1
00:00:24,750 --> 00:00:39,173
Dit is een interview in het kader van
“Schiedamse kinderen op stap”. Een

2
00:00:39,174 --> 00:00:44,350
project van het Gemeentearchief
Schiedam in het kader van Erfgoed van

3
00:00:44,350 --> 00:00:46,051
de oorlog een project dat subsidie
krijgt van het ministerie van WVS.

4
00:00:46,170 --> 00:00:59,216
Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer.
Het is vandaag 11 september 2009.

5
00:00:59,217 --> 00:00:59,290
Ik zit tegenover meneer Landsbergen.

6
00:00:59,290 --> 00:01:05,180
U bent in 1929 geboren, dus u was
ongeveer 11 jaar toen de oorlog begon.

7
00:01:05,180 --> 00:01:05,520
Ja.

8
00:01:05,520 --> 00:01:12,550
Hoe was het leven vóór de oorlog?
Waar woonde u en wat deed u zoal?

9
00:01:12,550 --> 00:01:17,600
Ik was in eerste instantie natuurlijk
nog schoolgaand, hè. Toen de oorlog

10
00:01:17,600 --> 00:01:24,930
uitbrak, zat ik op de Mulo in de
Nassaulaan, bij de Broeders van Maastricht.

11
00:01:27,970 --> 00:01:34,820
En ja, dat heb ik eigenlijk al niet helemaal
afgemaakt, doordat in die tijd nogal beslag

12
00:01:34,820 --> 00:01:43,200
werd gelegd door de Duitsers op scholen
voor inwoning van militairen en dergelijke.

13
00:01:44,100 --> 00:01:47,349
Voordat de oorlog begon,
waar woonde u toen?

14
00:01:47,350 --> 00:01:49,550
In de Boerhaavelaan.

15
00:01:53,160 --> 00:01:53,600
Het was een redelijk groot gezin.

16
00:01:53,600 --> 00:01:59,660
Ja, we hadden vader en moeder en zeven
kinderen. Vier jongens en drie meiden.

17
00:02:00,830 --> 00:02:02,170
U was de op één na jongste?

18
00:02:02,170 --> 00:02:10,970
Ik was één na de jongste, ja. En bij ons zat het
knelpunt kennelijk doordat er zo weinig eten was.

19
00:02:10,970 --> 00:02:17,270
We gaan eerst maar even aan de
periode vóór de oorlog maar beginnen.

20
00:02:17,310 --> 00:02:18,568
Wat was het beroep van uw vader?

21
00:02:18,590 --> 00:02:20,440
Die was boekhouder.

22
00:02:20,440 --> 00:02:22,890
Waar was hij boekhouder?

23
00:02:22,890 --> 00:02:31,370
Bij Molijn Co op de Overschieseweg in
Overschie. Die fabriek bestaat niet meer.

24
00:02:31,370 --> 00:02:34,458
Daar is hij als 13-jarige
jongen naartoe gegaan, dat weet

25
00:02:34,458 --> 00:02:38,630
ik nog wel, en daar heeft
hij zijn hele leven gewerkt.

26
00:02:38,800 --> 00:02:39,030
Hij heeft één baas gehad.

27
00:02:39,030 --> 00:02:41,560
Eén baas? Dat is wel
heel uitzonderlijk.

28
00:02:41,560 --> 00:02:50,060
Dat is heel uitzonderlijk, heel bijzonder
ja. Het gekke is als je op Google H.

29
00:02:50,060 --> 00:02:53,560
Landsbergen aanslaat of hij dat ooit
gedaan heeft, weet ik niet dan komt

30
00:02:53,560 --> 00:02:56,320
de naam van mijn vader en dan staat
erachter staat: boekhouder Molijn.

31
00:02:56,320 --> 00:02:57,540
Ja, ja.

32
00:02:57,540 --> 00:02:58,930
Wie dat gedaan heeft weet ik niet.

33
00:02:58,931 --> 00:02:59,790
Alsof hij er nóg zit.

34
00:02:59,790 --> 00:03:01,110
Of hij er nog zit, ja, ja.

35
00:03:01,110 --> 00:03:05,810
En dat was een goede baas?

36
00:03:05,810 --> 00:03:10,190
Ja, ik dacht… in die tijd… een
administratieve baan, het was de

37
00:03:10,191 --> 00:03:14,550
witte-boordentoestand natuurlijk, waar
mijn moeder altijd erg trots op was.

38
00:03:14,550 --> 00:03:20,164
Maar of het nou zo vreselijk veel geld
opgeleverd heeft, dat weet ik niet.

39
00:03:21,760 --> 00:03:27,687
Hij deed nogal wat bij-boekhoudingen ook, op
de zaterdag, op de avonden of iets dergelijks.

40
00:03:27,687 --> 00:03:34,920
Hij had ergens een café op het Oude Hoofd als
ik mij niet… op de Hoofdstraat(?) in Schiedam.

41
00:03:35,910 --> 00:03:43,510
En hij heeft in Hillegersberg heeft hij een
boekhouding bijgehouden van een dameshoedenzaak.

42
00:03:45,270 --> 00:03:48,247
En zo scharrelde hij nog wat
centjes erbij voor het gezin.

43
00:03:48,320 --> 00:03:57,170
Ja. En u bent rooms-katholiek?

44
00:03:57,170 --> 00:04:04,000
Ja. Nou ja, ik noem mij nog wel RK, maar met
de nadruk op de k. Ik ben meer rood-katholiek.

45
00:04:04,000 --> 00:04:08,480
Ik kerk nog wel, maar wat Rome verkondigt
en doet, dat past mij niet meer.

46
00:04:08,480 --> 00:04:15,380
Maar toen u 11 was, toen ging u ook
naar een rooms-katholieke school.

47
00:04:15,760 --> 00:04:24,298
Ja, héél katholiek, soms wat Maar we
zijn héél streng katholiek opgevoed hoor.

48
00:04:24,299 --> 00:04:33,880
Als misdienaar begon ik als
6-jarige jongen, naderhand acoliet.

49
00:04:34,160 --> 00:04:38,580
Ja, tot aan mijn trouwen toe ben ik
eigenlijk de parochie trouw gebleven.

50
00:04:39,560 --> 00:04:43,940
En toen ging ik naar Ede toe.

51
00:04:43,940 --> 00:04:45,250
Welke lagere school hebt u gehad?

52
00:04:46,150 --> 00:04:51,798
Ook de St. Jozefschool in de Nassaulaan.
En daarboven zat de Ulo of Mulo.

53
00:04:51,799 --> 00:04:52,930
Nou weet ik niet of dat
Ulo of Mulo was indertijd.

54
00:04:52,930 --> 00:05:08,620
U was 11 jaar toen de oorlog begon. Kunt
u zich iets van de meidagen herinneren?

55
00:05:08,620 --> 00:05:12,129
Ja, het spande natuurlijk vóór
die tijd al, maar ik denk dat ik

56
00:05:12,130 --> 00:05:16,250
als kind daar helemaal geen...
niet tot je doorgedrongen wordt.

57
00:05:16,250 --> 00:05:19,420
Tegenwoordig zijn ze op die
leeftijd al veel verder dan wij toen.

58
00:05:19,640 --> 00:05:26,710
Maar op een gegeven moment werd ik wakker
en toen werd ik of door vader of door moeder

59
00:05:26,710 --> 00:05:31,570
of door allebei geroepen: ‘Jong, kom je
bed uit, want het is foute boel.’ En toen

60
00:05:32,030 --> 00:05:39,110
gingen we kijken via dat plat dat we achter
hadden achter het huis konden we makkelijk

61
00:05:39,110 --> 00:05:43,120
kijken toen zagen wij dus de Duitsers
allemaal als parachutisten naar beneden komen.

62
00:05:43,120 --> 00:05:47,790
En de vliegtuigen we zaten
precies op die grens van Schiedam

63
00:05:47,790 --> 00:05:51,260
en Rotterdam, hè? dus we
hebben het helemaal meegemaakt.

64
00:05:51,260 --> 00:05:55,150
U woonde toen al op de Boerhaavelaan?

65
00:05:55,150 --> 00:05:56,210
Ja, ja.

66
00:05:56,210 --> 00:06:03,190
En u bent op het dak gaan staan om de
parachutisten naar beneden te zien komen?

67
00:06:03,330 --> 00:06:03,890
Ja, ja.

68
00:06:03,890 --> 00:06:10,520
En wat hoorde u op
straat en in de winkels?

69
00:06:10,520 --> 00:06:15,120
Ja, de mensen praatten er veel over, maar of
dat tot mij doorgedrongen is, dat weet ik niet.

70
00:06:15,120 --> 00:06:17,210
Ik heb daar weinig kijk op gehad.

71
00:06:17,210 --> 00:06:20,920
Het enige wat ik mij wel kan herinneren,
maar dat is meer een mopje, dat

72
00:06:20,920 --> 00:06:26,460
mijn moeder, die begreep er ook
helemaal niks van, die stond te kijken en

73
00:06:26,460 --> 00:06:30,290
zei op een gegeven moment: ‘Wat hangt
daar nu aan, aan zo’n parachutist?

74
00:06:30,290 --> 00:06:37,350
En toen zei mijn broer Jan: ‘Nou, ma,
ik geloof dat het end worst is.’ Zo

75
00:06:37,350 --> 00:06:43,560
ging dat eigenlijk, hè? Die oorlog
was een beetje speelsgewijs begon die.

76
00:06:43,560 --> 00:06:47,060
Je had geen idee van wat
daarachter zat natuurlijk.

77
00:06:47,060 --> 00:06:51,120
Een paar dagen later werd
Rotterdam gebombardeerd.

78
00:06:51,120 --> 00:06:56,020
Ja, dat hebben we meegemaakt,
dat was verschrikkelijk.

79
00:06:56,810 --> 00:06:58,488
Toen was de lucht… ja, het leek wel
avond, een hele vreemde grijze lucht.

80
00:06:58,488 --> 00:07:07,990
Dat was allemaal door rook van de bommen,
een heel dik dek hing er over de stad

81
00:07:07,990 --> 00:07:14,840
zelfs tot aan Schiedam toe, zeg maar
eigenlijk, hè? Ja, dat was toen menens, hoor.

82
00:07:14,840 --> 00:07:20,730
Toen drong het eigenlijk pas tot je
door waar we in verzeild waren geraakt.

83
00:07:25,660 --> 00:07:31,440
En gaandeweg werd dat natuurlijk…
kreeg je de soldaten op straat te zien.

84
00:07:31,440 --> 00:07:38,605
En wij vonden het als jongens toch nog wel leuk,
omdat die Duitsers, dat moet ik zeggen, ze

85
00:07:38,730 --> 00:07:46,660
waren gedrild, ze zongen bij het marcheren altijd
hele leuke liedjes en dan liepen wij graag mee.

86
00:07:48,100 --> 00:07:51,580
Totdat je natuurlijk op een gegeven moment
toch kreeg dat ze beslag gingen leggen

87
00:07:51,580 --> 00:07:57,860
op klaslokalen of op een school die hadden
ze nodig om de troepen te herbergen.

88
00:07:57,880 --> 00:08:02,370
En toen begon het onderwijs
eigenlijk al een beetje te kwakkelen.

89
00:08:02,820 --> 00:08:05,060
Er konden geen hele
dagen gemaakt worden.

90
00:08:05,060 --> 00:08:09,130
Op welk moment bent u zeg maar
halve dagen naar school gegaan?

91
00:08:10,980 --> 00:08:13,760
Ik dacht vanaf de vijfde klas.

92
00:08:15,210 --> 00:08:17,869
De vijfde klas?

93
00:08:18,800 --> 00:08:22,140
Ik dacht van wel.

94
00:08:22,140 --> 00:08:22,880
Vijfde klas lagere school?

95
00:08:22,880 --> 00:08:23,678
Lagere school, ja.

96
00:08:23,678 --> 00:08:36,556
Ja, het was… zeg ik het goed…? Ja,
want ik heb de Mulo nog meegemaakt

97
00:08:36,557 --> 00:08:38,990
en dat is afgebroken op een gegeven
moment, toen kon het niet meer.

98
00:08:38,990 --> 00:08:46,150
U ging naar de lagere school, naar de St.
Jozefschool, op het moment dat de oorlog uitbrak.

99
00:08:46,150 --> 00:08:48,190
Toen zat u op de lagere school.

100
00:08:48,190 --> 00:08:56,150
Die school hebben we helemaal afgemaakt dus zes
klassen was dat toen en de Mulo zat erboven.

101
00:08:56,220 --> 00:08:56,860
Ik weet niet of het nog zo is daar.

102
00:08:56,860 --> 00:09:06,230
Nee, daar zit alleen de St. Jozefschool. U bent
met 12, 13 jaar naar de Mulo gegaan, neem ik aan?

103
00:09:06,230 --> 00:09:13,170
Ja, ja. En toen ging het
onderwijs met horten en stoten.

104
00:09:13,170 --> 00:09:20,950
Want wat je toen ook erg veel had: het
storen van het onderwijs door luchtalarm.

105
00:09:20,950 --> 00:09:23,410
Er werd per dag nogal wat
geblazen hoor, dat er

106
00:09:23,410 --> 00:09:27,980
vliegtuigen aankwamen en dat
er bommen gegooid werden.

107
00:09:29,950 --> 00:09:33,290
Dan moest je… ja, onder de bank.

108
00:09:33,290 --> 00:09:37,200
Bij de ene broeder moest je dat wel en de
andere die zei: ‘Rustig blijven zitten, want

109
00:09:37,200 --> 00:09:40,820
er is niks aan de hand.’ En als het heel
spannend werd wat wel eens een enkele keer

110
00:09:40,820 --> 00:09:46,410
gebeurde, dat er een bom of meer bommen
terechtkwamen in de buurt dan gingen we met

111
00:09:46,410 --> 00:09:52,900
z’n allen massaal in de grote hal staan
beneden in de Jozefschool, voor het geval dat.

112
00:09:55,400 --> 00:10:02,510
Maar dat onderwijs is erg met horten en stoten
gebeurd, hoor. Zeker het Mulo-onderwijs.

113
00:10:05,300 --> 00:10:06,384
Kreeg u halve dagen school?

114
00:10:06,910 --> 00:10:13,630
Je kreeg… dat ging op den duur halve
dagen naar school, ja. En minder.

115
00:10:14,640 --> 00:10:18,320
Het kon zo zijn dat je om
hoe laat begon de school?

116
00:10:18,320 --> 00:10:23,130
Half negen dat je om elf uur
naar huis mocht, want dan kwamen

117
00:10:23,130 --> 00:10:27,010
de meisjes erin of zoiets dergelijks,
van een of andere school.

118
00:10:27,010 --> 00:10:36,010
En wat deed u zoal in de vrije tijd?

119
00:10:36,010 --> 00:10:39,628
Mijn broer en ik waren erg druk
altijd met soldaatje spelen.

120
00:10:39,628 --> 00:10:43,000
Dat hadden we kennelijk
allemaal van de straat opgepikt.

121
00:10:43,000 --> 00:10:49,698
We deeldden thuis een oude
Vliegende Hollander als je die nog

122
00:10:49,698 --> 00:10:55,164
kent op vier wielen die zich zo
voortbeweegt, die hadden wij thuis.

123
00:10:55,470 --> 00:10:57,410
Die zetten wij weer op dat plat neer.

124
00:10:57,410 --> 00:11:06,250
Met een of andere stok was dat ons machinegeweer
of iets dergelijks, om te schieten.

125
00:11:09,820 --> 00:11:12,990
En mocht u ook klusjes
opknappen voor uw moeder?

126
00:11:12,990 --> 00:11:20,519
Nou, wij moesten thuis allemaal werden
we ingespannen, hè, voor het huishouden.

127
00:11:20,520 --> 00:11:24,660
Ja, ik heb thuis leren afwassen,
ik heb thuis leren koken.

128
00:11:24,940 --> 00:11:29,970
Dat moest allemaal, voor zover er gekookt kon
worden nog natuurlijk. Dat werd ook minder, ja.

129
00:11:31,870 --> 00:11:32,925
Kwamen er dan ook andere klussen
bij toen de oorlog wat vorderde?

130
00:11:32,960 --> 00:11:37,837
Nou ja, zien dat je aan eten kwam.

131
00:11:37,837 --> 00:11:43,377
Mijn oudere broer maar dat heb ik zelf
niet gedaan mijn oudere broer die ging

132
00:11:43,378 --> 00:11:49,040
er met mijn zwager op uit naar de
Zuid-Hollandse eilanden om een hap aardappelen

133
00:11:49,040 --> 00:11:53,600
of groenten te krijgen, want dat was
eigenlijk al normaal niet meer te krijgen.

134
00:11:54,400 --> 00:12:01,763
En wat we ook gedaan hebben, dat is en dat moest
in de spertijd gebeuren, je hebt die periode

135
00:12:01,764 --> 00:12:07,840
gehad dat je ’s avonds na acht uur niet meer
buiten mocht op straat dan wachtten we tot alles

136
00:12:07,840 --> 00:12:12,600
verduisterd was en in de ochtenduren, zo om een
uur of vier, dan was het druk op straat, ondanks

137
00:12:12,600 --> 00:12:17,130
dat dat niet mocht, maar dan liep iedereen met een
zaag en een bijl en dan gingen we bomen hakken.

138
00:12:17,530 --> 00:12:23,620
Om de verwarming een beetje op gang te houden
thuis, de potkachel, en om te kunnen koken.

139
00:12:23,820 --> 00:12:25,279
Dat was ook uw taak, hout halen?

140
00:12:25,280 --> 00:12:25,720
Ja.

141
00:12:25,720 --> 00:12:30,240
Dat deed u alleen of met vrienden?

142
00:12:30,240 --> 00:12:36,385
Nee, dat deden we allemaal… veel met twee
broers. En mijn vader is nog wel mee geweest.

143
00:12:36,385 --> 00:12:43,040
Ik kan me een keer goed herinneren
dat we op een plein waren, op

144
00:12:43,040 --> 00:12:46,070
het Edisonplein, waar die school
staat, die stond vol met bomen.

145
00:12:46,330 --> 00:12:51,280
Daar kwamen we we hadden dat de avond van
tevoren afgesproken: ‘Jongens, morgenochtend

146
00:12:51,280 --> 00:12:56,160
gaan we daar die boom omhakken.’ Toen
kwamen we daar en het was hartstikke donker.

147
00:12:56,160 --> 00:12:59,880
‘Nou, hier moeten we zijn.’ Toen hoorden we
ineens een stem vlakbij, ‘Afblijven, dat is mijn

148
00:12:59,880 --> 00:13:06,082
boom.’ [lacht] Dat had iemand al toegeëigend,
hè. Dus dan gingen we naar de volgende boom toe.

149
00:13:06,082 --> 00:13:08,260
En toen hebben we er eentje omgehakt.

150
00:13:08,260 --> 00:13:12,340
Met een touw eromheen moesten
we van het schoolplein

151
00:13:12,340 --> 00:13:15,320
door dat stuk Edisonstraat
naar de Boerhaavelaan lopen.

152
00:13:15,350 --> 00:13:20,160
Maar ja, stonden we voor de deur en moesten
we dat ding naar boven toe met zo’n kruin.

153
00:13:20,280 --> 00:13:24,990
Het huishouden zag eruit
natuurlijk, geweldig hè? Het heeft

154
00:13:24,990 --> 00:13:28,180
uren geduurd om dat ding naar
boven te krijgen, een boom.

155
00:13:29,520 --> 00:13:34,430
Pas op de overloop kon je er wat
takken afzagen of iets dergelijks.

156
00:13:36,550 --> 00:13:38,080
Dat deed je niet buiten, dat afzagen?

157
00:13:38,080 --> 00:13:40,510
Nee, je was veel te bang,
je moest zorgen dat je zo

158
00:13:40,510 --> 00:13:43,370
gauw mogelijk binnen was
voordat de Duitsers kwamen.

159
00:13:44,390 --> 00:13:48,250
Ik vermijd het woord ‘Moffen’ maar, dat
hebben we tegenwoordig niet meer, maar

160
00:13:48,900 --> 00:13:52,610
je praatte in die tijd alleen maar over
Moffen eigenlijk en niet over Duitsers.

161
00:13:54,830 --> 00:13:57,377
Nee, je moest zorgen dat
voordat het licht was, om een

162
00:13:57,377 --> 00:14:01,417
uur of zeven zeg maar, dat
je handel boven was, hoor.

163
00:14:01,418 --> 00:14:06,709
En toen hadden we weer eens
een hele boom en we hebben er

164
00:14:06,710 --> 00:14:10,570
dagen op gezeten om die in
stukkies te krijgen natuurlijk.

165
00:14:10,571 --> 00:14:17,670
Ik denk dat hij toch wel een doorsnee had
van wat is het 25 cm zoiets, zo’n stam.

166
00:14:18,170 --> 00:14:20,150
En het waren hoge bomen, dus…

167
00:14:20,150 --> 00:14:31,400
En toen brak zeg maar in september,
oktober 1944 de spoorwegstaking uit.

168
00:14:32,510 --> 00:14:38,200
Ja, toen werd het natuurlijk met de aanvoer van
levensmiddelen hoe langer, hoe slechter eigenlijk.

169
00:14:39,350 --> 00:14:42,020
Mijn vader die nam nog wel eens
wat mee van de Overschieseweg,

170
00:14:42,020 --> 00:14:45,680
van de boeren die daar langs
zaten, maar ook dat werd minder.

171
00:14:45,680 --> 00:14:49,450
Maar mijn vader was zo’n vertrouwd figuur
daar, die liep dus… Nou ja, die heeft zijn

172
00:14:49,451 --> 00:14:53,380
hele leven daar gewerkt, dus bij die boeren
konden hem allemaal van het voorbijgaan.

173
00:14:53,380 --> 00:14:56,987
Bij de een kreeg hij wel eens een
fles melk mee en bij de ander

174
00:14:58,940 --> 00:15:02,050
wat groente, wat bloemkool of
boontjes of zoiets dergelijks.

175
00:15:02,050 --> 00:15:06,440
Aardappelen heeft mijn broer altijd van
de Zuid-Hollandse eilanden gehaald.

176
00:15:07,790 --> 00:15:12,610
Maar op den duur werd dat hoe langer hoe
minder, hè? En toen gingen wij van de

177
00:15:12,610 --> 00:15:18,410
schooljeugd even kijken of ik dat goed
zeg naar de school op het Edisonplein

178
00:15:18,410 --> 00:15:22,560
die functioneerde ook al niet meer als
school die was ook in beslag genomen door

179
00:15:22,560 --> 00:15:28,680
de Duitsers… daar zat de gaarkeuken in,
en toen kregen we het gaarkeukeneten.

180
00:15:28,680 --> 00:15:37,230
Nou ja, in het begin ging dat, maar die
kwaliteit werd ook hoe langer hoe minder.

181
00:15:41,020 --> 00:15:49,372
En ja, de aardappelen werden vervangen
door pulp en bloembollen en noem maar op.

182
00:15:49,372 --> 00:15:55,933
En dan nog, als wij ons portie gehad
hadden en er was niemand, dan gingen we

183
00:15:55,933 --> 00:16:07,117
als de duvel met ons vinger zo door het
vat heen om er zo nog wat uit te halen.

184
00:16:07,118 --> 00:16:07,199
Door de honger.

185
00:16:07,200 --> 00:16:07,800
Ja, had u honger?

186
00:16:07,800 --> 00:16:10,120
Ja, je had de hele dag honger.

187
00:16:10,120 --> 00:16:10,944
De hele dag.

188
00:16:10,945 --> 00:16:16,119
Ja, je had de hele dag honger. Maar ja, goed,
ik weet niet hoe je dat als kind ervaart, hoor.

189
00:16:16,120 --> 00:16:21,541
We liepen er nog mee, en we
deden ons spelletje op onze tijd.

190
00:16:21,542 --> 00:16:27,121
Veel buiten spelen was er niet bij, want het
was op straat bepaald niet altijd even vrolijk.

191
00:16:27,122 --> 00:16:33,849
Wat we nog wel gedaan hebben is een
keer… De bakker die dan nog rondging

192
00:16:33,850 --> 00:16:37,807
met het brood voor zover dat er
was, om die op te wachten en met een

193
00:16:37,808 --> 00:16:42,012
stelletje anderen erbij het wiel te
pakken en de kar ondersteboven wippen.

194
00:16:42,013 --> 00:16:44,970
Dan ging het brood
allemaal de straat op.

195
00:16:44,971 --> 00:16:47,889
En dan was het ‘Jongens, gauw,
zorg dat je zoveel mogelijk

196
00:16:47,890 --> 00:16:50,036
broden hebt’ en dan kwamen
we weer met wat brood thuis.

197
00:16:50,037 --> 00:16:59,159
Dat gebeurde dus wel. Een melkboer heb
ik eigenlijk niet meer gezien, nee, nee.

198
00:16:59,416 --> 00:17:04,175
De groenteman, die zag je
ook al helemaal niet meer.

199
00:17:05,036 --> 00:17:08,395
Het was de bakker die het
lang volgehouden hebben.

200
00:17:08,395 --> 00:17:15,049
En wij zaten dus boven de Coöp, in de
Boerhaavelaan, en dan hadden we de mazzel nog

201
00:17:15,049 --> 00:17:19,728
wel eens, ook omdat we daar dus alle
boodschappen deden, dat die ook wel eens wat voor

202
00:17:19,729 --> 00:17:24,577
ons stiekem achterhielden of iets dergelijks,
zonder dat je een bonnetje nodig had.

203
00:17:25,339 --> 00:17:28,040
Omdat je al zoveel jaren daarboven
woonde, kenden we elkaar.

204
00:17:28,040 --> 00:17:34,100
Hoe probeerde u aan eten te
komen? Ging u Delfland in?

205
00:17:35,650 --> 00:17:43,541
Wij gingen veel op de Overschieseweg
leuren, omdat we onze vader nog wel eens uit

206
00:17:43,541 --> 00:17:48,040
kantoor haalden in Overschie, kenden wij
die weg dus, kenden wij die mensen ook

207
00:17:48,320 --> 00:17:53,790
en gingen we daar gingen we leuren bij de
boer: ‘Heb je nog wat groente voor ons?’

208
00:17:53,800 --> 00:17:59,270
Maakten we ons meestal bekend als zijnde
de vader van de boekhouder van Molijn.

209
00:18:01,270 --> 00:18:16,860
Verder haalde mijn oudere zus wat uit Zoetermeer
of Zoeterwoude, Zoeterwoude was dat geloof ik.

210
00:18:18,890 --> 00:18:26,520
En mijn oudere broer, die
ging naar Beijerland om

211
00:18:26,520 --> 00:18:31,170
aardappelen te halen met
de handkar, met mijn zwager.

212
00:18:32,190 --> 00:18:38,810
En die heeft de reis wel
gehaald, alleen mijn zwager niet.

213
00:18:38,810 --> 00:18:45,250
Die werd… dat was precies
in de periode dat die grote

214
00:18:45,250 --> 00:18:49,370
razzia werd gehouden in
Rotterdam en die pikten ze eruit.

215
00:18:49,370 --> 00:18:54,063
Mijn broer, die was een paar jaar jonger,
maar die was zo slim of ze hadden het

216
00:18:54,063 --> 00:18:59,560
hem gezegd stroop je broek maar op en
die ging dus met een korte broek lopen.

217
00:18:59,670 --> 00:19:02,040
Die Duitsers, die zagen hem
voor een kind kennelijk aan.

218
00:19:02,040 --> 00:19:09,200
En die kon doorlopen en die is toen met zijn
kar met aardappelen terechtgekomen ja, hij moest

219
00:19:09,200 --> 00:19:13,540
dan die eens wat geven en dan die, anders kwam
hij niet verder want hij moest een holletje

220
00:19:13,540 --> 00:19:20,670
opgedouwd worden met z’n karretje je had een
handkar in die tijd, met twee wielen en dat

221
00:19:20,670 --> 00:19:24,830
moest hij dus alleen doen en toen is hij
terechtgekomen in het Zuiderziekenhuis en daar heeft

222
00:19:24,830 --> 00:19:29,366
hij een dag of vijf ondergedoken gezeten,
omdat het gewoon niet veilig was, tot die hele

223
00:19:29,366 --> 00:19:34,390
razzia achter de rug was, en toen is-ie vanuit
het Zuiderziekenhuis is hij met een kar met

224
00:19:34,390 --> 00:19:40,270
aardappelen weer naar Schiedam toe gekomen en
daar heeft hij zijn vrachtje weer afgeleverd.

225
00:19:40,270 --> 00:19:41,140
Zo leefden wij.

226
00:19:41,140 --> 00:19:45,670
En kreeg u ook eten van
familie, van buren of vrienden?

227
00:19:45,670 --> 00:19:51,100
Nee hoor, we kregen wel eens een
pakketje toegestuurd uit Wildervank.

228
00:19:51,100 --> 00:20:00,750
Daar zaten de ouders van [een vriend van]
mijn oudste broer, een priesterstudent.

229
00:20:00,750 --> 00:20:06,120
Zijn ouders woonden in Wildervank en
die wisten dus doordat hij vriendschap

230
00:20:06,120 --> 00:20:09,960
had met mijn broer, wist hij van de
situatie bij ons af en die stuurde dan

231
00:20:09,960 --> 00:20:15,200
wel eens pakjes met tarwemeel of iets
dergelijk of roggemeel en dan werd er

232
00:20:15,200 --> 00:20:19,850
wat pap van gemaakt of gebakken, dat
weet ik ook eigenlijk niet meer, hoor.

233
00:20:21,770 --> 00:20:24,654
En wie stuurde er nog
wel eens meer wat?

234
00:20:24,654 --> 00:20:28,920
Ja, dat werd minimaal,
want de grenzen werden zo

235
00:20:28,920 --> 00:20:36,940
afgebakend eigenlijk, hè? En
het ging niet helemaal meer.

236
00:20:36,940 --> 00:20:42,550
Moeder was toch al niet gezond en de
dokter die kwam nogal veel over de vloer.

237
00:20:42,550 --> 00:20:47,930
Die zei op een gegeven moment ‘ja, die jongens, die
moeten eruit, want die houden dat zo niet meer.’

238
00:20:48,280 --> 00:20:51,150
En waarom kwam de
dokter naar huis toe?

239
00:20:51,150 --> 00:20:58,450
Ja, voor mijn moeder vaak, hè. Mijn moeder was
longpatiënt, liep onder controle van hoe noem je

240
00:20:58,451 --> 00:21:06,240
dat, de tb-toestand die toen bestond tb-controle,
daar moest het hele gezin touwens altijd naartoe.

241
00:21:06,240 --> 00:21:14,320
Werden we met z’n allen gecontroleerd
door een apparaat, doorlicht-apparaat.

242
00:21:19,460 --> 00:21:23,510
Toen was die dokter één keer op bezoek voor uw
moeder en die zei toen ‘die jongens moeten weg’?

243
00:21:23,510 --> 00:21:27,370
Mijn moeder die zei dus ‘ik heb niks
meer. Wat moet ik toch met die jongens.

244
00:21:27,370 --> 00:21:35,530
Kan ik geen extra bonkaarten krijgen of iets
dergelijks?’ Die dokter wist dat ook niet maar die

245
00:21:35,530 --> 00:21:44,500
zei ‘die jongens moeten gewoon de deur uit.’
Het enige wat wij nog wel hadden… Mijn broer en

246
00:21:44,500 --> 00:21:51,110
ik, mijn jongste broer en mijn persoon, die
gingen om de beurt op zondag bij iemand in de

247
00:21:51,110 --> 00:21:58,920
Kamerlingh Onneslaan eten en die hadden het nog
goed, die hadden een dik betaalde baan bij hoe

248
00:21:58,920 --> 00:22:07,150
heten die zaken, ze bestaan nog Peek Cloppenburg
en daar viel altijd nog wel wat te schnabbelen.

249
00:22:07,150 --> 00:22:10,790
En daar mochten wij eens in
de veertien dagen… mocht mijn

250
00:22:10,790 --> 00:22:14,880
broer en de andere week ging
ik, mochten wij daar mee-eten.

251
00:22:16,180 --> 00:22:21,930
Dat hebben wij nog wel meegemaakt. Voor de rest
zou ik het niet weten wie ons geholpen heeft.

252
00:22:21,930 --> 00:22:28,110
Maar de dokter kwam langs en
die zei ‘de jongens moeten weg’?

253
00:22:28,110 --> 00:22:30,300
‘Ik zal wel een brief geven’, ja.

254
00:22:30,300 --> 00:22:37,080
Want toen kreeg je dus die aanmelding
van het Interkerkelijk Bureau dacht ik.

255
00:22:38,980 --> 00:22:44,760
Die zei dus dat ze met transporten
de kinderen naar Friesland en

256
00:22:44,870 --> 00:22:47,445
Groningen zouden brengen Groningen
was er geloof ik geen eens bij.

257
00:22:48,050 --> 00:23:02,469
En toen hadden wij al een… via mijn zwager,
die dus in Duitsland opgepikt was, die kende

258
00:23:02,469 --> 00:23:12,390
dus die broers die in Groningen zaten, daar
zaten een broer en een zwager en die zei ‘goh,

259
00:23:12,390 --> 00:23:17,580
stuur die jongens maar.’ Maar wij hadden de
mogelijkheid niet om naar Groningen te komen.

260
00:23:17,800 --> 00:23:21,190
En toen zei mijn vader of mijn moeder
of allebei, die zijn met dat briefje

261
00:23:21,190 --> 00:23:25,012
van de dokter naar het Interkerkelijk
Bureau gegaan en die hebben gezegd

262
00:23:25,012 --> 00:23:34,160
‘kijk eens, mijn kinderen moeten nodig
weg, maar wij hebben geen vervoer.

263
00:23:34,790 --> 00:23:38,350
Maar we hebben zelf adressen, dus jullie
hoeven niet voor…’ Die kinderen die

264
00:23:38,350 --> 00:23:45,470
daar kwamen werden ook gelijk ondergebracht
in de provincie, hè? Nou, en toen

265
00:23:45,470 --> 00:23:51,585
was op het laatste nipje dat wij dus mee
mochten, met die boot, naar Groningen.

266
00:23:51,586 --> 00:23:53,758
Nou ja, die boot is niet
in Groningen geweest, die is

267
00:23:53,850 --> 00:23:57,440
in Leeuwarden blijven steken
als ik me goed herinner.

268
00:23:59,170 --> 00:24:03,304
Zodoende zijn wij op transport
gegaan met zo’n ik geloof

269
00:24:03,305 --> 00:24:07,860
dat er zo’n 93 kinderen dat er
in die boot zaten, 93 of 94.

270
00:24:10,130 --> 00:24:13,470
Streng gescheiden: jongens
hier, meisjes daar.

271
00:24:15,150 --> 00:24:29,842
Twee broeders waren er twee verpleegsters,
er was ik zou niet weten wie dat was nog

272
00:24:29,842 --> 00:24:37,410
iemand aan boord, zeker van het Interkerkelijk
Bureau nog iemand die meegevaren is.

273
00:24:37,990 --> 00:24:43,580
We werden met z’n allen in het stro gelegd daar,
die boot, dat was zo’n kleine binnenvaartschipper.

274
00:24:46,160 --> 00:24:53,040
Er was een dikke laag stro was erin gelegd en nou,
dat was feest voor mijn broer en mij natuurlijk,

275
00:24:53,040 --> 00:24:56,920
want wij hadden de grootste lol daar binnenin het
schip en mijn moeder stond aan de kant te huilen.

276
00:24:56,920 --> 00:25:01,530
Dat is het vreemde wat je
dan voor ogen haalt, hè.

277
00:25:01,530 --> 00:25:16,040
Wij vonden het wel fijn dat
we een eind weg gingen.

278
00:25:16,410 --> 00:25:22,780
Wanneer bent u vertrokken?

279
00:25:22,780 --> 00:25:26,349
Ja, dat moet ik effe nakijken.

280
00:25:26,350 --> 00:25:27,100
Volgens mij was het
februari, wat u schreef.

281
00:25:27,100 --> 00:25:40,870
Oh, zou best kunnen. Ik heb een kladje. We zijn
vertrokken 12 maart als ik het goed zie 12 maart.

282
00:25:44,250 --> 00:25:44,710
Of is het eerder geweest?

283
00:25:44,710 --> 00:25:47,255
Nee, 12 maart kan ook, hoor.

284
00:25:47,256 --> 00:25:48,557
Ja, het is vast 12 maart geweest.

285
00:25:48,557 --> 00:26:00,305
En dat is een heel lange reis geweest
naar Groningen, want we gingen de eerste

286
00:26:00,306 --> 00:26:04,218
dag gingen we naar… de boot die ging
’s morgens weg om een uur of negen, half

287
00:26:04,219 --> 00:26:12,694
tien en dan tufte die over het water naar
Zaanstad toe Zaandam heette dat toen.

288
00:26:13,520 --> 00:26:18,064
Nee, Amsterdam was onze eerste
plaats… Amsterdam, op het Singel.

289
00:26:18,715 --> 00:26:21,626
Daar moest de boot hoe noemen we dat?

290
00:26:21,627 --> 00:26:30,346
een opknapbeurt krijgen natuurlijk, want die was
kennelijk dat lange varen ook niet zo gewend.

291
00:26:30,939 --> 00:26:32,939
Zijn we de nacht hebben
we daar overgebleven.

292
00:26:32,939 --> 00:26:34,881
De andere ochtend moesten we
eerst naar de kerk, dat was

293
00:26:34,881 --> 00:26:38,260
vaste prik waar we ook kwamen,
we gingen eerst naar de kerk.

294
00:26:41,319 --> 00:26:47,076
En toen zijn we opgestoomd verder en
toen zijn we in Zaandam terechtgekomen.

295
00:26:47,426 --> 00:26:59,426
Daar werd proviand ingeslagen, met dank aan
Albert Heijn, en Verkade, die zat daar ook.

296
00:27:00,194 --> 00:27:03,097
In Zaandam zijn we een
tijdje blijven hangen.

297
00:27:03,097 --> 00:27:12,360
Daar heb ik geslapen bij een slager, Evers
heette de man, een hele… in mijn eigen gedachten…

298
00:27:14,950 --> 00:27:20,390
U sliep niet op de boot,
maar u sliep bij mensen…?

299
00:27:20,390 --> 00:27:24,800
Ja, voor zover… Ik weet niet of de hele
boot ondergebracht werd, maar er zijn er een

300
00:27:24,800 --> 00:27:29,690
heleboel uitgegaan en die werden bijvoorbeeld
in leegstaande klaslokalen te slapen gelegd.

301
00:27:29,690 --> 00:27:33,390
Misschien dat het stro vernieuwd
moest worden of iets dergelijks.

302
00:27:33,390 --> 00:27:37,330
Dat frist natuurlijk ook niet op als je
er met zo’n kleine 100 kinderen in zit.

303
00:27:37,330 --> 00:27:49,175
Om maar te zwijgen over de toiletgelegenheid die
er was. Die was aan het eind van het binnenschip.

304
00:27:49,175 --> 00:27:54,590
Dan sliepen we aan die kant, we lagen
aan die kant of je zat voor zover dat

305
00:27:54,590 --> 00:28:07,360
mogelijk was, een beetje te lezen of
een spelletje te doen, en dan moesten

306
00:28:07,360 --> 00:28:10,900
we nodig: ‘Jongens, ik moet effe plassen,
hoor.’ En dan zagen we al die benen.

307
00:28:10,900 --> 00:28:14,620
‘Wie gaat het eerste?’
En dan gingen we met een

308
00:28:14,620 --> 00:28:19,760
hele run over al die
meidenbenen heen naar de WC toe.

309
00:28:19,760 --> 00:28:24,120
Dat was allemaal nog die WC’s met die
houten deksels en zo, zal ik maar zeggen.

310
00:28:24,120 --> 00:28:27,660
Dus dat was nog een
vrolijke noot ertussendoor.

311
00:28:27,660 --> 00:28:32,120
Met klagen van de meiden natuurlijk,
die het te verwerken kregen.

312
00:28:32,120 --> 00:28:39,520
Maar goed, in Zaandam gingen we dus
weer proviand binnenhalen en toen

313
00:28:39,520 --> 00:28:48,740
zijn we verder gegaan naar Alkmaar en
in Alkmaar hebben we ook stilgelegen.

314
00:28:50,230 --> 00:28:53,690
Toen was er geloof ik panne
aan de motor van de boot.

315
00:28:57,130 --> 00:29:00,452
En daar hebben we wel een paar dagen
gelegen, ik dacht een dag of drie.

316
00:29:00,452 --> 00:29:09,750
En toen heb ik geslapen bij een oudere
weduwvrouw met mijn broer en nog iemand.

317
00:29:11,710 --> 00:29:15,680
Dat mens had het ook niet breed,
dat kon je aan alles wel merken.

318
00:29:15,680 --> 00:29:20,180
Maar wat ze had, dat deelde ze dat blijft
je bij zoiets, dat soort dingen, van ‘goh,

319
00:29:20,180 --> 00:29:26,770
je hebt niet veel, maar je deelt.’ Toen, na
verloop van drie dagen, was het van ‘jongens,

320
00:29:26,770 --> 00:29:32,780
we gaan het IJsselmeer over’, de Zuiderzee
heette dat in die tijd geloof ik nog.

321
00:29:32,780 --> 00:29:40,620
De Rode Kruisvlag ging bovenaan over het dek
heen vanwege de aanvallen van de vliegtuigen.

322
00:29:41,310 --> 00:29:45,680
Was dat overdag of ’s nachts?

323
00:29:45,680 --> 00:29:53,050
Overdag, ja. Wel of geen Rode
Kruisvlag, de vliegtuigen kwamen.

324
00:29:53,050 --> 00:29:55,960
De Engelsen waren dat en
het was takketakketak.

325
00:29:55,960 --> 00:30:00,610
Maar ja, niet op de boot, hoor ze schoten er kennelijk
naast, want de boot heeft zelf niks gekregen.

326
00:30:00,610 --> 00:30:04,697
Maar dat waren toch wel hele angstige
ogenblikken, dat weet ik wel hoor.

327
00:30:04,698 --> 00:30:09,420
Maar ja, dan hielden ze ons in toom
met rozenhoedjes bidden, als je weet

328
00:30:09,420 --> 00:30:17,453
wat dat is, die rozenkrans, dat ze
allemaal hardop… dat eentonige gebed.

329
00:30:17,453 --> 00:30:20,400
Daar vind je toch een rustpunt in, laat
ik het zo zeggen, dat blijft je wel bij.

330
00:30:20,400 --> 00:30:28,534
Toen kwamen we dus ja, dan zal hij ’s
nachts ook wel gevaren hebben denk ik–

331
00:30:28,534 --> 00:30:33,710
toen kwamen we de andere dag ’s ochtends
aan ik denk dat je het hier nog ergens

332
00:30:33,710 --> 00:30:44,170
uit kan halen op wat voor tijd kwamen we
in Joure, nee in Makkum kwamen we aan.

333
00:30:44,170 --> 00:30:47,920
En daar kreeg ik hetzelfde beeld,
dan gingen de luiken weer… we waren

334
00:30:47,920 --> 00:30:52,510
nou veilig, dus de luiken gingen
open aan boord en wij keken naar

335
00:30:52,510 --> 00:30:59,410
de kade en daar zagen we de
schooljeugd van Makkum zagen we staan.

336
00:30:59,410 --> 00:31:08,800
Nou, allemaal… was natuurlijk niet zo wij waren
allemaal mager, hè? En goh, toen is er een

337
00:31:08,800 --> 00:31:17,260
foutje ingeslopen in het hele program, toen
mochten we de boot even uit, om te luchten.

338
00:31:18,040 --> 00:31:22,390
Dat hadden ze nooit moeten doen, want wij
gingen met mijn broer en met een paar

339
00:31:22,390 --> 00:31:26,950
kornuiten prompt gingen we de boer op om
te kijken of we van dát konden krijgen.

340
00:31:26,950 --> 00:31:35,250
En die kregen we ook: we kregen roggebrood, en
we kregen beste boter, goede boter dus, en dat

341
00:31:35,250 --> 00:31:38,990
werkten wij naar binnen voordat we weer terug
waren op de boot, dat was schop, schop, schop weg.

342
00:31:38,990 --> 00:31:46,250
De gevolgen bleven niet uit. Na verloop van
een halve dag liep ik beneden helemaal leeg.

343
00:31:46,830 --> 00:31:51,230
Dat was natuurlijk
verschrikkelijk, hè?

344
00:31:51,420 --> 00:31:56,220
Ja, nou weet ik het weer: er is een pater Dominicaan
nog meegegaan. Ik was een vijfde persoon kwijt.

345
00:31:56,220 --> 00:32:00,340
Er waren twee broeders, twee
verpleegsters en een pater

346
00:32:00,340 --> 00:32:03,760
Dominicaan was erbij, want die
heeft mij toen ook nog begeleid.

347
00:32:03,760 --> 00:32:11,410
Die zei ‘nou, ik weet wel raad met de
Landsbergertjes, want ik ken de aalmoezenier van de

348
00:32:11,410 --> 00:32:18,820
gevangenis van Leeuwarden goed’ dat was ook een
Dominicaan ‘en die heeft wel adressen.’ Toen

349
00:32:20,180 --> 00:32:25,440
ben ik terechtgekomen in Leeuwarden bij de
familie Witteveen en als ik mij goed herinner, dan

350
00:32:25,440 --> 00:32:32,396
waren dat de Witteveentjes van de damesmodezaak,
als je die kent of nog bestaat het was een

351
00:32:32,396 --> 00:32:40,870
heel chique familie en mijn broer, die kwam bij
een notaris die naam ben ik vergeten terecht.

352
00:32:41,160 --> 00:32:47,980
Nou, dat was een hele lieve familie, die namen
mij zo op en die hadden al een bed klaarstaan.

353
00:32:47,980 --> 00:32:55,610
Ik ging zo het bed in en ik werd er allerliefst
behandeld en verzorgd en gedaan, de dokter erbij.

354
00:32:55,970 --> 00:33:03,770
Ik heb daar een goede week denk op bed gelegen
totdat ik zover was dat ik weer mijn bed uit kon.

355
00:33:03,770 --> 00:33:10,660
Maar ons eindadres, dat stond in mijn
hersens gegrift, dat was Groningen.

356
00:33:11,890 --> 00:33:15,850
En de mensen van de boot, die
waren inmiddels allemaal weg.

357
00:33:15,850 --> 00:33:19,510
Ik had op dat adres van
Witteveen had ik kunnen blijven,

358
00:33:19,510 --> 00:33:22,033
de oorlog uit kunnen blijven,
maar dat deed ik gewoon niet.

359
00:33:22,290 --> 00:33:26,810
Want mijn opdracht was en dat was een opdracht
van thuis ‘jij zorgt dat je in Groningen

360
00:33:26,810 --> 00:33:38,580
terechtkomt’. Tegen mijn broer zei ik ‘Ik ben
weer zover, we kunnen weer verderop.’ Toen

361
00:33:38,580 --> 00:33:44,340
hebben ze van de familie Witteveen voor een
auto gezorgd van de Rijksverkeersinspectie ik

362
00:33:44,340 --> 00:33:53,230
weet niet of dat orgaan nog bestaat maar dat
was een auto, een halve vrachtwagen met zo’n

363
00:33:53,230 --> 00:34:00,130
houtgenerator erachter in de oorlog werden
die auto’s op gang gehouden met hout stoken.

364
00:34:00,150 --> 00:34:05,340
Wij de bak in, ik heb de
mensen ‘goedendag’ gezegd.

365
00:34:07,600 --> 00:34:10,220
Ik moet tot mijn schande
zeggen, ik ben nooit meer

366
00:34:10,220 --> 00:34:15,290
teruggeweest en daar heb ik spijt
van als haren op mijn hoofd.

367
00:34:15,290 --> 00:34:19,116
Ik denk dat is kennelijk je kinderlijke
jaren, ik weet het ook niet.

368
00:34:19,610 --> 00:34:22,220
Ik ben daar zo lief
en zo goed behandeld.

369
00:34:22,220 --> 00:34:26,450
En ik zei ‘ik moet naar Groningen,
dág.’ Ik gaf een hand een

370
00:34:26,450 --> 00:34:30,110
kus was er waarschijnlijk nog
niet eens bij en we gingen.

371
00:34:31,690 --> 00:34:36,590
En die auto van de Rijksverkeersinspectie heeft
ons toen met een tuffetuf-vaartje naar Groningen

372
00:34:36,590 --> 00:34:43,090
gereden, de straatweg uit van Leeuwarden naar
Groningen en middenin het centrum van Groningen

373
00:34:43,210 --> 00:34:49,290
daar laadde die uit en zei ‘nou, jongens, verder
ga ik niet, zoeken jullie het maar weer uit.’

374
00:34:49,290 --> 00:34:57,800
Toen zijn we na veel zoeken en vragen terechtgekomen
in de Anna Paulownastraat en daar deed

375
00:34:57,800 --> 00:35:04,920
de oudste zoon open dat jong was, wat zei ik
nou, vijf, zes jaar die deed de deur open en die

376
00:35:04,920 --> 00:35:11,590
riep ‘mamma, daar zijn de evacués!’ Dat vond
ik al een duur woord voor zo’n kleine jongen.

377
00:35:11,590 --> 00:35:14,830
Maar goed, hij heeft het dan ook
ver geschopt in de maatschappij.

378
00:35:15,470 --> 00:35:22,660
En daar zijn we dus naar binnen gerold
en daar werd je gelijk weer…- overal

379
00:35:23,360 --> 00:35:26,970
waar we kwamen werden we onder handen
genomen wat wassen en zo betreft.

380
00:35:26,970 --> 00:35:30,560
Dat moet ik zeggen: dat is overal
wel goed verzorgd geweest, hoor.

381
00:35:31,030 --> 00:35:44,250
Tot in Alkmaar toe en in Makkum daar zijn we
in een of andere gebouw terechtgekomen van Douwe

382
00:35:44,250 --> 00:35:49,120
Egberts, maar dat was weer in Joure, daar
zijn we via een zijlijntje nog terechtgekomen.

383
00:35:53,290 --> 00:35:56,600
Daar had ik een heerlijk bed.

384
00:35:56,600 --> 00:35:59,780
Ik had in… in Leeuwarden was ik natuurlijk
ook verwend geweest met een goed

385
00:35:59,780 --> 00:36:04,200
bed, want dat was natuurlijk al die
tijd ook behelpen geweest op dat stro.

386
00:36:08,830 --> 00:36:14,500
Toen ben ik… Ja, wat ging ik daar…
Een beetje huishoudelijk werk doen.

387
00:36:15,350 --> 00:36:17,916
Ik noemde haar prompt tante Jet
en ome Ben, het waren natuurlijk

388
00:36:17,917 --> 00:36:23,890
helemaal geen oom en tante van
me, maar de verhouding werd zo.

389
00:36:25,990 --> 00:36:28,410
En die man kon nog goed aan eten
komen, daar in Groningen, hoor.

390
00:36:28,410 --> 00:36:35,230
Er was van alles, van eten en drinken.
Ik schilde daar de aardappelen.

391
00:36:35,230 --> 00:36:42,490
Ik ging stofzuigen als het nodig was. Ik zorgde
voor de turf, de kachel stookte daar op turf.

392
00:36:42,880 --> 00:36:45,720
Dan hadden ze daar van die harde
turven en van die zachte turven.

393
00:36:46,800 --> 00:36:49,538
De harde turven, daar staken
we mee aan, en dan ging

394
00:36:49,538 --> 00:36:53,270
hij geloof ik verder met de
zachte turven of omgekeerd.

395
00:36:53,270 --> 00:36:58,140
En daar werd eten opgekookt, dat was wel leuk.
Ik heb in het begin vreselijk veel pap gegeten.

396
00:36:59,650 --> 00:37:01,240
Iedere dag weer.

397
00:37:02,630 --> 00:37:08,100
En zo scharrelden we eigenlijk de oorlog door
totdat we het gerommel hoorden vanuit Drenthe ik

398
00:37:08,100 --> 00:37:15,480
zat in Zuid-Groningen op de grens tussen Groningen
en Helpman dat is een dorpje onder Groningen.

399
00:37:16,050 --> 00:37:23,150
Bij hoe heette die
grotere plaats? Haren.

400
00:37:23,200 --> 00:37:28,660
Haren is de grotere plaats, vlakbij Helpman, en
daar hoorden wij het gerommel dichterbij komen.

401
00:37:28,800 --> 00:37:33,420
Er was een radio nog, hoewel
je geen radio mocht hebben.

402
00:37:33,420 --> 00:37:39,810
Maar dat was bij ons thuis ook: steeds de radio
in de oorlog die dook onder onder de planken

403
00:37:39,810 --> 00:37:44,710
vloer en ‘s avonds werd die te voorschijn gehaald
om nog even de Engelse nieuwsdienst te horen.

404
00:37:44,710 --> 00:37:46,200
Dat was dan altijd feest.

405
00:37:48,450 --> 00:37:54,840
Maar die Radio Oranje hield ons
goed op de hoogte van de toestand

406
00:37:54,840 --> 00:38:04,620
hoe die was, en wij hoorden dan dus
ook het gerommel naderbij komen.

407
00:38:04,620 --> 00:38:08,810
Achter ons hadden we…
waar ik woonde in de Anna

408
00:38:08,810 --> 00:38:13,500
Paulownastraat was een bos
tussen Groningen en Helpman.

409
00:38:13,500 --> 00:38:25,080
Ik weet niet meer precies hoe dat bos heette,
maar daar kwamen de eerste soldaten te voorschijn.

410
00:38:26,010 --> 00:38:31,550
En wij liepen toen nog op straat totdat oom
Bernard zei ‘jongens, nou naar binnen komen

411
00:38:31,550 --> 00:38:36,670
en niet meer.’ Want er is daar straat voor
straat is daar heel, heel hard gevochten.

412
00:38:36,670 --> 00:38:41,660
Dat boekje wat ik hier heb geeft
daar een beschrijving van.

413
00:38:42,830 --> 00:38:47,780
Aan deze kant van de straat zaten de Moffen en aan
de andere kant van de straat zaten de Canadezen.

414
00:38:49,280 --> 00:38:52,660
In het begin hebben wij nog je had hier
huizen met een portiek hebben wij nog in

415
00:38:52,660 --> 00:38:57,040
de portiek staan kijken, wat natuurlijk
doodgevaarlijk was, maar op een gegeven

416
00:38:57,040 --> 00:39:01,460
moment werden we toch bij ons kraag
gegrepen en naar binnen gesleept, van ‘en nou

417
00:39:01,460 --> 00:39:10,270
kom je niet meer naar buiten!’ En dat
heeft geloof ik twee of drie dagen geduurd.

418
00:39:10,270 --> 00:39:16,760
Nee, twee dagen. En toen kreeg
je het volgende beeld dat....

419
00:39:16,760 --> 00:39:18,850
Bent u wel onder de tafel gaan liggen?

420
00:39:18,850 --> 00:39:22,544
Nee, hoor, wij bleven
gewoon binnen, nee hoor.

421
00:39:22,544 --> 00:39:27,880
Dat had misschien wel zinvol geweest,
dat weet ik niet, maar die… Ze

422
00:39:27,880 --> 00:39:32,210
schoten zomaar niet op de huizen,
of het moeten missers geweest zijn.

423
00:39:38,120 --> 00:39:43,492
Oh ja, toen kwamen ’s avonds of in de
middag, toen was de straat veroverd, en toen

424
00:39:43,492 --> 00:39:48,870
werd er gefloten of iets dergelijks van
‘jongens, even pauzeren.’ Nou die jongens, die

425
00:39:49,160 --> 00:39:52,679
stoottroepen, die zagen er ook niet
aantrekkelijk uit, het waren beesten van mensen.

426
00:39:52,679 --> 00:40:02,093
En het eerste wat ze kregen was Schnaps. Die waren
meer dronken als dat ze eigenlijk normaal waren.

427
00:40:02,094 --> 00:40:05,510
Maar ja, die waren al zoveel
honderd kilometer alsmaar

428
00:40:05,510 --> 00:40:11,820
aan het optrekken en die
kregen nog van alles mee.

429
00:40:11,820 --> 00:40:15,930
Van die brencarriers had je in die
tijd heb je daar ooit van gehoord?

430
00:40:15,930 --> 00:40:20,940
dat waren van die kleine pantserwagentjes
op rupsbanden en die hadden een bak

431
00:40:20,940 --> 00:40:25,760
daarachter, daar werd foerage in gedaan
voor die jongens om ze van eten te voorzien.

432
00:40:25,760 --> 00:40:29,420
Op een gegeven moment neemt
zo’n brencarrier de bocht

433
00:40:29,420 --> 00:40:35,200
wat scherp en er verloor
wat: vracht op de straat.

434
00:40:35,200 --> 00:40:37,417
Nou dat vonden ze niet de moeite waard om
op te pakken, dus wij er allemaal op af.

435
00:40:37,760 --> 00:40:43,980
Nou daar vond je sigaretten, daar vond je
chocola, daar vond je noem maar op ik kwam

436
00:40:43,980 --> 00:40:48,530
met een doos thuis, dat wil ik nog wel even
zeggen want ik was ook nog zo groen als

437
00:40:48,530 --> 00:40:52,400
gras ik ging naar tante Jet en zei ‘tante
Jet, ik heb hier een doos gevonden met

438
00:40:52,400 --> 00:40:59,780
aardappelschilvingers.’ Nou dat waren
voorbehoedsmiddelen en tante Jettie wist ook niet

439
00:40:59,780 --> 00:41:03,450
hoe ze het hebben moest, hoe ze dat moest
vertellen, want zo was het in die tijd nog niet.

440
00:41:03,450 --> 00:41:07,080
Dus het blijft mij altijd bij dat ik
zei ‘ik heb hier een doos gevonden

441
00:41:07,080 --> 00:41:11,670
met aardappelschilvingers.’ Maar
dat waren condooms dus allemaal.

442
00:41:13,200 --> 00:41:18,830
Maar goed, we hebben toen ’s avonds veel
feest gevierd in een leegstaande garage.

443
00:41:18,830 --> 00:41:21,570
Ik heb daar mijn eerste
sigaret gerookt: Player.

444
00:41:22,920 --> 00:41:24,420
Dat smaakte natuurlijk
helemaal niet, maar je deed

445
00:41:24,420 --> 00:41:28,300
allemaal mee, je was nou bevrijd
en nou mocht het allemaal.

446
00:41:29,320 --> 00:41:36,686
En we kregen verdunde toe, zeg het eens
aalbessenjenever. Mocht ik ook nog drinken!

447
00:41:36,687 --> 00:41:44,930
En dan was het ’s avonds tien uur, half elf en
dan was het weer ‘jongens, naar bed.’ Schluss, ja.

448
00:41:45,160 --> 00:41:48,000
Maar goed, toen wist ik nog
niet hoe het met mijn broer

449
00:41:48,000 --> 00:41:49,720
ging, want die zat aan de
andere kant van de stad.

450
00:41:49,720 --> 00:41:55,140
Die contacten waren er niet, want je had
dus die vuurlinie, die daar nog tussen zat.

451
00:41:55,140 --> 00:42:00,670
En dat heeft zeker nog een dag
of drie geduurd, want het centrum

452
00:42:00,670 --> 00:42:03,470
van Groningen is verschrikkelijk
kapot geschoten toen, hoor.

453
00:42:03,470 --> 00:42:06,450
Daar hebben ze heel,
heel hard gevochten.

454
00:42:06,660 --> 00:42:11,990
Want daar gaven die Duitsers geen cent toe,
dat waren SS-troepen en dat waren harde.

455
00:42:13,330 --> 00:42:17,620
Toen kon ik weer contact met mijn broer
krijgen, want ja telefoon was er ook niet,

456
00:42:18,050 --> 00:42:22,040
dat bestond nog niet van huis tot huis
eigenlijk of je moest naar een telefooncel.

457
00:42:24,760 --> 00:42:32,970
Ja, ik ben in Groningen gebleven, ik dacht maar dat
kun je ook nakijken tot juni of iets dergelijks.

458
00:42:32,970 --> 00:42:33,369
En toen werd het tijd om
een keer naar huis te gaan.

459
00:42:33,370 --> 00:42:34,820
Ik wil even informeren naar uw broer.
Hoe kwam u weer in contact met uw broer?

460
00:42:34,820 --> 00:42:37,274
Lopend, alles gaat
lopend door de stad heen.

461
00:42:37,274 --> 00:42:40,229
U bent er naartoe gelopen.
U wist dat het veilig was?

462
00:42:40,230 --> 00:42:47,490
Ja, ze hadden dus, mijn oom en mijn tante
hadden wel geïnformeerd of het kon of niet kon.

463
00:42:47,490 --> 00:42:47,922
Ja, anders had ik niet gemogen.

464
00:42:47,922 --> 00:42:52,084
Maar ja, je stond toch
beiden te trappelen om te

465
00:42:52,084 --> 00:43:00,079
zeggen ‘goh, ik wil weten hoe
het met mijn broer gaat.’

466
00:43:00,080 --> 00:43:02,002
En alles was goed gegaan?

467
00:43:02,002 --> 00:43:03,272
Alles was goed gegaan,
bij hem ook, ja.

468
00:43:03,273 --> 00:43:17,648
En die zat weer bij een andere broer,
nee, hij zat in Leeuwarden bij de notaris.

469
00:43:17,649 --> 00:43:20,597
Oh, ja… hij zat in Groningen
bij een andere broer.

470
00:43:20,597 --> 00:43:25,486
Ik heb dat heb ik nog niet verteld
ik heb twee zussen die getrouwd

471
00:43:25,486 --> 00:43:32,084
zijn met twee broers van mijn
indertijd baas die ik had in Ede.

472
00:43:32,085 --> 00:43:34,274
Die zei ‘kom maar naar huis.

473
00:43:34,275 --> 00:43:38,135
Ik zorg voor een huis voor je, kom bij mij
maar werken, dan zorg ik voor een huis.’

474
00:43:39,600 --> 00:43:47,641
En die twee broers die zaten in… nee, het
was een broer en een schoonzus, zo was het.

475
00:43:47,642 --> 00:43:51,541
Tante Jet, dat was geen Pols…
nee, het was wel een Pols.

476
00:43:51,541 --> 00:43:54,761
We zaten bij de Polsen in en die
was getrouwd met een Suurmeijer.

477
00:43:55,421 --> 00:43:58,282
En zodoende zeiden die: ‘oh, stuur
maar twee jongens, die kunnen wij

478
00:43:58,283 --> 00:43:59,708
wel gebruiken.’ Zodoende hebben wij
dat adres in Groningen gekregen.

479
00:43:59,709 --> 00:44:04,200
Een beetje verward wat
ik allemaal vertel, hè?

480
00:44:04,730 --> 00:44:09,060
Dat gaat wel. En toen bent u weer naar
huis gegaan? Begin juni waarschijnlijk?

481
00:44:09,060 --> 00:44:11,260
Ja, met de trein.

482
00:44:11,260 --> 00:44:14,180
Met de trein gewoon? Die reed weer

483
00:44:14,180 --> 00:44:18,979
Ja, gewoon met de trein. Nou ja, met
diverse keren overstappen, in Zwolle en zo.

484
00:44:18,979 --> 00:44:30,609
Nog zo’n ouderwetse locomotief ervoor, ja. Ik
had… speelde toch wel veel op straat ook, hoor.

485
00:44:30,610 --> 00:44:39,230
Er was een meisje dat bij tante Jet
zo nu en dan stofte en daar kreeg ik

486
00:44:39,230 --> 00:44:43,492
voor het eerst van mijn leven kriebeltjes
in mijn buik, van dat grietje.

487
00:44:43,493 --> 00:44:48,931
[lacht] En die bracht mij ook nog weg naar de
trein. Daar kreeg ik een paar pepermuntjes van.

488
00:44:48,932 --> 00:44:56,650
Ze is naderhand ik heb ze nog een
tijd gevolgd verslaafd geraakt aan een

489
00:44:56,650 --> 00:45:04,600
Amerikaanse militair en die was van
toe, zeg het eens Utah, die sector.

490
00:45:04,600 --> 00:45:05,350
Ze is daar naartoe gegaan.

491
00:45:05,350 --> 00:45:10,560
U bent door de Amerikanen bevrijd?

492
00:45:10,560 --> 00:45:23,240
Ja, ik dacht… er waren geen Polen bij, Canadezen
dacht ik. Canadezen en Amerikanen, dacht ik.

493
00:45:25,100 --> 00:45:31,700
Maar ja, dat is op
te zoeken, geloof ik.

494
00:45:31,700 --> 00:45:37,260
Dus u bent op de trein gezet, met een
paar pepermuntjes, samen met uw broer?

495
00:45:37,260 --> 00:45:38,360
Ja.

496
00:45:38,360 --> 00:45:41,750
En waar bent u toen weer uitgestapt?
In Rotterdam of in Schiedam?

497
00:45:41,750 --> 00:45:43,810
Ik dacht in Rotterdam en vandaar weer overgestapt
naar Schiedam. We zijn in Schiedam terechtgekomen.

498
00:45:43,810 --> 00:45:48,230
En daar hebben ze kennelijk wel geweten
dat wij kwamen: ‘De jongens zijn onderweg.

499
00:45:48,230 --> 00:45:52,930
Vang ze maar op.’ En toen ben ik dus weer opgevangen
door mijn vader of mijn moeder of door allebei.

500
00:45:53,430 --> 00:46:03,578
Ja, zoveel te sjouwen hadden we
niet aan kleren in die tijd, nee.

501
00:46:03,578 --> 00:46:06,980
Hoewel ik moet zeggen, die oom Bernard, die
Suurmeijer, waar ik in de kost was, die

502
00:46:06,980 --> 00:46:15,300
werkte administratief bij een textielfabriek
van Reinier Muller, die bracht van alles

503
00:46:15,300 --> 00:46:24,540
mee, sokken en overhemden, onderbroeken en
interlocks en zo, daar was nog voldoende van.

504
00:46:24,540 --> 00:46:31,210
Toen kwam u weer in Schiedam aan.
Hoe was de situatie in Schiedam?

505
00:46:31,210 --> 00:46:36,440
Kan ik me weinig meer van
herinneren eigenlijk.

506
00:46:36,440 --> 00:46:43,000
Ze was wel blij dat het gezin
weer een beetje bij elkaar was.

507
00:46:44,490 --> 00:46:49,060
Mijn zus, die kon trouwen, mijn oudste
zus, die is dus met een Pols getrouwd.

508
00:46:52,740 --> 00:47:03,030
Die hebben na de oorlog zijn die vrij snel
getrouwd. Ik ben weer op school gegaan.

509
00:47:03,670 --> 00:47:08,293
Ik ben terecht gekomen in de
tweede klas van de Mulo of de ULO

510
00:47:08,293 --> 00:47:13,895
of hoe ze dat ook noemden en
dat is niet helemaal afgemaakt.

511
00:47:13,896 --> 00:47:18,820
Om een of andere reden liep
ik achter met het onderwijs.

512
00:47:18,820 --> 00:47:22,604
En toen zei mijn vader: ‘Hoor eens,
weet je wat jij moet gaan doen?

513
00:47:22,604 --> 00:47:24,860
Er moet brood op de plank komen, hier.

514
00:47:24,860 --> 00:47:32,890
Jij zoekt een baan en jij gaat ’s avonds maar
verder studeren. Zo was dat, in die tijd.

515
00:47:32,890 --> 00:47:37,980
En toen ben ik bij de Hansen(?) avondschool
terecht gekomen zo heette dat indertijd.

516
00:47:37,980 --> 00:47:39,389
U bent naar Groningen toegegaan, maar bent
u in Groningen ook naar school geweest?

517
00:47:39,390 --> 00:47:40,060
Nee, helemaal niks.
Nee, helemaal niks.

518
00:47:40,060 --> 00:47:45,500
Geen zin in of hoefde het niet?

519
00:47:47,500 --> 00:47:56,520
Nee, dat hoefde niet. Geen zin in? Vroeger werd er
niet naar zin gevraagd je ging als het zo moest.

520
00:47:56,520 --> 00:48:00,788
Dat is helemaal niet im Frage geweest.

521
00:48:00,788 --> 00:48:08,490
Even kijken wat Bert deed… die ging wel
naar school, denk ik, de oudste zoon daar.

522
00:48:10,180 --> 00:48:12,750
Maar dat was nog gewoon lagere school.

523
00:48:15,190 --> 00:48:18,799
Maar op den duur werd dat door die
oorlogstoestand ook hoe langer hoe

524
00:48:18,800 --> 00:48:22,880
minder hoor, ook in Groningen, denk
ik, dat het stelletje thuiskwam.

525
00:48:25,220 --> 00:48:26,849
Bent u in Groningen in een
katholiek gezin terechtgekomen?

526
00:48:26,850 --> 00:48:27,224
Ja.

527
00:48:27,225 --> 00:48:31,220
En ging u elke dag naar de kerk?

528
00:48:31,220 --> 00:48:37,640
Ja, ja. ’s Zondags ging ik naar de
hoogmis, zoals we dat vroeger zeiden.

529
00:48:37,640 --> 00:48:39,780
Om een uur of tien, half elf.

530
00:48:39,780 --> 00:48:47,860
Ik moet zeggen, de vader van die Suurmeijer…
nee, de moeder van die Suurmeijer, die woonde

531
00:48:47,860 --> 00:48:54,840
dichtbij de kerk op de Rademarkt, oma Suurmeijer,
en als je uit de kerk kwam, dan zei je

532
00:48:54,840 --> 00:48:59,723
‘Oom Bernard, we gaan even bij oma langs,
hoor’, en dan gingen we naar oma Suurmeijer.

533
00:48:59,723 --> 00:49:04,740
En oma Suurmeijer, dat was zo’n echte
ouderwetse vrouw, wat je in boeken kunt

534
00:49:04,740 --> 00:49:18,105
lezen, helemaal in het zwart tot hiertoe
en een kraagje, en dan zei ze: ‘Dag,

535
00:49:18,106 --> 00:49:20,267
kind!’ Dat kan ik mij ook nog herinneren:
een héél aparte vrouw was dat.

536
00:49:20,268 --> 00:49:21,964
En dan gingen we koffie drinken en na het
koffie drinken gingen we weer naar huis.

537
00:49:24,080 --> 00:49:29,060
Die tante Jettie, die leed
aan chronische hoofdpijn, dat

538
00:49:29,060 --> 00:49:34,000
mens had soms verschrikkelijke
huilbuien: hoofdpijnbuien.

539
00:49:34,000 --> 00:49:37,382
Daar zat ik als jongen toch
ook wel veel bij, hoor.

540
00:49:37,382 --> 00:49:40,670
Dan dacht ik ‘ja, wat moet ik ermee?’
Nou kon ik wel aardig aardappelen

541
00:49:40,670 --> 00:49:45,830
schillen en groenten schoonmaken en zo,
maar koken, dat deed ik toch nog niet zo.

542
00:49:47,460 --> 00:49:49,560
Die toestanden hebben we ook
wel meegemaakt, dat dat mens

543
00:49:49,560 --> 00:49:54,750
het toch opgebracht heeft
om mij er nog bij te hebben.

544
00:49:54,750 --> 00:50:17,850
Want ze had dus één, twee, drie, vier
kinderen naderhand, en ik was de vijfde. Ja.(…)

545
00:50:17,850 --> 00:50:21,449
U bent daar geweest van maart
tot en met mei, begin juni?

546
00:50:21,450 --> 00:50:21,558
Ja.

547
00:50:21,559 --> 00:50:24,210
U ging niet naar school, u deed wat
in het huishouden. Wat deed u verder?

548
00:50:24,210 --> 00:50:29,640
Niks. Lezen. Verenigingsleven was er niet. Dat
bestond niet, maar dat was in Schiedam dus ook niet.

549
00:50:29,640 --> 00:50:31,640
Dat lag allemaal op z’n kop eigenlijk.

550
00:50:31,640 --> 00:50:36,840
En een beetje rondzwerven?

551
00:50:36,840 --> 00:50:37,600
Ja, ja.

552
00:50:37,600 --> 00:50:43,660
Op straat spelen met kornuiten van
je leeftijd, hè? Knikkeren en die

553
00:50:43,660 --> 00:50:49,780
ouderwetse dingetjes, bokkie
springen en in het Sterrebos spelen.

554
00:50:49,780 --> 00:50:51,270
Oh, het Sterrebos heette dat
hè, hè, dat komt er ineens uit.

555
00:50:51,270 --> 00:50:52,609
Het Sterrebos, dat was in Schiedam.

556
00:50:52,610 --> 00:50:56,192
Ja, maar het is ook dáár,
zo heette het daar ook.

557
00:50:57,440 --> 00:51:01,140
Dat schiet me ineens te binnen:
dat heette ook Sterrebos, ja.

558
00:51:02,400 --> 00:51:04,610
En dat was nogal een
beetje heuvelachtig.

559
00:51:05,710 --> 00:51:15,140
En wij gingen wel eens naar zeker die eerste tijd
na die paar bevrijdingsdagen gingen we met de

560
00:51:15,140 --> 00:51:21,175
wagen achteraan die de lijken uit de straat…
Die Canadezen, als er iemand gestorven was, dan

561
00:51:21,175 --> 00:51:28,929
werd de straat ter plekke opengemaakt, een kuiltje
gegraven, ging erin en dat werd dicht gemaakt.

562
00:51:28,930 --> 00:51:33,830
Na verloop van tijd, dan kwam er een
wagen en die zocht de kuiltjes op en

563
00:51:34,720 --> 00:51:36,804
die zei ‘o, daar ligt er weer één.’
Dan werden die er opnieuw uitgehaald.

564
00:51:36,805 --> 00:51:41,149
En die werden in het Sterrebos
die begraafplaats is er nog

565
00:51:41,150 --> 00:51:44,150
steeds in het Sterrebos werden
die herbegraven eigenlijk.

566
00:51:44,150 --> 00:51:47,518
Wij vonden dat prachtig kennelijk om
iedere keer erachteraan te sjouwen.

567
00:51:47,518 --> 00:51:52,910
Ik weet niet wat je bezielt als
jongen, maar het was wel zo.

568
00:51:54,480 --> 00:51:57,410
Had u contact met die militairen?

569
00:51:57,410 --> 00:52:05,790
Nee, hoor. Ik kon amper Engels. Nee. Ze waren wel
vriendelijk, hoor. Je kon alles van ze krijgen.

570
00:52:09,760 --> 00:52:13,900
Hoewel, ik heb nooit geen
drank meegekregen van ze.

571
00:52:14,080 --> 00:52:20,990
Dat zal dan wel mijn stiefvader geweest
zijn, oom Bernard die het meegenomen heeft.

572
00:52:22,550 --> 00:52:24,470
Dat waren feestavonden zeg, die
er gevierd werden na die oorlog.

573
00:52:24,470 --> 00:52:26,410
Hoe ging dat dan, zo’n feest?

574
00:52:35,360 --> 00:52:43,900
Aan het eind van de straat hadden
we een garagebedrijf, maar er waren

575
00:52:43,900 --> 00:52:49,230
meer geen auto’s als wel auto’s,
dus die garage was helemaal vrij.

576
00:52:49,230 --> 00:52:56,320
Daar werden wat slingers neergehangen en
er werd gedanst en gedronken en gerookt.

577
00:52:56,480 --> 00:53:01,545
Want roken was natuurlijk ook een
favoriete bezigheid na de oorlog.

578
00:53:01,545 --> 00:53:07,740
Want er was in de oorlog natuurlijk
weinig tabak ook meer te koop eigenlijk.

579
00:53:12,830 --> 00:53:14,500
Ik heb het roken dan ook
geleerd in Groningen, ja.

580
00:53:14,500 --> 00:53:15,550
En niet meer afgeleerd?

581
00:53:16,510 --> 00:53:28,010
Nee, ze waren er thuis denk ik niet
stuk van. Dat was Player en Horse Player.

582
00:53:30,020 --> 00:53:35,500
Had u nog contact met thuis
toen u in Groningen zat?

583
00:53:35,500 --> 00:53:41,672
Nee, moeilijk. In het begin nog wel Heel moeilijk,
die post die ging hoe langer hoe slechter.

584
00:53:41,672 --> 00:53:46,800
Tot er op een gegeven moment helemaal geen
verbinding meer was met het Noorden van Nederland.

585
00:53:56,050 --> 00:53:57,390
Zullen we nog even
teruggaan naar de heenreis?

586
00:53:57,390 --> 00:53:57,645
Ja.

587
00:53:57,645 --> 00:54:00,370
Vanwaar vertrok het binnenschip?

588
00:54:00,370 --> 00:54:07,300
De hoe heet het daar? Lange Haven.

589
00:54:07,570 --> 00:54:10,010
En waar ter hoogte van ongeveer?

590
00:54:10,010 --> 00:54:11,159
Ja bij de Appelmarkt ergens.

591
00:54:11,160 --> 00:54:15,520
Tegenover het museum?

592
00:54:15,520 --> 00:54:16,420
Ja, ja, ja.

593
00:54:16,420 --> 00:54:23,920
En weet u nog de naam van het
binnenschip of de binnenschipper?

594
00:54:23,920 --> 00:54:24,924
Dat was Mos.

595
00:54:24,925 --> 00:54:25,259
Mos?

596
00:54:25,260 --> 00:54:32,460
Dat was M-o-s of M-o-s-c-h, dat weet ik niet
precies. Van de Mos, nee, Mos, geloof ik.

597
00:54:32,460 --> 00:54:34,890
En was er ook een agent op het schip?

598
00:54:34,890 --> 00:54:35,295
Nee.

599
00:54:35,295 --> 00:54:37,522
Geen Nederlands agent?

600
00:54:37,523 --> 00:54:37,927
Nee.

601
00:54:37,928 --> 00:54:46,130
En u zegt dat u bij alle plaatsten waar
u aanlegde dat u eerst naar de kerk ging?

602
00:54:46,130 --> 00:54:52,000
Veel ja, was het niet ’s
morgens dan was het ’s avonds.

603
00:54:52,000 --> 00:54:52,440
U moest wel elke dag?

604
00:54:52,440 --> 00:54:55,030
Ja, dat was wel raak.

605
00:54:55,030 --> 00:54:55,273
En…

606
00:54:55,274 --> 00:55:00,550
Dat was een automatisme voor ons.
Het is echt geen offer geweest.

607
00:55:00,550 --> 00:55:06,270
En wat deed u in de kerk?

608
00:55:06,270 --> 00:55:11,050
Daar was een heilige mis,
bidden. Zo ging dat in die tijd.

609
00:55:11,050 --> 00:55:43,830
U kreeg geen eten in de kerk?

610
00:55:43,830 --> 00:55:44,850
Nee, nee, nee.

611
00:55:44,850 --> 00:55:48,802
Even nog wat vragen stellen over
het schip waarmee u hebt gereisd.

612
00:55:48,802 --> 00:55:52,422
U heeft net verteld dat u elke dag naar
de kerk ging, of ’s ochtends of ’s avonds.

613
00:55:52,423 --> 00:55:57,820
Hoeveel dagen heeft die reis nou
geduurd? Dat was wel een week of zo?

614
00:55:59,080 --> 00:56:02,825
Ja, ja. Ik denk zelfs
iets meer dan een week.

615
00:56:02,825 --> 00:56:08,250
Het was een overtocht van Schiedam
naar de andere kant van...,

616
00:56:08,250 --> 00:56:15,540
nee niet naar Groningen, tot
aan Makkum zeg maar eigenlijk.

617
00:56:15,540 --> 00:56:17,130
Voor u ging de reis
naar Makkum en zo verder?

618
00:56:17,130 --> 00:56:17,860
Ja.

619
00:56:17,860 --> 00:56:20,950
Zijn er onderweg nog
andere kinderen afgevallen?

620
00:56:21,320 --> 00:56:28,360
Ze zijn vanaf Makkum begonnen
met kinderen te plaatsen.

621
00:56:28,360 --> 00:56:30,667
Die adressen hadden ze
kennelijk allemaal al.

622
00:56:30,667 --> 00:56:35,370
Want ik heb nog eens een
adres doorgegeven van een

623
00:56:35,370 --> 00:56:37,801
meisje, een oud-collega van
mij die in Amersfoort woont.

624
00:56:37,801 --> 00:56:41,580
Maar daar heb je ook geen
reactie op gekregen of zo?

625
00:56:41,580 --> 00:56:43,240
Die heb ik een aantal keren proberen
te bellen. Ik heb geen contact gehad.

626
00:56:43,240 --> 00:56:50,970
Omdat het een beetje vakantietijd
was, ga ik het nog een keer proberen.

627
00:56:50,970 --> 00:56:54,480
Maar die is terechtgekomen
in Scharsterbrug.

628
00:56:54,480 --> 00:56:55,830
Scharsterbrug.

629
00:56:56,160 --> 00:57:02,100
Dat is Friesland, is het niet? Of is
het ook Groningen. Nee, Friesland.

630
00:57:02,100 --> 00:57:04,670
Aan de naam te horen is het Fries.

631
00:57:04,670 --> 00:57:11,330
Zij was een Schiedams meisje dat is meegegaan
met dezelfde boot en is daar terechtgekomen?

632
00:57:11,330 --> 00:57:15,900
En per toeval bent u
haar weer tegengekomen?

633
00:57:15,900 --> 00:57:17,930
Nou, die contacten
zijn altijd gebleven.

634
00:57:19,860 --> 00:57:27,480
Zij was vriendin van een zus van
mij en ze zat op een kantoor in

635
00:57:27,480 --> 00:57:31,970
Schiedam waar ik ook zelf een van
mijn eerste banen heb doorgebracht.

636
00:57:32,940 --> 00:57:41,980
Zij was een ongetrouwde vrouw,
er zat geen mannenbloed in.

637
00:57:42,430 --> 00:57:49,462
Maar de contacten zijn altijd
gebleven en zodoende heb

638
00:57:49,463 --> 00:57:51,981
ik ze… Met Oud en Nieuw stuur
ik altijd nog een kaartje.

639
00:57:51,981 --> 00:57:53,942
Dat zijn de enige contacten die
je dan nog met elkaar houdt.

640
00:57:55,820 --> 00:58:03,463
Maar toen dit ging, dacht ik ‘ik zal
Siet eens bellen.’ Dat vond ze wel leuk.

641
00:58:03,464 --> 00:58:04,349
Ik zeg ‘dan kan ik jouw adres
opgeven’. ‘Ja,’ zei ze, ‘doe

642
00:58:04,350 --> 00:58:07,170
dat maar.’ Maar ik heb er voor
de rest niks meer van gehoord.

643
00:58:07,170 --> 00:58:11,130
Ik vind het vervelend om
daar dan weer te gaan bellen.

644
00:58:11,130 --> 00:58:15,899
Dan lijkt het net of je gaat lopen
colporteren van ‘wil je alsjeblieft...?’

645
00:58:15,900 --> 00:58:16,800
Dat hoeft ook niet.

646
00:58:16,800 --> 00:58:18,440
Nee.

647
00:58:18,440 --> 00:58:26,110
Kunt u nog iets meer vertellen over de
familie Suurmeijer waar u was ondergebracht?

648
00:58:26,110 --> 00:58:33,320
Ja, dat was een… toen ik er
kwam, hadden ze drie kinderen.

649
00:58:34,730 --> 00:58:51,790
Even kijken: Bert ik heb ze hierop staan,
geloof ik nee, ik heb ze er niet op staan.

650
00:58:51,790 --> 00:58:52,220
Vertelt u maar gewoon…

651
00:58:52,220 --> 00:59:03,821
Het is Bert Suurmeijer, de tweede is
Theo daar heb ik geen contact mee en de

652
00:59:04,610 --> 00:59:10,672
derde is Ineke, die woont ook in
Groningen, daar heb ik ook nog contact mee.

653
00:59:10,672 --> 00:59:13,380
En Ineke ken ik vanaf baby,
want die heb ik nog schone

654
00:59:13,380 --> 00:59:15,128
luiers omgedaan in de tijd
dat ik er over de vloer liep.

655
00:59:15,129 --> 00:59:20,450
Zo klein was ze toen. Ik heb
nog steeds contact met die twee.

656
00:59:20,450 --> 00:59:22,673
Die oudste dat heb ik je verteld
is pas nog hier op visite geweest.

657
00:59:22,674 --> 00:59:27,910
Want die had ik ook een verhuiskaartje gestuurd.
Die zei ‘goh, ik kom eens kijken hoe je woont.’

658
00:59:27,910 --> 00:59:32,946
Die oudste was toen nog
vijf jaar, hè, die Bert?

659
00:59:33,300 --> 00:59:41,551
Ja, die zei heel eigenwijs ‘mamma, daar zijn
de evacués.’ Nou ja, goed, hij had een heel

660
00:59:41,552 --> 00:59:47,750
stel hersens, wat ik je zei, hij is professor
doctor ingenieur geloof ik in de natuurkunde.

661
00:59:47,750 --> 00:59:52,340
En zijn broer dan kun je ook het
verschil zien, er zijn naderhand een paar

662
00:59:52,340 --> 00:59:57,670
meiden gekomen, die ken ik dus niet,
want toen was ik de deur uit de tweede,

663
00:59:58,250 --> 01:00:07,710
dat is Theo, die is hoogleraar, en
de derde, die is tandarts geworden.

664
01:00:07,800 --> 01:00:12,610
En dan komen er twee of drie meiden, dat weet ik
niet. Die zijn in het huishouden terechtgekomen.

665
01:00:12,610 --> 01:00:16,220
En dat was de oude splitsing die
je vroeger ook nog eigenlijk had.

666
01:00:17,280 --> 01:00:17,399
Een vrouw hoefde niet te studeren.

667
01:00:17,400 --> 01:00:18,600
Wat deed meneer Suurmeijer?

668
01:00:21,100 --> 01:00:30,860
Die was administratief boekhouder, zeg maar, bij
Reinier Muller, een tricotagefabriek in Groningen.

669
01:00:33,520 --> 01:00:45,940
En naderhand is hij de weg
opgegaan om te verkopen.

670
01:00:45,940 --> 01:00:48,536
Dat lag hem niet, maar dat
schijnt ook in het kader van

671
01:00:48,720 --> 01:00:52,580
de bezuinigingen te zijn
geweest, dat weet ik niet.

672
01:00:56,560 --> 01:01:00,599
U bent eigenlijk min of meer met een brief
van de dokter naar het IKB gestuurd?

673
01:01:00,600 --> 01:01:01,700
Ja.

674
01:01:01,700 --> 01:01:06,500
Hebt u nog een andere soort
van medische keuring gehad?

675
01:01:07,720 --> 01:01:11,100
Ik dacht van wel dat je een
medische keuring kreeg,

676
01:01:11,100 --> 01:01:11,886
hoor, maar dat durf ik
niet zeker meer te zeggen.

677
01:01:12,350 --> 01:01:14,830
Voor meten, werd u gewogen?

678
01:01:14,830 --> 01:01:24,040
Wij liepen eigenlijk ieder jaar op de Lange
Haven bij de tb-toestand had je daar zo’n bureau.

679
01:01:24,040 --> 01:01:28,870
Omdat mijn moeder dus tb-patiënt was,
moesten wij ieder jaar op controle

680
01:01:28,870 --> 01:01:34,220
komen en dan werd je van haver tot
gort werd je daar doorgenomen, hoor.

681
01:01:34,220 --> 01:01:37,015
Op gewicht, lengte, noem maar op, ja.

682
01:01:37,015 --> 01:01:45,269
Maar of er vóór die bootreis uit nog een keuring
is geweest… waarschijnlijk de huisarts zelf wel.

683
01:01:45,270 --> 01:01:50,440
Dat hij geschreven heeft of zelf bevonden
heeft van ‘Ik heb hem onderzocht,

684
01:01:50,440 --> 01:01:54,529
maar dit kan zo niet langer.’ Want
ik liep met wildvlees aan mijn hielen.

685
01:01:54,530 --> 01:01:59,810
Hoe zag dat eruit en hoe kwam dat?

686
01:01:59,810 --> 01:02:00,800
Ja, door de honger.

687
01:02:00,800 --> 01:02:07,770
Dan kreeg ik een gat in mijn hiel, of beide
hielen, en dan kwam er wildvleesvorming.

688
01:02:07,770 --> 01:02:09,025
Dat heelde niet meer.

689
01:02:09,026 --> 01:02:10,580
Dat heelde niet meer, nee.

690
01:02:10,580 --> 01:02:12,950
En uw broer, hoe was hij eraan toe?

691
01:02:12,950 --> 01:02:21,660
Die had dat niet, maar die was
niet veel beter dan ik, hoor. Nee.

692
01:02:21,660 --> 01:02:26,240
U bent teruggekomen, terug
in Schiedam na de bevrijding.

693
01:02:26,240 --> 01:02:31,635
Sommige kinderen zijn daarna gekeurd en wéér
uitgezonden. Is dat ooit ook aan u gevraagd?

694
01:02:31,550 --> 01:02:31,700
Nee.

695
01:02:31,700 --> 01:02:36,870
Bent u ooit gekeurd?

696
01:02:36,870 --> 01:02:40,500
Nee, niet een tweede keer. Maar ik denk
dat dat ook leeftijdsgevoelig is geweest.

697
01:02:45,040 --> 01:02:46,022
Ik denk het. U zat net op de grens
natuurlijk. U was toen al 16.

698
01:02:46,022 --> 01:02:48,830
En toen de bevrijding was geweest, was u 16
jaar en ben je eigenlijk voor die tijd kind-af.

699
01:02:48,830 --> 01:02:55,530
Nou, ik vond het een heel mooi
verhaal. En heel goed verteld ook.

700
01:02:55,530 --> 01:02:56,699
Ik wil u daar hartelijk voor danken.

701
01:02:56,700 --> 01:03:00,630
Ik hoop dat je er wat mee kunt doen.

702
01:03:00,630 --> 01:03:02,010
Wilt u nog wat toevoegen
aan het verhaal?

703
01:03:02,011 --> 01:03:06,800
Omdat ik iets niet gevraagd heb
wat u wel belangrijk vindt?

704
01:03:11,000 --> 01:03:13,180
Nee. Ik zou het niet weten.

705
01:03:13,180 --> 01:03:15,540
Dank u wel.

706
01:03:15,820 --> 01:03:17,040
Graag gedaan.