1
00:00:09,280 --> 00:00:09,820
Goedemorgen Jaap.

2
00:00:09,820 --> 00:00:10,440
Goedemorgen.

3
00:00:10,440 --> 00:00:14,170
Het is vandaag 8 maart 2010.

4
00:00:14,170 --> 00:00:14,750
8 maart, ja.

5
00:00:14,750 --> 00:00:15,850
Dit is Jaap Polak.

6
00:00:15,850 --> 00:00:16,410
Ja.

7
00:00:16,410 --> 00:00:16,410
In East, hoe heet deze plaats?

8
00:00:16,410 --> 00:00:16,410
Hm?

9
00:00:16,410 --> 00:00:16,410
Hoe heet het hier?

10
00:00:16,410 --> 00:00:16,730
Wat?

11
00:00:16,730 --> 00:00:18,640
Hoe heet die plaats hier? East.

12
00:00:18,640 --> 00:00:24,963
Het, het, eh, het is the, the small, de kleine plaats is Tuckahoe of Eastchester.

13
00:00:24,963 --> 00:00:30,584
Je kunt , maar het is, the small town, eh, dus kom, eh, dus kom, eh, dis

14
00:00:30,584 --> 00:00:34,800
te be, te, ongeveer gelijk aan het Gooi van Amsterdam.

15
00:00:34,800 --> 00:00:35,170
Oké, [lacht].

16
00:00:35,170 --> 00:00:41,569
Ja, dat is waar we wonen. En wat dat betreft zijn wij ook uit, uit Nederland meteen

17
00:00:41,569 --> 00:00:47,430
hier gekomen, meteen in, in, in het Gooi van Amsterdam in, dan voor Amerika.

18
00:00:47,430 --> 00:00:48,530
Jaap, in welk jaar ben je geboren?

19
00:00:48,530 --> 00:00:53,750
Ik ben in, op 31 december 1912 in Amsterdam geboren.

20
00:00:54,230 --> 00:00:54,680
Waar?

21
00:00:54,680 --> 00:00:55,810
In Amsterdam.

22
00:00:55,810 --> 00:00:57,100
Waar woonden jullie in

23
00:00:57,100 --> 00:00:58,370
Op de Plantage Muidergracht.

24
00:00:58,370 --> 00:01:01,410
Wil je mij iets vertellen over jouw jeugd?

25
00:01:01,410 --> 00:01:09,433
Over mijn jeugd. Ehm, we hadden, ik vond het eigenlijk een hele bijzondere jeugd. Eh, we hadden bijzondere

26
00:01:09,433 --> 00:01:16,850
ouders. Eh, die , mijn vader was een accountant, mijn moeder was handwerkonderwijzeres en, maar ze

27
00:01:16,850 --> 00:01:24,268
heeft ondertussen ook nog voor steno ge, gelogeerd, Pittman, ik weet niet of je de Pittman kent en

28
00:01:24,268 --> 00:01:31,837
mijn, mijn, mijn moeder was één van de weinige teachers in eh, Pittman op school. So, ze, ze heeft

29
00:01:31,837 --> 00:01:39,103
eigenlijk eh, eh, mijn vader geholpen, because mijn, eh, de enige probleem, mijn vader was, hij,

30
00:01:39,103 --> 00:01:46,672
he never rekende enough en hij heeft eh zoveel gedaan voor andere mensen, altijd voor niets, besides

31
00:01:46,672 --> 00:01:54,013
that, hij kwam van a, eh, van een , een, van, van een vrome, vrome familie en zijn, eh, broer was

32
00:01:54,013 --> 00:02:01,582
een, eh, eh, was half blind, later helemaal blind eh [hoest]. Eh, zijn zusters waren geen bijzondere

33
00:02:01,582 --> 00:02:09,227
mensen. Hij was eigenlijk een bijzondere man van de heel, van een groep van vijf, van vijf eh, broers

34
00:02:09,227 --> 00:02:16,569
en zusters. En voor jaren heeft hij eigenlijk zijn broers en zusters moeten onderhouden. Eh, maar

35
00:02:16,569 --> 00:02:23,986
het bijzondere van mijn ou, van mijn vader was werkelijk dat hij  eh, de mizrachi in Holland heeft

36
00:02:23,986 --> 00:02:27,620
eh, heeft, hij begon met de mizrachi in Holland.

37
00:02:27,620 --> 00:02:27,620
Ja.

38
00:02:27,620 --> 00:02:36,368
Toen de Zionistische beweging in Holland eh, begon, was hij meteen één van de, van de, van de topmensen

39
00:02:36,368 --> 00:02:44,950
en in ons boek wat wij hebben kan je een foto vinden van mijn vader, Frederik Polak, met Chaim Weizmann

40
00:02:44,950 --> 00:02:53,365
en  in 1912 was hij één van de belangrijke Zionisten already in Holland [hoest]. Ja. Wij, we hadden

41
00:02:53,365 --> 00:03:01,531
een, een mooie Joodse jeugd. When I say ook, mooie Joodse jeugd, eh, it was never forced on us, it

42
00:03:01,531 --> 00:03:08,030
was eh, someth, eh, bijna, zou ik zou bijna zeggen, een normale jeugd. Eh, eh,

43
00:03:08,030 --> 00:03:09,410
[hoest]

44
00:03:09,410 --> 00:03:16,949
We hebben eerst gewoond in de Plantage Muidergracht, drie hoog in hele kleine kamers allemaal.

45
00:03:16,949 --> 00:03:24,729
Eh,  eh, het moet heel moeilijk geweest zijn met ons te onderhouden, maar we hebben nooit, ik heb

46
00:03:24,729 --> 00:03:32,509
nooit het gevoel gehad dat we arm waren. We waren zeker niet rijk, maar eh, we, we waren, eh, eh,

47
00:03:32,509 --> 00:03:40,129
weet ik niet, het was een m, een m, een mooie jeugd met eh, mijn oudste zuster was Jule, eh, ik

48
00:03:40,129 --> 00:03:48,070
was, ik was niet de eerstgeborene. Mijn moeder eh, heeft een zoon gehad voor mij, en die is, geloof

49
00:03:48,070 --> 00:03:56,010
ik op, toen hij één, of één of twee jaar was gestorven. So, ik ben geen eerstgeborene op Pesach

50
00:03:56,010 --> 00:04:03,951
eh , daarna ben ik gekomen, daarna mijn zuster Jule, daarna mijn zuster Betty en daarna mijn zuster

51
00:04:03,951 --> 00:04:11,571
eh, Liesje. Eh,  eh,  we, we waren altijd maar meteen eh, lid van de Joodse Jeugdfederatie, van

52
00:04:11,571 --> 00:04:19,271
de zeer Zionistische , van de mizrachi’s afdeling van de Joodse Jeugdfederatie en daar zijn we

53
00:04:19,271 --> 00:04:26,810
door alle k, ieder jaar in de kampen geweest en  in mijn jonge jeu, jeugdjaren ben ik naar een

54
00:04:26,810 --> 00:04:34,510
eh, [smakt] Joodse school gegaan en daarna ben ik naar de zo, eerste OHS gegaan, Eerste Openbare

55
00:04:34,510 --> 00:04:42,370
Handelsschool, wat heel goed was voor mijn opvoeding, want het was de eerste keer dat ik eigenlijk

56
00:04:42,370 --> 00:04:45,900
met niet-Joodse mensen te, in aanraking kom.

57
00:04:45,900 --> 00:04:49,060
Daarvoor was het allemaal Joods, Joods en Joods.

58
00:04:49,060 --> 00:04:49,060
Ja.

59
00:04:49,060 --> 00:04:55,786
En in de Eerste OHS heb ik eh,  heel prettig gewerkt. Ik heb eh, ben door

60
00:04:55,786 --> 00:05:02,420
alle vijf ja, vijf jaren Eerste OHS gegaan eh [hoest]. Na eerste OHS, eh

61
00:05:02,420 --> 00:05:08,410
bij eindexamen heb ik eh, wilde ik eh, mijn vader was accountant,

62
00:05:08,410 --> 00:05:08,410
Ja.

63
00:05:08,410 --> 00:05:14,110
en mijn vader heeft altijd gezegd, en mijn, mijn moeder was een Asscher.

64
00:05:14,110 --> 00:05:14,110
Ja.

65
00:05:14,110 --> 00:05:16,410
Was eh van, van de familie Asscher.

66
00:05:16,970 --> 00:05:17,180
Ja.

67
00:05:17,180 --> 00:05:22,880
Bram Asscher was een nicht, was een, eh, was een neef van mijn, van mijn moeder.

68
00:05:22,880 --> 00:05:22,880
Ja.

69
00:05:22,880 --> 00:05:28,650
Eh, alle Asschers waren v, vrienden van mijn, want wij waren de arme tak en eh ik zal nooit vergeten

70
00:05:28,650 --> 00:05:33,440
dat eh, was eh, één eh, Slijper]familie. Ik weet niet of je de naam Slijper kent.

71
00:05:33,440 --> 00:05:33,650
Ja.

72
00:05:33,650 --> 00:05:38,683
Ja, dat was ook, eh, mevrouw Slijper was een Asscher en mevrouw Slijper had

73
00:05:38,683 --> 00:05:43,717
twee zonen, eh, mijn leeftijd en ik kreeg altijd, ik heb altijd alle kleren

74
00:05:43,717 --> 00:05:48,080
van, van de zonen van Slijper gekregen. En ik vond het nooit erg.

75
00:05:48,080 --> 00:05:48,080
Niet erg, nee?

76
00:05:48,080 --> 00:05:53,358
Ik vond het nooit erg. Ik heb de kleren van mijn, van de Slijpers van, van mevrouw Slijper

77
00:05:53,358 --> 00:05:58,579
gekregen. Die mevrouw Slijper aan mijn moeder stuurde voor mij.  En, dat was nor, normaal

78
00:05:58,579 --> 00:06:03,916
voor mij, maar eh in dit geval, Jacques Slijper is naar Amerika gekomen en toen hij tachtig

79
00:06:03,916 --> 00:06:09,254
jaar was heb ik gesproken bij zijn leer, eh, bij, toen hij tachtig jaar geworden is en toen

80
00:06:09,254 --> 00:06:13,360
heb ik hem verteld hoe ik altijd zijn kleren geha, gewo, gekregen heb.

81
00:06:13,360 --> 00:06:14,590
Dat wist hij niet?

82
00:06:14,590 --> 00:06:18,960
En eh, you know wat hij geantwoord heeft,

83
00:06:18,960 --> 00:06:18,960
Ja.

84
00:06:18,960 --> 00:06:27,840
En nou, en nou, en nou ben jij, ben jij rijke man en ik ben een arme man [lacht]

85
00:06:27,840 --> 00:06:30,720
[lacht] Hé, eh,  wie van jouw familie heeft de oorlog niet overleefd?

86
00:06:30,720 --> 00:06:32,000
Wie van mijn man is?

87
00:06:32,000 --> 00:06:33,520
Wie van jouw familie

88
00:06:33,660 --> 00:06:33,980
Is?

89
00:06:33,980 --> 00:06:36,690
heeft de oorlog niet overleefd?

90
00:06:36,750 --> 00:06:43,554
Wie heeft niet geoverleefd, in mijn vaderskant alle broers en zusters  zijn gestorven . Alle

91
00:06:43,554 --> 00:06:49,990
broers en zusters met de mannen, met hun kinderen en eh, praktisch, praktisch allemaal.

92
00:06:49,990 --> 00:06:50,760
Ja.

93
00:06:52,260 --> 00:06:54,940
Eh,  in mijn eh moederskant

94
00:06:54,940 --> 00:06:55,440
[hoest]

95
00:07:00,070 --> 00:07:08,279
daar zijn, daar waren eh,  daar zijn, waren , eh, geloof ik zeven of acht kinderen, waarvan vier gestorven

96
00:07:08,279 --> 00:07:16,024
zijn en three overleefd hebben. De drie die overleefd hebben was, eh, mijn tante Alie Hamburger, die

97
00:07:16,024 --> 00:07:23,614
heeft in Den Haag gewoond, maar die heeft haar enige zoon verloren. En  heeft een ongelukkig leven

98
00:07:23,614 --> 00:07:31,203
gehad na de oorlog, al was ze we, zij was de enige die tamelijk goed, eh, die eh, eh, die eh,  die

99
00:07:31,203 --> 00:07:39,103
goed gesi, gesitueerd was. Mijn tante Map was getrouwd met Harrie Vecht, eh, en hij was bij Burgelijke

100
00:07:39,103 --> 00:07:46,693
Stand en, één van de topmensen, en is eh, ondergedoken gebleven. En mijn oom Eli Asscher was een

101
00:07:46,693 --> 00:07:54,205
tabaksman die in de, die de oorlog overleefd heeft, maar zijn enige dochter en zijn kleinkinderen

102
00:07:54,205 --> 00:08:01,795
zijn allemaal gestorven. So eh,  mijn tante eh, eh, mijn andere tantes en  twee of the tantes zijn

103
00:08:01,795 --> 00:08:06,520
met dezelfde Sobibor]transport met mijn ouders eh, omgekomen.

104
00:08:06,520 --> 00:08:09,160
Je ouders zijn omgekomen in Sobibor?

105
00:08:09,160 --> 00:08:09,800
In Sobibor.

106
00:08:09,800 --> 00:08:11,400
Je zussen en broers ook?

107
00:08:11,400 --> 00:08:11,820
Hè?

108
00:08:11,820 --> 00:08:15,100
Je zussen en broers ook in Sobibor?

109
00:08:15,100 --> 00:08:15,100
Hm?

110
00:08:15,100 --> 00:08:18,400
Jouw zusters en broers ook?

111
00:08:18,400 --> 00:08:26,519
No. Eh, [hoest] ik heb dus drie z, drie zusters gehad. Mijn oudste zuster, Jule, was with

112
00:08:26,519 --> 00:08:34,638
me in Bergen-Belsen en is één dag, twee dagen na de Bevrijding gestorven van vlektyfus.

113
00:08:34,638 --> 00:08:42,666
Ik ben  ook vlektyfus, ik heb de dag van de Bevrijding vlektyfus gekregen. De dag dat ik

114
00:08:42,666 --> 00:08:50,786
bevrijd ben is mijn zuster gestorven. Eh,  in, in onze mo, onze eh, film,  die heb je van

115
00:08:50,786 --> 00:08:58,905
gehoord, is een, een hele [hoest] nare scene in which I tell dat ik een st, een keer een,

116
00:08:58,905 --> 00:09:07,390
een eh,  een vest heb omgeruild voor een stuk brood en toen heb ik gepr, tegen mezelf gezegd,

117
00:09:07,390 --> 00:09:13,320
dat stuk brood ga ik niet aanraken tot ik het absoluut nodig heb.

118
00:09:13,320 --> 00:09:13,320
Ja.

119
00:09:13,320 --> 00:09:19,648
En  toen is mijn zuster ziek geworden en heeft om een stuk brood gevraagd

120
00:09:19,648 --> 00:09:24,590
en ik heb het haar geweigerd . Het staat in de movie. Eh.

121
00:09:24,590 --> 00:09:26,610
Maar je mag het nu ook vertellen.

122
00:09:26,610 --> 00:09:26,610
Huh?

123
00:09:26,610 --> 00:09:26,610
Je mag het nu ook vertellen.

124
00:09:26,610 --> 00:09:34,276
Ja, so eh,  en  ze is toen ziek geweest in Bergen, Bergen-Belsen, maar ze is dus, ze was oké

125
00:09:34,276 --> 00:09:41,612
at that punt, moment. En dan een vriend van me, zijn zoon was erg ziek en vroeg me om een

126
00:09:41,612 --> 00:09:48,290
stuk brood, toen heb ik het ook geweigerd. En dus de vriend en de zoon hebben het

127
00:09:48,530 --> 00:10:00,910
Na een jaar na de oorlog heeft hij me opgebeld, hebben we het uitgesproken en heeft me vergeven.

128
00:10:00,910 --> 00:10:01,690
Mooi.

129
00:10:01,690 --> 00:10:07,395
So,  that’s I believe het verhaal van een stuk brood in het, in het kamp. Mijn zuster is  eh, de

130
00:10:07,395 --> 00:10:12,810
dag van de Bevrijding in, in Treubitz eh, ook aan, twee dagen na de oorlog gestorven [hoest].

131
00:10:12,810 --> 00:10:14,450
Ze zat, ze zat in de trein?

132
00:10:14,450 --> 00:10:15,220
Mijn zuster,

133
00:10:15,890 --> 00:10:16,320
Ja.

134
00:10:16,320 --> 00:10:20,626
mijn zuster Betty  [hoest] was een hele bijzondere vrouw [gekraak],

135
00:10:20,626 --> 00:10:24,740
ze heeft een boek geschreven, ik weet niet of, ken je haar boek?

136
00:10:24,740 --> 00:10:26,330
Welk boek?

137
00:10:26,330 --> 00:10:27,510
De Twee Zusters.

138
00:10:27,510 --> 00:10:28,090
Ja.

139
00:10:28,090 --> 00:10:29,580
Wat? De Twee Zusters]

140
00:10:29,580 --> 00:10:29,870
Ja.

141
00:10:29,870 --> 00:10:31,600
Van mijn zusters Betty en mijn zuster Liesje.

142
00:10:31,600 --> 00:10:31,900
Ja.

143
00:10:31,900 --> 00:10:41,600
[drinkt]. Betty heeft  geen ster gedragen, is in het Verzet gegaan met haar man. Ze was getrouwd met

144
00:10:41,600 --> 00:10:51,979
Philip de Leeuw en eh,  eh,  die interessante in, enough  van zijn, in het le, in Ameri, in het Nederlandse

145
00:10:51,979 --> 00:11:01,680
leger, kaptein in het leger [hoest] en  eh, toen mijn zuster en Philip de Leeuw getrouwd zijn, in de

146
00:11:01,680 --> 00:11:12,059
nieuwe, in de nieuwe Sjoel eh,  eh,  eh,  en zij waren  goede Zionisten, hebben we allemaal de, de Hatikwah

147
00:11:12,059 --> 00:11:19,820
gezongen in de te, in de, in de Sjoel en de rabbijn is uitge, is, is weggelopen.

148
00:11:19,820 --> 00:11:20,680
Van boosheid?

149
00:11:20,680 --> 00:11:26,190
Because men mag de Hatikwah niet zingen in de Sjoel , voor de oorlog.

150
00:11:26,190 --> 00:11:29,370
Voor de oorlog [lacht].

151
00:11:29,370 --> 00:11:37,642
En  Philip de Leeuw en Betty zijn allebei in het Verzet gegaan, eh, zij, ze waren betrokken bij

152
00:11:37,642 --> 00:11:45,827
het be, bombarderen van, van een trein. Mijn, Philip is gepakt, Betty is ook gepakt. Philip is

153
00:11:45,827 --> 00:11:54,012
gefusilleerd. Ehm, in de film you can see het graf van, van , van eh,  eh, Philip de Leeuw met

154
00:11:54,012 --> 00:12:02,197
twee andere niet-Joden]mensen met een groot kruis erop  in, in eh,  in de Veluwe . En daar zit

155
00:12:02,197 --> 00:12:10,991
ze, ze wou, ze wou niet eh, veranderen. En  Betty is een paar maanden in het eh, in de eh, gevangenis

156
00:12:10,991 --> 00:12:19,524
geweest en die heeft zich er uitgesproken. En, was redelijk groot eigenlijk in het Verzet met alle

157
00:12:19,524 --> 00:12:28,145
mensen. So, Betty en eh, Betty en mijn zuster Liesje  eh, die eh, was met mij eerst naar Be, eerst,

158
00:12:28,145 --> 00:12:36,852
eerst, eerst in, in Westerbork, daarna in Bergen-Belsen en is uitgewisseld met de tweehonderd mensen

159
00:12:36,852 --> 00:12:41,989
naar Palle, Palestina. Je weet voor het Palestinatransport,

160
00:12:41,990 --> 00:12:42,900
Ik weet van de trein.

161
00:12:42,900 --> 00:12:48,114
tweehonderd mensen, they, they took the oldest, ze hebben de oudste mensen genomen,

162
00:12:48,114 --> 00:12:53,328
maar mijn zuster was jong, was een nurse en was allowed to accompany the transport.

163
00:12:53,328 --> 00:12:57,600
Ik moet af en toe Engels spreken, daar kan ik niets aan doen [lacht]

164
00:12:57,600 --> 00:12:59,090
Ja, oké.

165
00:12:59,580 --> 00:13:00,250
[hoest] so

166
00:13:00,250 --> 00:13:03,990
En zij is in  beland?

167
00:13:03,990 --> 00:13:03,990
Huh?

168
00:13:03,990 --> 00:13:04,540
Zij belandde in ?

169
00:13:04,540 --> 00:13:04,890
Hm?

170
00:13:04,890 --> 00:13:06,490
Zij kwam terecht in ?

171
00:13:06,490 --> 00:13:11,290
Eh, ja. Nee, no, ik ben in  terechtgekomen.

172
00:13:11,290 --> 00:13:12,020
Jij ook?

173
00:13:12,180 --> 00:13:18,310
Ja, ben, ben dus, met mijn eerste vrouw. Ik heb dus niet over mijn eerste vrouw nog gesproken. Eh.

174
00:13:18,310 --> 00:13:18,310
Nee.

175
00:13:18,310 --> 00:13:19,680
Dat was een hele bijzondere vrouw.

176
00:13:19,680 --> 00:13:21,750
Maar we gaan even stap voor stap.

177
00:13:21,750 --> 00:13:22,030
Ja.

178
00:13:22,030 --> 00:13:24,680
We gaan eerst terug naar de Plantage Muidergracht.

179
00:13:24,680 --> 00:13:24,930
Ja.

180
00:13:24,930 --> 00:13:28,300
En ik vroeg je naar je ouders, die zijn vermoord in Sobibor.

181
00:13:28,300 --> 00:13:28,940
Ja.

182
00:13:29,220 --> 00:13:31,000
Wanneer heb je die voor het laatst gezien?

183
00:13:31,000 --> 00:13:38,464
Ik heb ze gezien , eh, ik ben in , beg, in midden juli, ik geloof 15 juli in Westerbork

184
00:13:38,464 --> 00:13:44,470
gekomen en mijn ouders zijn, geloof ik, met 21 juli transport gegaan.

185
00:13:44,630 --> 00:13:45,740
Oké.

186
00:13:45,740 --> 00:13:53,845
So, ik heb mijn vader, mijn ouders vijf, nog één week gezien . Toen  het transport van Sobibor

187
00:13:53,845 --> 00:14:01,865
opgeroepen werd, heb ik dienst gedaan om mensen teru, te brengen naar de trein en of course, ik

188
00:14:01,865 --> 00:14:09,801
heb mijn ouders naar de trein gebracht. En,  de avond van tevoren heb ik mijn vader gezegd, je

189
00:14:09,801 --> 00:14:17,991
schoenen zijn niet strong enough, neem mijn schoenen, ik heb nieuwe schoenen en ik heb mijn vader

190
00:14:17,991 --> 00:14:25,927
mijn nieuwe schoenen gegeven en ik heb gezegd, je gaat naar een we, een labour camp en je moet

191
00:14:25,927 --> 00:14:34,538
goede schoenen hebben. En  dat verhaal  is genoteerd  in een eh, dat is een belangrijk ding especially

192
00:14:34,538 --> 00:14:40,280
voor je, voor je, wat je nu vraagt. In Boston is een groot monument.

193
00:14:40,410 --> 00:14:49,853
Een monument van six pillars, tegenover the Courthouse. En in ieder monument, van de zes monumenten,

194
00:14:49,853 --> 00:14:59,297
staat een citation van somebody  die that, in, in, in het monument in, in Boston kan je een citation

195
00:14:59,297 --> 00:15:08,458
vinden van mij. Ik heb mijn vader mijn nieuwe schoenen gegeven en ik heb tegen mijn vader gezegd,

196
00:15:08,458 --> 00:15:17,902
je gaat naar een, een labour camp en daar moet je werken en je schoenen zijn niet goed, goed genoeg,

197
00:15:17,902 --> 00:15:27,535
neem mijn schoenen. En ik krijg geregeld brieven en calls van mensen  who read what I said to my vader

198
00:15:27,535 --> 00:15:36,979
the evening voor hij naar Sobibor  weggegaan is , that we had no knowledge, wij wisten absoluut niet

199
00:15:36,979 --> 00:15:43,590
dat Sobibor the end was . En, in fact, het was een prachtig transport.

200
00:15:44,040 --> 00:15:44,920
Waarom?

201
00:15:45,900 --> 00:15:46,800
Dit

202
00:15:47,470 --> 00:15:48,190
[hoest] Waarom?

203
00:15:48,190 --> 00:16:00,130
Omdat de creme of the Joodse  mensen  gingen weg . Eh, een man als  De Hond, rabbijn De Hond.

204
00:16:00,130 --> 00:16:00,980
Ja.

205
00:16:01,540 --> 00:16:02,950
You know?

206
00:16:02,950 --> 00:16:03,790
Sure.

207
00:16:03,790 --> 00:16:09,150
Eh, rabbijn De Hond, so, het was een, was een, een mooi transport. Van goeie, voor

208
00:16:09,150 --> 00:16:09,570
Grote mensen?

209
00:16:09,570 --> 00:16:16,705
allemaal topmensen, goede mensen together. You know? We had no, eh, no knowledge en

210
00:16:16,705 --> 00:16:23,927
je kent het verhaal van rabbijn De Hond? Ik weet niet of dat bestend, bekend is. Eh,

211
00:16:23,927 --> 00:16:30,976
de avond, de maandagavond voor de, voor het transport worden namen voorgelezen en

212
00:16:30,976 --> 00:16:38,026
so, als de naam Polak Frederik genoemd werd, dan moest mijn vader zeggen, ja, hier

213
00:16:38,026 --> 00:16:44,129
is ja, hier is Frederik Polak. Eh, eh,  eh, ik zit even te denken hoor.

214
00:16:44,130 --> 00:16:48,610
Je was over De Hond bezig.

215
00:16:48,610 --> 00:16:52,984
Toen, toen rabbijn De Hond zijn naam genoemd werd, heeft hij niet de naam

216
00:16:52,984 --> 00:16:57,120
rabbijn De Hond gezegd. Hij heeft gezegd, Heneinie. You know Henenie?

217
00:16:57,120 --> 00:17:00,910
Ja,  maar leg het even uit voor de mensen die dit zien.

218
00:17:00,910 --> 00:17:01,160
Hè?

219
00:17:01,160 --> 00:17:06,990
Leg het even uit voor de mensen die dit zien.

220
00:17:06,990 --> 00:17:14,303
Ja, Heneini is eh, wat Abraham en Izak tegen elkaar gezegd hebben bij een  eh, toen Abraham to Izak

221
00:17:14,303 --> 00:17:21,100
gevraagd heeft, heeft hij Heneini, hier ben ik, ik ben hier for what ever you decide for me.

222
00:17:21,100 --> 00:17:21,560
Tegen God

223
00:17:21,560 --> 00:17:26,325
He u,  hij heeft ge, is geused de naam Heneini, toen

224
00:17:26,325 --> 00:17:31,000
hij werd geroepen om naar, om naar Sobibor te gaan.

225
00:17:33,230 --> 00:17:36,970
We gaan terug naar die ouders van jou.

226
00:17:37,670 --> 00:17:38,160
Hè?

227
00:17:38,160 --> 00:17:38,990
Ouderlijk huis.

228
00:17:38,990 --> 00:17:39,320
Hm?

229
00:17:39,320 --> 00:17:41,890
Gaan, mogen we teruggaan naar het

230
00:17:41,890 --> 00:17:42,420
Hè?

231
00:17:42,420 --> 00:17:44,950
Mogen we teruggaan naar het ouderlijk huis?

232
00:17:44,950 --> 00:17:45,830
Of course.

233
00:17:45,830 --> 00:17:46,510
Ja?

234
00:17:46,510 --> 00:17:47,500
Ja.

235
00:17:48,580 --> 00:17:49,950
Welke school ben je gegaan?

236
00:17:49,950 --> 00:17:55,334
Ik ben naar de Herman Elteschool gegaan , dat was de Joods bijzondere school en

237
00:17:55,334 --> 00:18:00,310
[hoest] eh, ik seg, ik heb zelfs foto’s van de, van de oude school nog.

238
00:18:00,310 --> 00:18:01,250
O ja?

239
00:18:01,250 --> 00:18:04,820
Ja. Eh, eh, en daarna ben ik naar de Eerste OHS gegaan.

240
00:18:04,820 --> 00:18:06,150
De Elteschool, ja.

241
00:18:06,910 --> 00:18:14,154
Herman Elteschool was een, een, een eh,  eh, een, een goede Joodse school, laat ik

242
00:18:14,154 --> 00:18:21,399
het zo zeggen, op iedere manier eh, waar we alles, alles geleerd hebben en eh, eh,

243
00:18:21,399 --> 00:18:28,555
the only problem really was  en  I felt that later even more, that eh, eh, then,

244
00:18:28,555 --> 00:18:35,800
dat, het was helemaal, helemaal Joods. And you were not, ik zou bijna zeggen, when

245
00:18:35,800 --> 00:18:42,250
ik op de Eerste OHS kwam, ik, heb ik een hele, hele nieuwe wereld gezien.

246
00:18:42,430 --> 00:18:44,840
Omdat het zo’n besloten wereld was?

247
00:18:44,840 --> 00:18:51,847
Zo ’n besloten Joodse wereld, en eh, eh,  even, toen heb ik al gevoeld,

248
00:18:51,847 --> 00:18:58,566
you know, somewhere eh, is een andere wereld en we, we zijn te eh, be,

249
00:18:58,566 --> 00:19:04,230
bekropt, zou ik bijna zeggen, om alleen maar Joods te zijn.

250
00:19:04,810 --> 00:19:06,100
Ja, ik begrijp het.

251
00:19:06,100 --> 00:19:06,830
Eh

252
00:19:06,830 --> 00:19:09,730
Maar, je was toen daar gelukkig in, neem ik aan?

253
00:19:09,730 --> 00:19:14,608
Ik was er reuze gelukkig in, op iedere manier gelukkig. Ja, ook omdat we, het, het

254
00:19:14,608 --> 00:19:19,724
klopte helemaal met, met onze ouders. Met, met onze hele , met hele, met de background

255
00:19:19,724 --> 00:19:23,770
van onze ouders. Met de, de Zionistische eh, ideeën die we  hadden.

256
00:19:23,770 --> 00:19:30,130
Eh, de , so al het, de, ik moet, ik moet zeggen, ik heb de beste herinneringen aan die school.

257
00:19:30,450 --> 00:19:31,320
Ja.

258
00:19:31,860 --> 00:19:32,190
En

259
00:19:32,190 --> 00:19:34,270
En in de zomer ging je naar de kampen?

260
00:19:34,270 --> 00:19:35,520
De zomer gingen we naar de kampen.

261
00:19:35,520 --> 00:19:37,280
Wat deed je in zo’n kamp?

262
00:19:37,280 --> 00:19:39,510
In de kampen, wij hadden

263
00:19:39,510 --> 00:19:40,630
In de kampen, ja.

264
00:19:40,630 --> 00:19:48,373
Eh,  de, de creme, de, de, de beste mensen van de Zionistische  leiders eh, waren, waren,

265
00:19:48,373 --> 00:19:56,290
waren daar, dus we hebben lezingen gehouden. We, we, we hebben alles geleerd over Zionisme,

266
00:19:56,290 --> 00:20:04,033
over Palestina. Eh,  eh, we hebben lekker gegeten. We zijn uitgegaan en eh, en eh,  en ik

267
00:20:04,033 --> 00:20:11,080
moet zeggen, de, de kwaliteit van deze mensen in die kampen was groot geruis . De

268
00:20:11,080 --> 00:20:11,080
Ja.

269
00:20:11,080 --> 00:20:20,112
de beste leiders die men kan vinden, kon, kon je vinden daar. Eh,  als je  leest , het boek De Twee

270
00:20:20,112 --> 00:20:29,145
Zusters, dat is een beschrijving van Jom Kippoer in 1942 van mijn zusters , van hoe de mensen waren

271
00:20:29,145 --> 00:20:38,269
die Jom Kippoer, hoe die de diensten gedaan hebben, die allemaal gestorven zijn en die kwaliteit van

272
00:20:38,269 --> 00:20:47,667
die mensen was ongelooflijk groot. De, de, de ui, ik ze, moet zeggen, de  kwaliteit van de Zionistische

273
00:20:47,667 --> 00:20:57,065
jeugd in Holland before the war was ongelooflijk en  I’m always crying almost als ik denk wat ze voor

274
00:20:57,065 --> 00:21:04,730
leiders  gestor, ges eh, vermoord zijn die geweldig zouden ge, geweest na de oorlog.

275
00:21:04,730 --> 00:21:08,830
Heb je een paar namen?

276
00:21:08,830 --> 00:21:09,190
Hè?

277
00:21:09,190 --> 00:21:11,990
Heb je een paar namen?

278
00:21:11,990 --> 00:21:17,900
Eh, een paar namen, eh,  eh,  eh,  eh, Lion Nordheim.

279
00:21:17,900 --> 00:21:18,670
Lion Nordheim, oké.

280
00:21:18,670 --> 00:21:20,170
Lion Nordheim, eh

281
00:21:20,170 --> 00:21:21,810
Was heel belangrijk hè?

282
00:21:21,810 --> 00:21:23,800
Was één van de belangrijkste mans waren ze

283
00:21:23,800 --> 00:21:23,800
Ja.

284
00:21:23,800 --> 00:21:25,580
Hij zou één van de topmensen geweest zijn hier.

285
00:21:25,580 --> 00:21:25,580
Ja.

286
00:21:25,580 --> 00:21:29,020
You know? En er waren mensen, ook veel mensen zoals die Lion Nordheim.

287
00:21:29,020 --> 00:21:30,390
Ja.

288
00:21:30,390 --> 00:21:31,010
Allover.

289
00:21:31,010 --> 00:21:32,510
Ja.

290
00:21:32,510 --> 00:21:39,230
En, en de, en de rabbijnen, de same rabbijn toen, rabbijn De Vries, eh, was een fantastische man.

291
00:21:40,330 --> 00:21:40,830
Ja.

292
00:21:40,830 --> 00:21:40,830
Eh,

293
00:21:40,830 --> 00:21:42,950
En dat was echt jouw wereld?

294
00:21:42,950 --> 00:21:43,270
Hè?

295
00:21:43,270 --> 00:21:44,110
Dat was jouw wereld.

296
00:21:44,110 --> 00:21:51,543
Dat was helemaal mijn wereld. Ik eh, ka, kan nooit vergeten hoe rabbijn De Vries

297
00:21:51,543 --> 00:21:59,163
eh, is killed in Haarlem  op, op Pesach 1942 , waar, how we went into the Seider,

298
00:21:59,163 --> 00:22:06,875
met z’n dalles dat hij was gefusilleerd . You know, ook in Haarlem . Nadat er wat

299
00:22:06,875 --> 00:22:13,380
gebeurd was in Holland, hebben ze, hebben ze tien mensen gefusilleerd.

300
00:22:13,380 --> 00:22:13,780
En hij was er één van.

301
00:22:13,780 --> 00:22:20,172
Hij, rabbijn De Vries was één van de, ja, maar ja, dee, deze dingen, de, deze mensen w,  hadden,

302
00:22:20,172 --> 00:22:26,500
eh, in leven een hele, hele eh, hele nieuwe leder, leadership van Ameri, van Israël kunnen zijn.

303
00:22:28,120 --> 00:22:29,270
We gaan door.

304
00:22:29,270 --> 00:22:29,980
Ja.

305
00:22:30,650 --> 00:22:30,850
Dankjewel.

306
00:22:30,850 --> 00:22:31,430
Ja.

307
00:22:31,430 --> 00:22:35,710
Het was jouw wereld en die veranderde met dat je naar de OHS ging.

308
00:22:35,710 --> 00:22:36,410
Hmhm, he?

309
00:22:36,410 --> 00:22:38,710
Had je ook niet-Joodse vrienden?

310
00:22:38,710 --> 00:22:43,450
Eh, ik had praktisch geen Joodse vrienden, no.

311
00:22:43,450 --> 00:22:45,660
Je had geen Joodse vrienden?

312
00:22:45,660 --> 00:22:53,153
Ja, eh,  wacht even, ik, ik, ik moet één uit, uitzondering maken. Ik was lid van een korfbalvereniging

313
00:22:53,153 --> 00:22:59,782
en in de korfbalvereniging is mijn enige eh, manier geweest om met niet-Joodse mensen om te

314
00:22:59,782 --> 00:23:05,330
gaan . Ik eh, ik herinner me nog dat ik, I was crazy about a non-Jewish girl.

315
00:23:05,330 --> 00:23:05,530
Ja.

316
00:23:05,530 --> 00:23:13,240
Ja, and I said, my God, you can’t, je can’t even look, you are not allowed to look at her.

317
00:23:13,240 --> 00:23:13,960
Want?

318
00:23:13,960 --> 00:23:17,724
I said to myself, you’re not allowed to look at her,

319
00:23:17,724 --> 00:23:21,420
because she is not Jewish . Dat was de andere wereld.

320
00:23:21,470 --> 00:23:24,110
En dat veranderde, de, toen je naar de OHS ging?

321
00:23:24,110 --> 00:23:27,582
En ik heb in, in die, en dat heeft mijn ouders me gepermitteerd

322
00:23:27,582 --> 00:23:30,890
om te doen. Eh, wij, we woonden in de Plantage Muidergracht.

323
00:23:30,890 --> 00:23:31,010
Ja.

324
00:23:31,010 --> 00:23:38,390
Eh, de Plantage, de Plantage, als je door de Plantage Schouwburgterrein, daar speelden we

325
00:23:38,390 --> 00:23:45,770
iedere zaterdag, eh, zaterdag en zondag eh, korfbal en  ik heb iedere zon, zaterdagmiddag

326
00:23:45,770 --> 00:23:53,233
mocht ik korfballen van mijn ouders, van twee tot vier . Dat wist, en dat het Sjabbes was.

327
00:23:53,233 --> 00:24:00,614
En, en daar heb ik een heleboel ne, niet-Joodse mensen ontmoet en later heb ik pas beseft

328
00:24:00,614 --> 00:24:07,580
dat in diezelfde korfbalvereniging een heleboel mensen in het Verzet g, gegaan zijn.

329
00:24:09,180 --> 00:24:09,410
Ja.

330
00:24:09,410 --> 00:24:16,231
Heleboel, veel meer dan ik dacht. Had ik dat geweten, dan had ik misschien kunnen, kunnen onderduiken

331
00:24:16,231 --> 00:24:22,310
misschien . En ik ben nog altijd lid van de, van dezelfde vereniging in dit land gebleven.

332
00:24:22,310 --> 00:24:23,110
Hoe heet die?

333
00:24:27,310 --> 00:24:28,260
D, eh, de DTV .

334
00:24:28,260 --> 00:24:28,260
Dat is?

335
00:24:28,260 --> 00:24:31,499
ADDTV, die is samen met een ander gegaan en ik krijg nog iedere maand,

336
00:24:31,499 --> 00:24:34,230
krijg ik een rapport van ze. En ik geef ze ieder jaar geld.

337
00:24:34,230 --> 00:24:37,330
Goed zo, [lacht]

338
00:24:37,330 --> 00:24:38,040
Ja. Ja.

339
00:24:38,040 --> 00:24:38,880
Goede bestemming.

340
00:24:39,470 --> 00:24:40,810
Ja.

341
00:24:40,810 --> 00:24:44,050
Maar toen je naar de OHS ging veranderde je wereld.

342
00:24:45,900 --> 00:24:52,701
Ja, dat, dat changed de hele, hele boel. En, ten eerste, eh, ik eh, mij ka, ik had, ik had praktisch

343
00:24:52,701 --> 00:24:58,210
geen Joodse, niet-Joodse vrienden daar. Ik was samen met eh,  Jaap van Amerongen.

344
00:24:58,210 --> 00:24:59,340
Ja.

345
00:24:59,520 --> 00:25:01,450
Who was een hele goede vriend van me.

346
00:25:01,450 --> 00:25:01,710
Oké.

347
00:25:01,710 --> 00:25:05,162
En Jacob Arnon , Arnon, die heb jij nie, eh, dat heeft, bij zijn

348
00:25:05,162 --> 00:25:08,130
we, daar ben praktisch, be, iedere dag in huis gekomen.

349
00:25:08,130 --> 00:25:08,130
O ja?

350
00:25:08,130 --> 00:25:17,631
Ja [hoest]. Hij woonde in de Plantage Middellaan [hoest] en eh,  Han Michels van HB De

351
00:25:17,631 --> 00:25:26,470
Beer. Ik weet niet of je HB De Beer kende. Te, eh, hij leeft nog, hij is eh, 97.

352
00:25:26,470 --> 00:25:26,970
Hmhm.

353
00:25:26,970 --> 00:25:27,560
Ook net zoals ik.

354
00:25:27,560 --> 00:25:36,090
In de jaren was ik altijd bang van niet-Joodse meisjes . Ik was bang voor niet-Joodse meisjes.

355
00:25:36,090 --> 00:25:36,750
Waarom?

356
00:25:36,750 --> 00:25:37,490
Ik eh, because I like them [lacht]

357
00:25:37,490 --> 00:25:37,490
[lacht]

358
00:25:37,490 --> 00:25:37,490
En dat was wrong

359
00:25:37,490 --> 00:25:37,490
You like them?

360
00:25:37,490 --> 00:25:37,490
Ja, [lacht

361
00:25:37,490 --> 00:25:52,580
Toen je opgroeide, ging je toen wel eens naar die plekken waar gedanst werd?

362
00:25:52,700 --> 00:25:56,370
Eh, . nee.

363
00:25:56,370 --> 00:25:58,130
Want daar kwamen niet-Joodse meisjes.

364
00:25:58,130 --> 00:26:03,016
Ja, er waren wel you know, meeste buiten, ik weet niet hoe, we hebben, ik

365
00:26:03,016 --> 00:26:07,770
heb dansles gehad, maar daar waren ook negentig procent Joodse meisjes.

366
00:26:07,770 --> 00:26:10,990
Ja, maar ik heb het over uitgaansgelegenheden.

367
00:26:10,990 --> 00:26:11,690
Hè?

368
00:26:11,690 --> 00:26:14,460
Plekken waar gedanst werd. Dat deed je niet?

369
00:26:14,460 --> 00:26:15,110
Nee, dat deed ik niet.

370
00:26:15,110 --> 00:26:20,200
Er waren veel Joodse jongens, gingen naar

371
00:26:20,200 --> 00:26:20,200
O, was tachtig

372
00:26:20,200 --> 00:26:20,200
die plekken.

373
00:26:20,200 --> 00:26:24,597
Het was still tachtig, negentig. De, na de, na de Joodse school, in plaats

374
00:26:24,597 --> 00:26:28,460
van negenennegentig procent Joods, was het tachtig procent Joods.

375
00:26:28,460 --> 00:26:29,010
Oké.

376
00:26:29,010 --> 00:26:42,180
That’s really the, the thing. Eh,  eh,  but de Eerste OHS was een wel hele bijzondere school.

377
00:26:42,180 --> 00:26:42,570
Ja.

378
00:26:42,570 --> 00:26:51,945
En ik heb er goed geleerd en eh,  eh, en  eh, maar ondertussen heb, eh, heb ik in de kampen

379
00:26:51,945 --> 00:27:00,600
een jong meisje leren kennen, die was veel jonger. Ze was de dochter van een, van de

380
00:27:00,600 --> 00:27:04,900
Russische Joden, orthodox, and eh, fell in love with her.

381
00:27:04,900 --> 00:27:06,590
Wat was haar naam?

382
00:27:06,590 --> 00:27:08,190
Manja Pribludni.

383
00:27:08,820 --> 00:27:09,180
Hmhm.

384
00:27:09,180 --> 00:27:12,270
Manja Priblutnik [telefoon] . Daar gaat de telefoon, we kunnen  even wachten?

385
00:27:12,270 --> 00:27:14,220
Oké, ga door.

386
00:27:14,780 --> 00:27:23,380
Ja. [telefoon] Eh,  zij was een hele bijzondere vrouw, jonger dan ik. Eh, ze was vijf jaar jonger.

387
00:27:23,380 --> 00:27:31,320
Stop, stop . Oké, Manja Pribludni.

388
00:27:31,320 --> 00:27:38,357
Ja, een dochter van eh, eh, oost-Joodse ouders. Eh, eh,

389
00:27:38,357 --> 00:27:44,500
de  moeder was een Barmat, Ludo de Barmat, naam.

390
00:27:44,580 --> 00:27:44,660
Ja.

391
00:27:45,910 --> 00:27:48,020
Barmat was een horrible name .

392
00:27:48,020 --> 00:27:56,581
Barmat was een, in a way a horrible name. He is uit Duitsland gevlucht naar Nederland, eh, beschuldigd

393
00:27:56,581 --> 00:28:05,310
van verschillende, van ge, geld en andere dingen. Het was een hele bijzondere man. Hij  gepiep eh,  toen

394
00:28:05,310 --> 00:28:14,291
hij gestorven is in 1939 heeft de prime-minister van Holland een half uur gesproken over hoe een bijzondere

395
00:28:14,291 --> 00:28:21,090
man hij was. En eh, maar in Duitsland hebben zij de naam gebruikt , in Jud Süß.

396
00:28:21,090 --> 00:28:22,100
Ja.

397
00:28:24,590 --> 00:28:29,625
Eh, en  Manja]’s moeder was een zuster van die, van die, van die David van,

398
00:28:29,625 --> 00:28:34,400
van, van Barmat. En eh, but we knew, het was een hele bijzondere familie.

399
00:28:35,050 --> 00:28:40,423
Dat waren learned people, who had written several books in Jiddisch and Hebrew

400
00:28:40,423 --> 00:28:45,452
already, and they came to Holland en het was een hele bijzondere familie.

401
00:28:45,452 --> 00:28:50,000
En ik moet zeggen, mijn schoonouders waren hele bijzondere mensen.

402
00:28:50,000 --> 00:28:50,550
Je bent ook met Manja getrouwd?

403
00:28:50,550 --> 00:28:55,526
Ja, dit, ik ben met Manja getrouwd. Eh, het waren bijzondere mensen. Mijn schoon, mijn

404
00:28:55,526 --> 00:29:00,040
schoonvader is gestorven in 1939, wat heel erg was voor mijn, voor mijn vrouw.

405
00:29:00,040 --> 00:29:00,040
[hoest]

406
00:29:00,040 --> 00:29:07,229
En mijn vader is toen stiefvader geworden van haar . Eh, but, ik kan het eigenlijk het

407
00:29:07,229 --> 00:29:14,335
beste zeggen met iets wat in de, onze film staat. Dat, na de oorlog heeft Manja, mijn

408
00:29:14,335 --> 00:29:21,942
eerste vrouw, een hele correspondentie gehad met mijn, met mijn dochter en heeft geschreven

409
00:29:21,942 --> 00:29:29,048
dat, na de oorlog, de beste tijd die ik me kan herinneren is een Friday night op, op,

410
00:29:29,048 --> 00:29:34,650
op vrijdagavond als je schoon, als je grootvader ons gewenst heeft.

411
00:29:34,650 --> 00:29:38,360
Vertel eens over zo’n vrijdagavond?

412
00:29:38,360 --> 00:29:44,281
De vrijdagavonden waren bijzondere avonden . Heerlijk, eh, prachtige, eh,

413
00:29:44,281 --> 00:29:50,283
zingen, eh, gezellig, prachtig eten, eh,  eh, kwa, er kwam geen einde aan,

414
00:29:50,283 --> 00:29:55,880
allemaal together . Eh, we waren ba, vrijdagavonden waren bijzondere.

415
00:29:55,880 --> 00:29:58,670
Hoe oud was je toen je Manja leerde kennen?

416
00:29:59,980 --> 00:30:07,372
Ik was, I should say  tweeëntwintig, zoiets . Even, ik ben getrouwd,  ik ben in ’39 getrouwd,

417
00:30:07,372 --> 00:30:14,995
ik ben eh, zevenentwintig getrouwd. Nou, en dan heb ik er in ongeveer vierentwintig, vierentwintig,

418
00:30:14,995 --> 00:30:19,769
drie jaar. Vier of vijf jaar ben ik, zijn we verloofd geweest.

419
00:30:19,770 --> 00:30:21,550
En hoe oud was je, vierentwintig?

420
00:30:21,550 --> 00:30:29,100
Toen ik getrouwd was, was ik ne, negenentwintig. Eh, in ’39 getrouwd, eh, zevenentwintig.

421
00:30:29,100 --> 00:30:32,490
Maar eh, toen was je niet meer op school.

422
00:30:32,490 --> 00:30:37,229
Nee, dus na, dus wat heb ik gedaan daarna, nadat ik de handelsschool

423
00:30:37,229 --> 00:30:42,039
,dat. [hoest] Toen heeft mijn vader me always gezegd, dat we de jaren

424
00:30:42,039 --> 00:30:46,570
dat de Asscher]-familie  alle neven en nichten in de fabriek nam.

425
00:30:46,610 --> 00:30:47,030
Ja.

426
00:30:47,030 --> 00:30:52,163
En toen zei mijn vader,  eh, de diamant is een fantastische business, but ik

427
00:30:52,163 --> 00:30:57,229
wil niet dat je naar de, in de diamant gaat. Eh,  toen zeg ik, nou, dan zal

428
00:30:57,229 --> 00:31:01,890
ik, word ik ook een accountant. Toen ben ik accountant gaan studeren.

429
00:31:01,890 --> 00:31:02,560
Ja.

430
00:31:02,560 --> 00:31:08,265
En ik heb me gespali, specialiseerd op belastingrecht  en ik ben officieel belasting  eh,

431
00:31:08,265 --> 00:31:13,905
officiële belastingadviseur geworden. En je kan het misschien niet geloven, maar ik ben

432
00:31:13,905 --> 00:31:18,970
st, nog lid van de Nederlandse Federatie van Belastingconsulenten in Nederland.

433
00:31:18,970 --> 00:31:20,920
Waarom zou ik het niet geloven?

434
00:31:20,920 --> 00:31:21,240
Wat?

435
00:31:21,240 --> 00:31:23,200
Waarom zou ik het niet geloven?

436
00:31:23,200 --> 00:31:24,640
Omdat ik, omdat ik zevenennegentig ben.

437
00:31:24,640 --> 00:31:26,680
Nou, kom [lacht].

438
00:31:26,680 --> 00:31:33,010
En,  maar ik heb het gedaan, omdat ik hier in Amerika, ben ik ook commissaris van een eh, grote

439
00:31:33,010 --> 00:31:39,142
zaak hier in Amerika en daar moet ik laten zien dat ik de kennis heb om commissaris te zijn.

440
00:31:39,142 --> 00:31:44,540
Daarom ben ik lid gebleven van de Nederlandse Federatie van Belastingconsulenten.

441
00:31:44,540 --> 00:31:47,600
Ik snap het.

442
00:31:47,600 --> 00:31:48,440
Ja.

443
00:31:48,440 --> 00:31:53,320
Eh,  pas op, dat touwtje, please.

444
00:31:53,320 --> 00:31:54,290
O ja, oké, ja.

445
00:31:54,290 --> 00:31:55,050
Ja? Oké.

446
00:31:55,050 --> 00:31:56,240
Ja.

447
00:31:56,810 --> 00:31:58,250
Wat was zo leuk aan Manja?

448
00:31:58,250 --> 00:31:58,820
Hè?

449
00:31:58,820 --> 00:32:01,050
Wat was zo bijzonder aan Manja?

450
00:32:01,160 --> 00:32:02,190
Wat was mijn?

451
00:32:02,190 --> 00:32:04,110
Wat was bijzonder aan Manja?

452
00:32:04,110 --> 00:32:11,030
Eh,  first of all, ze was , ze was net zo mooi als Ina.

453
00:32:11,850 --> 00:32:12,520
Oeh, [lacht]

454
00:32:12,520 --> 00:32:18,870
Bij, bijna net zo mooi, zou ik zeggen. Een schoonheid van

455
00:32:18,870 --> 00:32:24,330
een vrouw en  eh,  eh,  ze  was heel intelligent.

456
00:32:24,330 --> 00:32:24,950
Ja.

457
00:32:24,950 --> 00:32:32,441
Maar had problemen  en ik heb nooit gemerkt wat de problemen waren . Eh,  nadat we getrouwd

458
00:32:32,441 --> 00:32:39,356
waren had ik soms een week dat ze niet met me sprak en dan was ze de, de schattigste

459
00:32:39,356 --> 00:32:46,519
vrouw die je kon denken . Ze had problemen en ik [zucht], normaal gesproken zou ze naar

460
00:32:46,519 --> 00:32:53,516
een psychiatrist moeten gaan, had ze moeten gaan. Eh, ze had problemen en  eh, ze was

461
00:32:53,516 --> 00:33:00,431
een goede schilderes. Ze was ongelooflijk intelligent. Ze was eh,  een ongelooflijke

462
00:33:00,431 --> 00:33:06,030
flirt, maar ze ging nooit, ging nooit naar bed met een, met een man.

463
00:33:06,030 --> 00:33:06,030
Maar flirtte?

464
00:33:06,030 --> 00:33:10,038
Ja, I’m hundred procent sure on that. Maar ze was een ongelooflijke

465
00:33:10,038 --> 00:33:13,640
flirt. Everybody loved her. And, you know Benno, Benno Gieter?

466
00:33:13,710 --> 00:33:14,040
Ja.

467
00:33:14,970 --> 00:33:20,253
You know Benno Gieter ging naar, ging naar  eh, probeerde uit het land te komen

468
00:33:20,253 --> 00:33:25,470
en de avond van tevoren kwam Benno Gieter naar ons toe en zegt, I want you and

469
00:33:25,470 --> 00:33:30,621
Manja to come along with us. We didn’t do it . Benno Gieter was crazy about

470
00:33:30,621 --> 00:33:35,370
her . Every man, every, every, every ma, every man was crazy about her.

471
00:33:35,370 --> 00:33:36,070
Ja?

472
00:33:36,070 --> 00:33:42,090
So that,  it was not easy to, to, to married to, to be married to a woman like that.

473
00:33:42,090 --> 00:33:44,130
Tot wanneer ben je met  haar getrouwd gebleven?

474
00:33:44,450 --> 00:33:50,240
Eh, tot eh, tot we terug zijn gekomen uit be, uit eh,uit Bergen-Belsen.

475
00:33:51,780 --> 00:33:51,950
Hmhm.

476
00:33:51,950 --> 00:33:59,219
Dus we hebben,  we hebben na, we hebben tamelijk, ik zeg half jaar, een jaar  hebben we eigenlijk gezien

477
00:33:59,219 --> 00:34:06,348
dat het niet goed ging en toen zegt ze, nee, Jaap, I don’t think we should, but let us stay together

478
00:34:06,348 --> 00:34:13,408
during the war. En, we stayed together during the war. En, het was heel goed, moet ik zeggen. She was

479
00:34:13,408 --> 00:34:19,140
sometimes good. She fell in love, by the way, with a much older man in Westerbork.

480
00:34:19,570 --> 00:34:19,930
Hmhm.

481
00:34:19,930 --> 00:34:25,632
En who died in Auschwitz and who left her een volledige diary, how much he fell

482
00:34:25,632 --> 00:34:31,624
in love with her. Dat was een man die getrouwd was, met kinderen. En hij, I am sure

483
00:34:31,624 --> 00:34:36,749
she would have ble, married him after the war if he would have made it.

484
00:34:36,750 --> 00:34:37,560
Hmhm.

485
00:34:37,560 --> 00:34:43,650
After the war she was,  she , ze was broken down .

486
00:34:43,760 --> 00:34:44,820
Hè?

487
00:34:44,820 --> 00:34:51,196
She was, ze was completely broken down really, but she became eh, a buyer for the Bijenkorf. Kwam

488
00:34:51,196 --> 00:34:57,836
de, is een keer naar Amerika gekomen. Toen heeft mijn oudste zoon gezegd, ik wil haar zien. We hebben

489
00:34:57,836 --> 00:35:04,410
een heerlijke  dinner gehad. Toen gingen we naar huis, zegt , zegt mijn zoon tegen me, maar va, maar

490
00:35:04,410 --> 00:35:09,670
vader, he’s, she is a fantastic woman. So I said I only marry fantastic women.

491
00:35:09,670 --> 00:35:10,980
Maar hij, hij was niet haar zoon?

492
00:35:10,980 --> 00:35:14,240
Hè? No, no. We hadden geen kinderen.

493
00:35:14,240 --> 00:35:15,140
Jullie hadden geen kinderen.

494
00:35:15,140 --> 00:35:17,950
Maar ik wou, he wou zien wie mijn eerste vrouw geweest is.

495
00:35:17,950 --> 00:35:17,950
Oké.

496
00:35:17,950 --> 00:35:21,460
En  toen zegt hij, ze is een fantastische vrouw [lacht]

497
00:35:21,460 --> 00:35:21,460
Mooi dus [lacht].

498
00:35:21,460 --> 00:35:29,035
Wel interessant, you know. But ik, I, ik ben heel goed met haar gebleven. Ik ben altijd, als we

499
00:35:29,035 --> 00:35:36,452
naar Holland gegaan zijn, hebben we haar bezocht . Eh, ik heb voor haar betaald. Eh, ze heeft

500
00:35:36,452 --> 00:35:43,470
een goed leven gehad, financially, like I say, but she died about three, four years ago.

501
00:35:43,470 --> 00:35:53,330
Oké, oké . Jij ontmoette haar, je was tweeëntwintig. Je was student accountant.

502
00:35:53,330 --> 00:35:54,110
Ja.

503
00:35:54,720 --> 00:35:56,890
Dat studeerde je op de universiteit?

504
00:35:56,890 --> 00:36:05,843
No, ik heb eh, gestudeerd eh, op eh, op eh, eh, en eh, ik heb afgestudeerd officieel

505
00:36:05,843 --> 00:36:14,690
en mijn vader was accountant en toen ben ik bij hem gekomen als belastingconsulent.

506
00:36:14,690 --> 00:36:15,370
Ja.

507
00:36:15,370 --> 00:36:19,774
So I joined mijn vader. Ik heb eh, mijn vader, ben bij hem, in de praktijk van mijn vader

508
00:36:19,774 --> 00:36:24,080
gegaan en heb hem eigenlijk geholpen. Ik ben gewoon accountant geworden bij mijn vader.

509
00:36:24,450 --> 00:36:25,160
Ja.

510
00:36:25,160 --> 00:36:30,421
En dat is prima gegaan. Eh, we konden elkaar heel goed overweg en eh, again,

511
00:36:30,421 --> 00:36:34,990
ik, heb ik opnieuw gezien hoe een fantastische man mijn vader was.

512
00:36:34,990 --> 00:36:34,990
Je was heel goed met hem?

513
00:36:34,990 --> 00:36:40,190
Altijd, altijd helpen mensen. Mensen, mensen, mensen helpen. Organisaties helpen, Joodse

514
00:36:40,190 --> 00:36:45,449
organisaties, whatever he could, he helped people. Hij, eh, eh, soms moest ik hem zeggen,

515
00:36:45,449 --> 00:36:49,940
maar me, stop that, zei ik, je moet, je moet nog, je moet nog wat verdienen.

516
00:36:50,380 --> 00:36:51,030
Ja.

517
00:36:51,980 --> 00:36:57,738
Hij was klaar voor iedereen. En dan, niet alleen dat, hij was een heel bijzondere man,

518
00:36:57,738 --> 00:37:03,429
ook in verhalen te kunnen vertellen. Eh, in eh, alle neven en nichten eh, vonden mijn

519
00:37:03,429 --> 00:37:08,920
vader een hele bijzondere man in de vakanties. Hij kon verhalen verhalen, verhalen

520
00:37:08,920 --> 00:37:13,540
vertellen. Zo goed . En mijn moeder was een be, bijzondere vrouw too.

521
00:37:13,540 --> 00:37:13,730
Een lieve vrouw?

522
00:37:13,730 --> 00:37:13,730
Ja.

523
00:37:13,730 --> 00:37:13,730
Ja.

524
00:37:13,730 --> 00:37:15,160
Het waren allebei bijzondere mensen.

525
00:37:15,160 --> 00:37:20,690
En dat zijn de twee die in Sobibor vermoord zijn?

526
00:37:20,690 --> 00:37:22,340
En die in te, in Sobibor vermoord zijn .

527
00:37:28,500 --> 00:37:30,580
Je trouwde Mirjam. Waar ging je wonen?

528
00:37:30,580 --> 00:37:31,180
Hm?

529
00:37:31,180 --> 00:37:33,100
Waar ging je wonen met Mirjam?

530
00:37:33,100 --> 00:37:34,660
Met Manja.

531
00:37:34,770 --> 00:37:35,120
Manja.

532
00:37:35,120 --> 00:37:36,350
In de Slingerbeekstraat.

533
00:37:36,350 --> 00:37:36,910
Oké.

534
00:37:37,050 --> 00:37:41,200
Eh, om de hoek van de, van de Noorderamstel, van de Zuideramstellaan.

535
00:37:41,310 --> 00:37:41,840
Hmhm.

536
00:37:43,010 --> 00:37:49,539
En eh, een klein huis, maar een gezellig huis en de, de, oké daar, Manja deed een fantastische job

537
00:37:49,539 --> 00:37:56,002
in eh, in, in installeren alles, alles mo, meubelen enzovoorts. Eh, we hadden, en we hadden meteen

538
00:37:56,002 --> 00:38:02,466
een grote kring of vrienden. Every avond hadden we vrienden . Eh, meestal Joods, maar ook een paar

539
00:38:02,466 --> 00:38:08,270
niet-Joodse vrienden. Die ons na de oorlog, die ons gedurende de oorlog geholpen hebben.

540
00:38:08,270 --> 00:38:14,290
Hmhm . Slingerbeekstraat.

541
00:38:14,290 --> 00:38:16,520
Ja, Slingerbeekstraat 25.

542
00:38:16,520 --> 00:38:18,210
Mooie straat.

543
00:38:18,210 --> 00:38:23,850
Een gezellig, reuze gezellig, eerste, eerste etage . Prima.

544
00:38:27,230 --> 00:38:28,340
[zucht] . Grote bruiloft?

545
00:38:28,340 --> 00:38:32,632
Eh, the bruiloft was tamelijk groot, ja, ongeveer , het gekke

546
00:38:32,632 --> 00:38:36,080
is, ik herinner me niet zoveel van onze bruiloft.

547
00:38:36,080 --> 00:38:36,460
Nee.

548
00:38:36,460 --> 00:38:38,280
Nee, en, ja.

549
00:38:38,280 --> 00:38:38,970
Wel van die eerste weken met haar?

550
00:38:38,970 --> 00:38:38,970
Hè?

551
00:38:39,490 --> 00:38:44,720
Wel van de eerste weken met haar?

552
00:38:44,720 --> 00:38:51,080
Ja. Eh,  hm. But even there, in, we didn’t the sexual, I had problems with her.

553
00:38:51,080 --> 00:38:51,520
Ja?

554
00:38:51,520 --> 00:38:53,060
Ja . Ja .

555
00:38:53,660 --> 00:38:54,570
Goh.

556
00:38:55,770 --> 00:39:02,270
Ze  had altijd sommige problems, she had sexual problemen too.

557
00:39:02,430 --> 00:39:02,970
Toen al?

558
00:39:02,970 --> 00:39:03,480
Ja. Hè?

559
00:39:03,480 --> 00:39:04,540
Toen?

560
00:39:04,580 --> 00:39:12,024
Ja, that’s what I really feel about, about it. But if she was good, she was fantastic,

561
00:39:12,024 --> 00:39:19,215
you know? [hoest] . So,  dat is ook heel erg voor een man, voor een pe, voor een hele

562
00:39:19,215 --> 00:39:25,560
bijzondere mooie vrouw te hebben die, die sexual problemen heeft, you know.

563
00:39:25,560 --> 00:39:26,930
Die niet wil.

564
00:39:26,930 --> 00:39:27,150
Wat?

565
00:39:27,150 --> 00:39:27,280
Vreselijk

566
00:39:27,280 --> 00:39:29,270
So, dat maakt het niet gemakkelijk.

567
00:39:29,270 --> 00:39:30,240
Nee.

568
00:39:30,240 --> 00:39:30,520
Nee.

569
00:39:30,520 --> 00:39:35,830
Nee. Nee.

570
00:39:35,830 --> 00:39:36,630
Ja.

571
00:39:36,630 --> 00:39:39,300
Ja, dat is wel heel complex, ja.

572
00:39:40,490 --> 00:39:41,920
Ja [hoest].

573
00:39:41,920 --> 00:39:42,750
Vreselijk.

574
00:39:42,750 --> 00:39:50,251
Ja, maar ik, maar natuurlijk, oké, en zij was dus ook een Zioniste en ze was, werd

575
00:39:50,251 --> 00:39:58,023
door alle kampen, we zaten bij de Alte sjoel. Eh,  met de, na de, ik eh, vergeet één

576
00:39:58,023 --> 00:40:05,434
ding. Wat ook belangrijk, heel belangrijk geweest is voor mijn opvoeding is dat ik

577
00:40:05,434 --> 00:40:13,297
na de uit , ik heb twee eh, jobs gehad  na de handelsschool, voordat ik bij mijn ouders

578
00:40:13,297 --> 00:40:18,630
geko, voordat ik bij mijn vader gekomen ben als accountant.

579
00:40:18,630 --> 00:40:19,560
Ja.

580
00:40:19,560 --> 00:40:23,190
Mijn eerste job was bij de Matzefabriek De Haan.

581
00:40:23,340 --> 00:40:23,750
Oké.

582
00:40:23,750 --> 00:40:25,850
Daar ben ik procuratiehouder geworden.

583
00:40:26,330 --> 00:40:27,520
Aha.

584
00:40:27,520 --> 00:40:38,598
En eh,  [hoest]. Eh,  en dat, daar had ik grote ideeën om van die De Haan]fabriek

585
00:40:38,598 --> 00:40:47,920
wat meer te maken, maar ik had problemen met eh, met meneer De Haan .

586
00:40:47,920 --> 00:40:47,920
Waarom?

587
00:40:47,920 --> 00:40:53,779
Waarom? Omdat hij een eh,  een vriendin had, die een zoon had  en hij wilde zijn zoon in, in

588
00:40:53,779 --> 00:40:59,639
de zaak hebben en not me. Hij wilde mij eruit hebben. En dat is een probleem geweest, tot ik

589
00:40:59,639 --> 00:41:05,627
een dag, eh, tot ik een dag eh, tot hij een dag mij eruit heeft gegooid en dat vond mijn vader

590
00:41:05,627 --> 00:41:10,850
heel erg, want mijn vader had been an accountant van De Haan voor zijn hele leven.

591
00:41:11,990 --> 00:41:12,210
Oh?

592
00:41:12,210 --> 00:41:17,360
En dat dan. En daarna ben ik in het Carlton Hotel in Amsterdam gekomen.

593
00:41:17,360 --> 00:41:17,760
Hmhm.

594
00:41:17,760 --> 00:41:21,670
En dat was een volledige  change in my life.

595
00:41:21,670 --> 00:41:22,770
Waarom?

596
00:41:22,770 --> 00:41:30,877
Om, daar zag ik ze, zag ik de, de rest van, van de wereld. Voor het eerst kwam ik in een complete

597
00:41:30,877 --> 00:41:39,151
niet-Joodse wereld met modeshows  en Jack Hilton  en eh, drinking en party’s en eh, ik zeg altijd

598
00:41:39,151 --> 00:41:47,175
tegen mensen, ik heb één grote fout gemaakt, in het Carlton Hotel, ik was vroom, wat ik in het

599
00:41:47,175 --> 00:41:53,360
Carlton Hotel heb gemist, in het lekkere eten, probeer ik nog in te halen.

600
00:41:53,790 --> 00:41:54,740
[lacht]

601
00:41:54,740 --> 00:41:58,833
Maar het Carlton Hotel was fantastisch daar heb ik werkelijk

602
00:41:58,833 --> 00:42:01,630
eh, het leven gezien, zoals het leven is.

603
00:42:01,630 --> 00:42:01,630
Ja.

604
00:42:02,160 --> 00:42:08,331
Eh, ook, ook het leven van eh, een heleboel, want in het Carlton Hotel zag ik een

605
00:42:08,331 --> 00:42:14,350
heleboel Joodse ge, ge, goede, goede mensen met hun, met hun vriendinnen komen.

606
00:42:14,350 --> 00:42:14,350
Ik zag alles

607
00:42:15,290 --> 00:42:18,380
En je zei niks?

608
00:42:18,380 --> 00:42:19,070
Hè?

609
00:42:19,070 --> 00:42:20,880
En je zei niks?

610
00:42:20,880 --> 00:42:23,720
[lacht]. Ja. So, eh

611
00:42:23,720 --> 00:42:27,890
Was je toen al getrouwd met eh,  Manja, toen je in het Carlton Hotel werkte?

612
00:42:27,890 --> 00:42:32,090
No, no. Dat was de, voor, voor Car, voor eh, voor Manja]-tijd.

613
00:42:32,090 --> 00:42:32,660
Oké.

614
00:42:32,660 --> 00:42:36,564
Dat zijn de, dat is wat ik zeg, die twee jaar, twee jaar eh, ik weet niet of één

615
00:42:36,564 --> 00:42:40,230
of twee jaar bij de fa, matzefabriek en één of twee jaar het Carlton Hotel.

616
00:42:40,230 --> 00:42:40,230
Hmhm.

617
00:42:40,230 --> 00:42:43,490
Nou, dat was een fantastische opleiding voor mij.

618
00:42:43,490 --> 00:42:43,490
Hmhm

619
00:42:43,490 --> 00:42:45,120
Ja

620
00:42:49,320 --> 00:42:51,250
Je trouwde in welk jaar met Manja?

621
00:42:51,250 --> 00:42:52,280
Hè?

622
00:42:52,280 --> 00:42:54,080
In welk jaar trouwde je met Manja?

623
00:42:54,650 --> 00:42:55,640
1939 [gekraak].

624
00:42:55,640 --> 00:42:59,910
Dus toen kwam er al

625
00:42:59,910 --> 00:43:00,330
Hè?

626
00:43:00,330 --> 00:43:02,010
Toen waren er al vluchtelingen?

627
00:43:02,170 --> 00:43:02,730
Hm?

628
00:43:02,760 --> 00:43:05,620
Toen waren er al vluchtelingen.

629
00:43:06,960 --> 00:43:08,230
O, yes, heleboel, heleboel vluchtelingen. Eh,

630
00:43:08,230 --> 00:43:10,620
Wat zag je van wat er gebeurde?

631
00:43:10,620 --> 00:43:21,960
Eh,  ik dacht , eh, first of all als een Zionist. I saw Palestina als oplossing.

632
00:43:21,960 --> 00:43:21,960
Ja.

633
00:43:21,960 --> 00:43:29,637
Eh, ik ging naar iedere eh, meeting. Eh, ik zal nooit vergeten,

634
00:43:29,637 --> 00:43:35,730
eh, een meeting tussen Abel Herzberg  en Wijnkoop.

635
00:43:35,730 --> 00:43:35,730
Ja.

636
00:43:35,730 --> 00:43:37,270
Ken je de naam Wijnkoop?

637
00:43:37,270 --> 00:43:37,720
Tuurlijk.

638
00:43:37,720 --> 00:43:38,160
Wat?

639
00:43:38,160 --> 00:43:39,680
David Wijnkoop.

640
00:43:39,680 --> 00:43:39,970
Wat?

641
00:43:39,970 --> 00:43:41,920
David Wijnkoop, de leider van de communisten.

642
00:43:41,920 --> 00:43:46,948
De communisten. En er was een speech van David Wijnkoop tegen Abel Herzberg. Dat was een unbelievable

643
00:43:46,948 --> 00:43:51,180
speech in Handwerkers Vriendenkring.  Ik ga me nooit, I will never forget that speech

644
00:43:51,180 --> 00:43:55,980
De or, wacht even, ik leg het nu uit. Handwerkers Vriendenkring,

645
00:43:55,980 --> 00:43:59,580
organisatie van diamantbewerkers. Abel Herzberg,

646
00:43:59,580 --> 00:44:00,030
Ja.

647
00:44:00,030 --> 00:44:01,790
leider van het Zionisme.

648
00:44:01,790 --> 00:44:03,270
Ja, en tegen die, tegen elkaar in.

649
00:44:03,270 --> 00:44:03,930
Ja.

650
00:44:03,930 --> 00:44:07,844
Maar Abel Herzberg zegt, be, het Zionisme is de oplossing

651
00:44:07,844 --> 00:44:11,210
en Wijnkoop zegt, eh, communisme is de oplossing.

652
00:44:11,210 --> 00:44:11,390
Ja.

653
00:44:11,390 --> 00:44:13,200
het feit dat ik me nog zoiets kan herinneren ,

654
00:44:13,200 --> 00:44:16,570
Dacht je dan nooit

655
00:44:16,570 --> 00:44:17,350
in 19, 1937, waarschijnlijk

656
00:44:17,350 --> 00:44:20,150
Dacht je er niet zelf over om naar Isra,

657
00:44:20,150 --> 00:44:20,310
Hè?

658
00:44:20,310 --> 00:44:21,290
naar Palestina te gaan?

659
00:44:21,290 --> 00:44:21,500
Hè?

660
00:44:21,500 --> 00:44:24,230
Je wilde nooit zelf naar Palestina gaan?

661
00:44:25,220 --> 00:44:33,422
Ik kies voor een goed leven  [lacht].Oké?  Ik was eh, ja, no, but mijn zusters wel  Both mijn zusters

662
00:44:33,422 --> 00:44:40,740
waren klaar om naar Israël te gaan, of naar Palestina te gaan. Dat moet ik eerlijk zeggen.

663
00:44:40,740 --> 00:44:43,020
Maar ze gingen niet?

664
00:44:46,710 --> 00:44:54,750
Eh, le, they, they were both re, eh, both already on a on hachshara

665
00:44:54,750 --> 00:44:55,740
Hmhm.

666
00:44:55,740 --> 00:45:00,849
They both were on hachshara   already. Eh, to go after the war. To go eh, eh, you know,

667
00:45:00,849 --> 00:45:05,900
to go one day. Maar de vooroorlogse sfeer was helemaal in het kader van eh, Palestina]

668
00:45:05,900 --> 00:45:09,520
Maar goed, in 1933 veranderde Duitsland.

669
00:45:09,520 --> 00:45:10,080
Ja.

670
00:45:10,080 --> 00:45:10,870
Wat merkte je daarvan?

671
00:45:10,870 --> 00:45:19,145
Ja, eh,  ten eerste, ik ben in mijn hele leven een optimist geweest. Ik ben zelfs nu nog een optimist.

672
00:45:19,145 --> 00:45:27,177
Niet helemaal meer [hoest]. Eh,  but I really felt that  a crazy man like that can’t ha, can’t,

673
00:45:27,177 --> 00:45:34,966
, nee, if you are, en ik, ik spreek zoveel voor kinderen en dan zeg ik, ik, I just, be, kan niet

674
00:45:34,966 --> 00:45:42,917
begrijpen dat de wereld deze man dit heeft laten doen. Dat niemand hem gestopt heeft. En dat dacht

675
00:45:42,917 --> 00:45:50,787
ik werkelijk. Nederlands  was  niet in de Eerste Wereldoorlog, ik was ervan overtuigd we won’t,

676
00:45:50,787 --> 00:45:58,738
zouden niet in de Tweede Oorlog zijn? Ik had geen idee dat, dat, dat hij dat in Nederland zou doen

677
00:45:58,738 --> 00:46:06,527
Zo eh, dat was de stommiteit , because so waren andere mensen naar, naar, naar eh, naar eh, weg

678
00:46:06,527 --> 00:46:10,989
wilden, ik had geen reden om weg te willen, geen haast.

679
00:46:10,990 --> 00:46:15,510
Maar wat merkte jij ervan? Zag je vluchtelingen? Wat merkte jij?

680
00:46:15,510 --> 00:46:17,560
Ik heb ze geholpen. Ik heb eh, eh

681
00:46:17,560 --> 00:46:18,070
Vertel daarover.

682
00:46:18,070 --> 00:46:24,617
Er, ze kwamen allemaal in onze, onze Zionistische organisatie. Eh, ik heb geld gegeven, als, zodra

683
00:46:24,617 --> 00:46:31,031
ik het kon en eh, ik heb zoveel mogelijk geholpen  Ik be, ik was klaar really eh, om, om, om die

684
00:46:31,031 --> 00:46:37,311
mensen te helpen, but I really saw it, they came here en, en we, wij zullen uit, uit de oorlog

685
00:46:37,311 --> 00:46:42,790
blijven. So, toen we in de oorlog kwamen was het een volledige verrassing voor me.

686
00:46:42,790 --> 00:46:42,790
Hmhm.

687
00:46:42,790 --> 00:46:46,880
But even, zelfs toen was ik nog optimist.

688
00:46:47,490 --> 00:46:48,570
Vertel?

689
00:46:48,860 --> 00:46:54,562
Ik ben altijd optimist geweest, ook al, ik was een,  ik was zelfs zo’n

690
00:46:54,562 --> 00:47:00,185
optimist, for example, ik had een eh, ik was eh, als accountant bij een

691
00:47:00,185 --> 00:47:04,700
grote confectiezaak en die hebben een Verwalter gekregen.

692
00:47:04,700 --> 00:47:05,330
Ja.

693
00:47:05,330 --> 00:47:10,030
En de Verwalter was een goede man.

694
00:47:10,030 --> 00:47:10,030
Hm.

695
00:47:10,030 --> 00:47:13,256
Hij be, hij was ook econoom, maar zijn vrouw, zijn vrouw was een secretaresse

696
00:47:13,256 --> 00:47:15,980
bij het Dui, Duitse Consulaat, daarom heeft hij die job gekregen.

697
00:47:18,090 --> 00:47:18,410
Hmhm.

698
00:47:18,410 --> 00:47:21,237
En op een dag zegt ie tegen, Jaap, ik, waarom loop je iedere dag? Ik

699
00:47:21,237 --> 00:47:23,940
kan je een trambewijs geven. Hij heeft me een trambewijs gegeven.

700
00:47:23,940 --> 00:47:24,780
Hmhm.

701
00:47:24,780 --> 00:47:29,916
Ik heb nog een trambewijs van honderd mensen in, op de honderdduizend

702
00:47:29,916 --> 00:47:34,830
mensen in Amsterdam. Jack Polak, Jaap Polak mag de tram gebruiken.

703
00:47:34,830 --> 00:47:34,830
Zo.

704
00:47:34,830 --> 00:47:36,490
Met een grote J erop.

705
00:47:36,490 --> 00:47:36,790
Zo.

706
00:47:36,790 --> 00:47:39,400
Ik heb het nog, ik heb het nog.

707
00:47:39,400 --> 00:47:39,900
Daar maken we straks een foto van.

708
00:47:39,900 --> 00:47:42,050
Maar ik mocht, maar ik mocht niet zitten.

709
00:47:42,230 --> 00:47:43,310
Nee

710
00:47:44,220 --> 00:47:51,050
Toen ik dat trambewijs had, dacht ik, ik ben zo belangrijk, wat kan mij gebeuren?  Wat?

711
00:47:56,180 --> 00:47:57,250
Ja  De oorlog komt.

712
00:47:57,250 --> 00:47:57,630
Ja.

713
00:47:57,630 --> 00:48:00,730
Wanneer, waar was je toen de oorlog kwam?

714
00:48:01,230 --> 00:48:09,242
In, in ons huis. En eh,  eh, we dachten er niet aan naar, om naar IJmuiden te gaan, om te, om te vluchten.

715
00:48:09,242 --> 00:48:16,800
Bovendien, ik had praktisch, heel weinig geld. Zelfs in die jaren had ik heel weinig geld. I, I, we,

716
00:48:16,800 --> 00:48:24,435
we made a good living, but that’s about it, you know? So eh, geld hadden we niet en we dachten, nou

717
00:48:24,435 --> 00:48:32,220
ja, eh, eh, Nederland is Nederland, eh. Maar toen de koningin na een paar dagen weggegaan is , toen heb

718
00:48:32,220 --> 00:48:40,081
ik meteen gezegd, dit kan het einde zijn  Ik geloof nog steeds, en het, de koningin verlaatte Nederland,

719
00:48:40,081 --> 00:48:47,640
dat was heel erg voor ons  Het feit dat in, in Duits, dat in België de k, de koning gebleven is, is

720
00:48:47,640 --> 00:48:55,577
heel belangrijk geweest voor België. Daardoor zijn er veel minder Belgisch, ja, Belgisch Joden gestorven

721
00:48:55,577 --> 00:49:03,135
dan that. En, so, eh,  but zelfs dan, toen al de, toen alle maatregelen komen, iedere keer dacht je,

722
00:49:03,135 --> 00:49:11,223
nou ja, dat is een andere maat, andere maatregel, maar dat, het meest belangrijke thing is, wat ik iedereen

723
00:49:11,223 --> 00:49:19,160
vertel is, wat het grote verschil tussen alle andere landen is, in Nederland wisten we niet van de exter,

724
00:49:19,160 --> 00:49:26,718
van de exterme, van de, van de, van Sobibor en Auschwitz. We had no, absoluut geen understanding  En

725
00:49:26,718 --> 00:49:34,428
ik, zelfs , dat is he, ge, was geen excuus voor de niet-Joodse mensen. Ik kan me zelfs voorstellen dat

726
00:49:34,428 --> 00:49:41,987
de Nederl, dat de niet-Joodse mensen who konden, die ons konden helpen, zeiden, so, so what, ze gaan

727
00:49:41,987 --> 00:49:45,540
naar een labour camp en dan komen ze weer terug

728
00:49:47,180 --> 00:49:47,620
Ja.

729
00:49:47,620 --> 00:49:54,412
Als de niet-Joden geweten hadden , en dat eh, I bl, blame the Queen, who never really said

730
00:49:54,412 --> 00:50:01,430
it in, in harsh words, ga niet, want jullie worden vermoord , is nooit gezegd  Als dat gezegd

731
00:50:01,430 --> 00:50:07,770
zou zijn, als, ik geloof dat er veel meer Jo, niet-Joden ons geholpen zouden hebben.

732
00:50:08,230 --> 00:50:08,620
Hmhm.

733
00:50:08,620 --> 00:50:11,920
Ook dat de kerken

734
00:50:11,930 --> 00:50:12,510
Pas op.

735
00:50:12,510 --> 00:50:16,930
Ja. O ja, sorry. Ook dat de kerken dan sterker zouden geweest zijn

736
00:50:18,830 --> 00:50:24,790
Wil je mij vertellen over die paar jaar in de oorlog dat je ouders nog leefden?

737
00:50:24,790 --> 00:50:26,950
Ja, eh,

738
00:50:26,950 --> 00:50:28,090
Gewoon die eerste tijd in de oorlog.

739
00:50:28,090 --> 00:50:33,509
First of all, ik, ik werkte dus met, met mijn vader als een accountant, every day. So, ik

740
00:50:33,509 --> 00:50:39,051
ging iedere dag met de fiets naar mijn vader toe. Eh, werkte. Er werkte eh cliënten, samen

741
00:50:39,051 --> 00:50:44,532
met mijn vader en eh, like I say, ik heb, ik had, ik had een ongelooflijk bewondering voor

742
00:50:44,532 --> 00:50:50,135
de manier waarop mijn vader met, met mensen, hij had, iedere, iedere cliënt was een vriend,

743
00:50:50,135 --> 00:50:55,494
vriendin van, van hem, een hele bijzon, bijzondere. Ze hadden vrienden. Interessant also

744
00:50:55,494 --> 00:50:59,270
voor mijn ouders waren, ze hadden zoveel niet-Joodse vrienden.

745
00:50:59,880 --> 00:51:00,130
Ja?

746
00:51:00,130 --> 00:51:06,411
Niet zoveel, maar  je find, je, heb je weinig gevonden, dat hele orthodoxe

747
00:51:06,411 --> 00:51:11,080
mensen voor de oorlog veel niet-Joodse vrienden hadden.

748
00:51:11,480 --> 00:51:12,720
Ja, heel weinig.

749
00:51:12,720 --> 00:51:17,580
Mijn ouders hadden niets, hadden, hadden veel niet-Joodse vrienden  Dat we standing hebben.

750
00:51:17,580 --> 00:51:18,580
Maar hun wereld was een Joodse?

751
00:51:18,580 --> 00:51:18,760
Wat?

752
00:51:18,760 --> 00:51:21,290
Maar hun wereld was een Joodse wereld?

753
00:51:21,290 --> 00:51:26,450
Eh, hun wereld was helemaal Joods. En hetzelfde, ja, die hadden Jo, niet-Joodse vrienden.

754
00:51:26,450 --> 00:51:26,640
Hmhm.

755
00:51:26,640 --> 00:51:31,210
En eh, so, mijn, mijn ouders hebben dus eerst op de Plantage Muidergracht gewoond.

756
00:51:31,210 --> 00:51:31,880
Hmhm.

757
00:51:31,880 --> 00:51:37,594
Toen zijn we naar een betere woning gegaan in de Plantage Kerklaan en finally zijn ze in

758
00:51:37,594 --> 00:51:43,180
een benedenhuis in de Plantage Mui, eh, Pe, in de eh, in de Franse, Franselaan gegaan.

759
00:51:43,180 --> 00:51:43,670
Ja.

760
00:51:43,670 --> 00:51:49,695
En daar zij, daar zijn ze vandaan weggehaald  En daar hebben ze tamelijk, we hebben het behoorlijk

761
00:51:49,695 --> 00:51:55,413
gehad. In die jaren hebben ze het daar toch tamelijk, tamelijk behoorlijk gehad. En  [hoest],

762
00:51:55,413 --> 00:52:01,561
maar de, de pro, de, de, de financial problemen die mijn ouders hadden waren , waren daar, although,

763
00:52:01,561 --> 00:52:07,341
ik heb nooit het gevoel gehad dat het, dat het, dat het teveel was voor ze. Somehow they, they

764
00:52:07,341 --> 00:52:13,243
always managed. We hebben ieder jaar, hebben we  eh, een betalende logé gehad om naar Zandvoort

765
00:52:13,243 --> 00:52:17,240
eh, of naar Scheveningen te gaan  voor, voor een, voor een maand.

766
00:52:17,240 --> 00:52:18,200
Hmhm.

767
00:52:18,200 --> 00:52:26,852
So, op die manier hebben we, heeft mijn vader altijd de, de vakanties, vakanties betaald. Eh,

768
00:52:26,852 --> 00:52:36,156
[hoest] eh, slikt maar of course, we hebben de, de Seider avonden waren fantastisch bij mijn ouders.

769
00:52:36,156 --> 00:52:44,994
De , de jom toivih waren ze, want eh,  tot in zoverre, is, eh, eh,  ongelooflijke herinneringen

770
00:52:44,994 --> 00:52:53,740
die ik heb. As, for example, we hadden een kleine Sjoel]dienst in de Plantage Parklaan bij een

771
00:52:53,740 --> 00:53:01,090
oom van mijn moeder en  op Jom Kippoer heeft mijn vader daar Kol Nidrei gedaan.

772
00:53:04,540 --> 00:53:04,990
Hmhm.

773
00:53:04,990 --> 00:53:12,720
[hoest]. Maar nou, ik zal nooit vergeten , mijn vader Kol Nidrei te zingen  en hui, en huilend

774
00:53:13,800 --> 00:53:16,600
Waarom huilend?

775
00:53:16,600 --> 00:53:25,000
Huilend, 1942  Het was vlak voor, vlak voor, voor, voor hij, voor hij weg gega, weggehaald is.

776
00:53:26,390 --> 00:53:33,200
Maar hij wist nog niet dat de mensen zo vermoord werden?

777
00:53:33,200 --> 00:53:41,413
O, dat wist hij al. In July ’42 people were already taken away, you know? And slikt, ik ben

778
00:53:41,413 --> 00:53:49,450
zelf weggehaald in 1942, Jul, quatorze Julliet , 1942, toen ik werkte als een accountant in

779
00:53:49,450 --> 00:53:57,664
een kantoor, met vierhonderd andere mensen. Ze hebben me, we liepen door de stad en zijn  eh,

780
00:53:57,664 --> 00:54:05,789
naar de Amstel Brouwerij gegaan. Een groot plein. Daar moesten we allemaal in een rij staan.

781
00:54:05,789 --> 00:54:12,590
Toen hebben ze tien mensen er uitgehaald en ik was de tien, één van de tien

782
00:54:13,450 --> 00:54:15,860
Was dat een eh, represaille?

783
00:54:15,860 --> 00:54:21,906
Te, tien mensen moesten in de rij staan, tegen de muur, en toen zijn er

784
00:54:21,906 --> 00:54:28,209
tien Duitse sol, soldiers gekomen met de guns er on  en die said, and they

785
00:54:28,209 --> 00:54:33,830
be, eh,  toen I don, I thought I was going to die. I said the toen

786
00:54:33,830 --> 00:54:33,830
Ja.

787
00:54:33,830 --> 00:54:41,049
I will never forget it. And then they were shooting in the air  They were only fry, want to frighten

788
00:54:41,049 --> 00:54:47,908
us. And then we we, went to the, to the, to Duits, sche, Duitse ding en we, we voor twee dagen.

789
00:54:47,908 --> 00:54:54,766
After twee dagen, er zijn van de vierhonderd mensen tweehonderd mensen naar Mauthausen gestuurd

790
00:54:54,766 --> 00:55:00,470
en tweehonderd mensen got a kick and kon walk, and walked out. They walked out.

791
00:55:00,960 --> 00:55:07,120
Is dat de tweede Mauthausen razzia?

792
00:55:07,120 --> 00:55:07,120
Ja.

793
00:55:07,120 --> 00:55:07,440
Oké.

794
00:55:07,440 --> 00:55:07,540
En , so, unbelievable thing.

795
00:55:07,540 --> 00:55:09,200
Was dat na de Februaristaking?

796
00:55:09,200 --> 00:55:09,720
Unbelievable things.

797
00:55:09,720 --> 00:55:10,370
Ja.

798
00:55:10,370 --> 00:55:14,460
Daarom, ik, ik kan, ik kan, vertel verhalen en verhalen en verhalen.

799
00:55:14,460 --> 00:55:18,735
Ja, maar ik wil het over jou hebben.  Die oorlog, die

800
00:55:18,735 --> 00:55:22,930
komt  Wil je me vertellen wat je zag van die oorlog?

801
00:55:22,930 --> 00:55:23,350
Hè?

802
00:55:23,350 --> 00:55:26,520
Die eerste maatregelen, wat merkte je daarvan?

803
00:55:27,090 --> 00:55:28,030
De eerste maaltijd?

804
00:55:28,030 --> 00:55:29,990
Maatregelen.

805
00:55:30,170 --> 00:55:33,486
De eerste maatregelen. Nou, they had normal maatregelen,

806
00:55:33,486 --> 00:55:36,330
die nemen, eh, eh, dat zal wel niet zo erg zijn.

807
00:55:36,330 --> 00:55:38,310
Ga door.

808
00:55:38,310 --> 00:55:45,736
En , en een beetje erger, een beetje erger, tot they really. I, ik zou zeggen, pas op het moment

809
00:55:45,736 --> 00:55:52,080
dat we de Joodse ster moesten dragen besefte ik dat het veel erger is dan ik dacht

810
00:55:52,080 --> 00:55:52,910
Ja.

811
00:55:53,420 --> 00:56:00,245
Daarvoor dacht ik altijd, o, it will be, we, we will manage somewhere  Ik had geen idee dat het,

812
00:56:00,245 --> 00:56:06,928
dat het, dat het, dat het dat werd. Op het moment dat we de Joodse, dat ik de Joodse ster was,

813
00:56:06,928 --> 00:56:13,895
I said, oké  And still, I did not want to go into hiding. In de, in de, eh,  in die eh,  eh, film

814
00:56:13,895 --> 00:56:20,721
van ons kan je zien dat mijn zuster een avond om kwart over acht bij me gekomen is. Terwijl, als

815
00:56:20,721 --> 00:56:26,480
iemand om kwart over acht aan de deur klopt, dan denk je dat het de Duitsers zijn

816
00:56:26,480 --> 00:56:26,480
Hmhm.

817
00:56:26,480 --> 00:56:29,502
So, we zijn ons doodgeschrokken, en het was mijn zuster.

818
00:56:29,502 --> 00:56:32,040
Ze zegt, ik heb een onderduikadres voor jullie.

819
00:56:32,040 --> 00:56:32,040
Ja.

820
00:56:32,040 --> 00:56:38,920
Het kan niet goed gaan, ik wil jullie hebben dat jullie onderduiken. Ik zeg, ik kan niet

821
00:56:38,920 --> 00:56:45,566
doen, ik heb eh, afspraken met cliënten. Ik probeerde voor cliënten  eh, geld, geld

822
00:56:45,566 --> 00:56:52,368
weg te maken. Ik ha, ik probeerde al, allemaal dingen om mensen te helpen en ik zeg, ik

823
00:56:52,368 --> 00:56:59,249
kan het niet doen. Ik heb afspraken morgen , ik zeg, and so what? Ik ben een gezond man,

824
00:56:59,249 --> 00:57:06,051
dan ga ik naar de kampen en dan word, en dan, en dan zal ik de kampen overleven. Ik heb

825
00:57:06,051 --> 00:57:11,289
geen zin om te gaan onderduiken  En ik heb haar weggestuurd  Dat is

826
00:57:11,290 --> 00:57:14,870
Maar op een gegeven ogenblik werden heel veel mensen opgepakt.

827
00:57:14,870 --> 00:57:15,000
Hè?

828
00:57:15,000 --> 00:57:21,290
[hoest] Op een gegeven ogenblik werden heel veel mensen opgepakt.

829
00:57:21,290 --> 00:57:29,888
O ja, maar dat is eh, eh, dat de, niet vergeten, als ik nu spreek over juli ’42, dat ik opgepakt

830
00:57:29,888 --> 00:57:38,047
ben en dat ik uiteindelijk in juli 1943 opgepakt ben  Als ik spreek in scholen, dan vertel ik

831
00:57:38,047 --> 00:57:45,330
mensen, de kampen waren heel erg, maar de kampen waren niet zo erg. Weet je waarom?

832
00:57:45,330 --> 00:57:45,330
Nou?

833
00:57:45,330 --> 00:57:52,350
Daar kon je niks meer gebeuren. Of je ging dood of je wa, of je, of je, or you made it.

834
00:57:52,350 --> 00:57:53,000
Ja.

835
00:57:53,000 --> 00:58:00,033
Mijn ergste periode in mijn leven is geweest van juli 1942 until juli 1943, waiting  at my

836
00:58:00,033 --> 00:58:07,223
home for a knock on the door of Germans, are there Jewish here, I will take you away. Ik ben

837
00:58:07,223 --> 00:58:14,491
naar de wc geweest, iedere avond tien time, ten times. Om één uur ’s morgens zei ik tegen

838
00:58:14,491 --> 00:58:20,900
I, tegen, zei ik tegen Manja, een andere dag  Dat was de ergste tijd in mijn leven

839
00:58:20,900 --> 00:58:26,800
En in die tijd hadden jullie een dienst, een Kol Nidrei dienst,

840
00:58:26,800 --> 00:58:27,400
Ja.

841
00:58:27,400 --> 00:58:28,330
die je vader leidde?

842
00:58:28,330 --> 00:58:28,920
Ja. Ja.

843
00:58:28,920 --> 00:58:31,150
Waarom leidde jouw vader?

844
00:58:32,390 --> 00:58:33,290
Waarom huil die?

845
00:58:33,290 --> 00:58:35,640
Waarom leidde  jouw vader die dienst?

846
00:58:35,640 --> 00:58:38,530
Because hij was een hele, hij was een goede Gazan  too

847
00:58:38,530 --> 00:58:41,100
Hij, hij was alles. Hij was een beautiful Gazan

848
00:58:41,100 --> 00:58:45,890
Maar deed hij het wel vaker?

849
00:58:45,890 --> 00:58:46,280
Hè?

850
00:58:46,280 --> 00:58:57,080
Deed hij het wel vaker?

851
00:58:57,080 --> 00:58:59,472
O ja, hij deed het wel vaker. Hij sprak vaak, hij ke, eh, he could do anything  Ja. Sometimes

852
00:58:59,472 --> 00:59:01,840
I, the people say I’m like my father, but I’m not. He was be, he was much better than I.

853
00:59:01,840 --> 00:59:07,060
Hm. En toen was er dus die Kol Nidrei

854
00:59:07,060 --> 00:59:07,810
Ja.

855
00:59:08,010 --> 00:59:10,020
En de laatste Seider, neem ik aan.

856
00:59:10,020 --> 00:59:10,760
Ja

857
00:59:13,130 --> 00:59:13,270
Vertel.

858
00:59:13,270 --> 00:59:19,110
That was it  Dat is in eh, in eh, te, te, te, een maand later is hij gepakt.

859
00:59:20,310 --> 00:59:21,270
Wanneer is hij gepakt?

860
00:59:21,270 --> 00:59:26,380
In eh, begin juli 1942, 1943.

861
00:59:26,380 --> 00:59:30,050
Maar sorry, Kol Nidrei is niet in de zomer.

862
00:59:30,050 --> 00:59:33,060
No, de, de, de, Kol Nidrei is in mei geweest, april, ap, april.

863
00:59:33,060 --> 00:59:33,970
Kol Nidrei  in april?

864
00:59:33,970 --> 00:59:40,701
O, no, not kon, eh, eh, no eh,  no, no, Kol Nidrei, Kol Nidrei was eh, was in peze,

865
00:59:40,701 --> 00:59:47,190
was no, of course, eh, dat was in september. September, no, september, september

866
00:59:47,190 --> 00:59:53,030
’42, ja. But that, that time we knew already how, how, how bad it was,

867
00:59:53,030 --> 00:59:56,910
So, allemaal herinneringen, herinneringen, herinneringen. That.

868
00:59:56,910 --> 00:59:59,690
Jij zat te wachten.

869
00:59:59,690 --> 00:59:59,800
Hè?

870
00:59:59,800 --> 01:00:02,800
Jij zat te wachten tot de klop de deur kwam.

871
01:00:05,180 --> 01:00:05,430
Ja.

872
01:00:05,430 --> 01:00:05,430
Met Manja?

873
01:00:05,430 --> 01:00:08,812
And that is also een reden dat ik, dat ik problemen heb om naar,

874
01:00:08,812 --> 01:00:12,090
om naar een synagoge te gaan en te, en te, en to pray  All the

875
01:00:14,470 --> 01:00:15,520
Wat is de reden?

876
01:00:15,520 --> 01:00:20,430
All the prayers [smakt] herinneren me van prachtige tijden

877
01:00:22,750 --> 01:00:23,840
Ja

878
01:00:26,320 --> 01:00:40,570
So  Ik geef altijd het voorbeeld, eh, ik weet niet o, ik, hoe, goede, goed is je hebreeuws  niet?

879
01:00:40,570 --> 01:00:41,420
Genoeg.

880
01:00:41,420 --> 01:00:41,860
Wat?

881
01:00:41,860 --> 01:00:42,770
Genoeg.

882
01:00:42,770 --> 01:00:42,770
And, and you know Hine ma tov uma nayim shevet achim gam yachad.

883
01:00:42,770 --> 01:00:42,770
Ja  Vertaal even.

884
01:00:42,770 --> 01:00:43,360
Wat?

885
01:00:48,830 --> 01:00:49,830
Vertaal even.

886
01:00:52,070 --> 01:00:55,160
Hine ma-nayim ma-chad is het, how wonderful it is to be together.

887
01:00:55,160 --> 01:00:55,900
Ja.

888
01:00:55,900 --> 01:01:02,940
You know, there was a song we were singing in , in Zichron Ja'acow, in de Zionistische vereniging,

889
01:01:02,940 --> 01:01:09,550
almost every tijd, time. After we were finished, is het not fantastisch how we are together.

890
01:01:09,550 --> 01:01:10,840
Ja.

891
01:01:10,840 --> 01:01:13,680
So, when people sing it now in the temple, for me it isn’t a

892
01:01:13,680 --> 01:01:13,680
You can’t?

893
01:01:13,680 --> 01:01:21,614
Dan denk ik,  dan denk ik aan al die, al die fantastische mensen , you know?

894
01:01:21,614 --> 01:01:28,610
So, so bijzondere prayers remember me of bad times , aan rot times.

895
01:01:28,610 --> 01:01:28,610
Ja.

896
01:01:28,610 --> 01:01:28,610
So.

897
01:01:28,610 --> 01:01:28,610
Ja.

898
01:01:28,610 --> 01:01:42,370
En dat zijn allemaal dingen die eh, eh, eh, Mrs. Keesing en anderen hebben er geen problemen mee.

899
01:01:43,420 --> 01:01:43,690
Dat is een heel ander verhaal.

900
01:01:43,690 --> 01:01:47,780
Ze hebben, ze hebben hele andere, hele andere dingen, you know.

901
01:01:47,780 --> 01:01:48,530
Ander verhaal.

902
01:01:48,530 --> 01:01:48,530
Hele andere, hele andere verhalen.

903
01:01:48,530 --> 01:01:48,530
Ja.

904
01:01:48,530 --> 01:01:48,530
Ja.

905
01:01:48,530 --> 01:01:50,430
Dat is goed.

906
01:01:50,430 --> 01:01:52,470
Ja, I know, dat is goed too.

907
01:01:52,470 --> 01:01:53,660
[lacht] Ja, dat is goed.

908
01:01:53,660 --> 01:01:54,170
I know, ja.

909
01:01:54,170 --> 01:01:58,230
Werden je ouders eerst weggehaald of jij eerst?

910
01:01:58,230 --> 01:02:01,537
Mijn ouders zijn eerst weggehaald. Mijn ouders werden weggehaald,

911
01:02:01,537 --> 01:02:04,540
ik denk ongeveer twee weken voordat ik weg, ben weggehaald.

912
01:02:05,090 --> 01:02:06,720
Hoe kwam je het te weten?

913
01:02:06,720 --> 01:02:07,600
Hè?

914
01:02:07,600 --> 01:02:08,850
Hoe kwam je het te weten?

915
01:02:08,850 --> 01:02:15,694
O, en ik wist het al en, en het gekke is dat de avond [smakt] van tevoren, voor ik ben weggehaald,

916
01:02:15,694 --> 01:02:22,120
eh, zijn we, zijn we gaan wonen bij een nichtje, bij een neef van me, neef en nicht van ons.

917
01:02:22,120 --> 01:02:22,120
Ja.

918
01:02:22,120 --> 01:02:24,610
In de Zuider, in de Zuider Amstellaan.

919
01:02:24,610 --> 01:02:25,010
Ja.

920
01:02:25,010 --> 01:02:30,364
En daar zijn we gepakt. En ik weet dat mijn nicht gezegd heeft, we hebben een

921
01:02:30,364 --> 01:02:35,510
zolder, verberg je in de zolder. Ik zeg, als ik in de zolder ben, wat moet

922
01:02:35,510 --> 01:02:40,169
ik daarna doen? Dan ben ik toch verloren. Toen, daar ben ik gepakt.

923
01:02:40,750 --> 01:02:41,740
Met Manja?

924
01:02:41,740 --> 01:02:42,540
Met Manja, ja.

925
01:02:42,540 --> 01:02:45,800
Maar je ouders, hoe wist je dat die weggehaald waren?

926
01:02:45,800 --> 01:02:52,522
Nou, dat wist ik eh, de, de, eh, de volgende dag al, weet je niet. Ook van mijn zuster. Mijn zuster

927
01:02:52,522 --> 01:02:59,110
werkte in die, in die, en die wist waar die ziekenhuis, eh, ziekenhuis. So, die, she, she told me

928
01:03:03,570 --> 01:03:04,310
Waar werkte jij toen?

929
01:03:04,310 --> 01:03:08,573
Ik werkte toen nog bij mijn vader en toen kon ik niet meer naar, naar de, nooit meer

930
01:03:08,573 --> 01:03:12,430
werken daar, totdat, op dat moment moest ik vanuit, van mijn huis uit werken

931
01:03:14,180 --> 01:03:14,600
En dat deed je?

932
01:03:14,600 --> 01:03:16,310
Dat deed ik, ja

933
01:03:18,760 --> 01:03:20,600
Want dat huis was op slot?

934
01:03:20,600 --> 01:03:22,000
Hm?

935
01:03:22,000 --> 01:03:24,450
[hoest] Dat huis was op slot?

936
01:03:24,700 --> 01:03:31,548
Dat huis was op slot, ja. Dat is interessant, that eh, slikt een jaar na  de oorlog

937
01:03:31,548 --> 01:03:38,973
belde een timmerman me op. Hij zegt, die, hebben je ouders gewoond op Plantage Fransenlaan

938
01:03:38,973 --> 01:03:46,234
12? Ik zeg, ja. Toen zegt hij, ik ben in 1944 in de basement gegaan en  heb een heleboel

939
01:03:46,234 --> 01:03:53,164
boeken gevonden en andere dingen, kan ik je die geven? En die heb ik gekregen. En ik

940
01:03:53,164 --> 01:03:57,950
heb daar gekregen een Mizrach. You know what a Mizrach is?

941
01:03:57,950 --> 01:03:58,530
Ja.

942
01:03:58,530 --> 01:04:00,260
Een Mizrach is hand written by my great-grandfather in 1885

943
01:04:00,260 --> 01:04:00,260
Pff.

944
01:04:00,260 --> 01:04:08,910
Het hangt hier, ik ga het je straks laten zien. Het is

945
01:04:08,910 --> 01:04:13,170
Leg even voor de film uit, wat is een Mizrach?

946
01:04:13,170 --> 01:04:22,420
Een Mizrach hangt een Jood aan het oosten van zijn, van zijn kamer , heading,  Palestine, nou Israël.

947
01:04:22,420 --> 01:04:31,126
Eh, de Mizrach was used in our Soeka.That’s why it was a fantastisch document. Het is een hand

948
01:04:31,126 --> 01:04:39,650
written document. Mijn schoon, mijn groot, overgrootvader was een Sjoufer, een writer van, van

949
01:04:39,650 --> 01:04:48,538
Thora en he wrote, he wrote this Mizrach himself. I had it restored and it hangs here, maybe worth

950
01:04:48,538 --> 01:04:55,339
a lot of money. This is exceptional, net als de herinnering van mijn ouders

951
01:04:55,340 --> 01:04:59,770
Een week later na jouw ouders ben jij opgepakt.

952
01:04:59,770 --> 01:05:02,460
Ik ben twee weken later opgepakt.

953
01:05:03,050 --> 01:05:04,010
En toen? Vertel je verhaal, please.

954
01:05:04,010 --> 01:05:08,800
Toen ben ik dus naar eh, naar Westerbork gekomen en toen ben ik in West

955
01:05:08,800 --> 01:05:09,790
Met Manja?

956
01:05:09,790 --> 01:05:15,095
[hoest] In Westerbork gekomen en in Westerbork slikt eh, in Westerbork

957
01:05:15,095 --> 01:05:18,810
was een zu, een zuster van mijn vrouw, van Manja.

958
01:05:18,810 --> 01:05:19,420
Hmhm.

959
01:05:19,420 --> 01:05:26,780
Betja. Ze had, was niet getrouwd. Ze had een niet-[Joodse vriend die haar na de oorlog

960
01:05:26,780 --> 01:05:33,797
in de steek heeft gelaten. Eh,  Betja was secretaresse van some of the Duitse  eh,

961
01:05:33,797 --> 01:05:40,815
Joden. En je weet het, de, de eh, de problems in Westerbork tussen de Duitse Joden

962
01:05:40,815 --> 01:05:48,090
en niet-Joden en eh, but she was a very good in between really. So, she was very good

963
01:05:48,090 --> 01:05:53,910
really  Ze had, eh, nou, je hebt de naam Blut, Blut ook wel gehoord?

964
01:05:55,170 --> 01:05:55,590
Nee.

965
01:05:55,590 --> 01:06:02,740
Mart Blut was de topman onder Asscher en that, de Duitse Jood met een

966
01:06:02,740 --> 01:06:09,580
hele grote  eh, eh, [smakt] Blut was een fantastische Duitse Jood.

967
01:06:09,580 --> 01:06:11,310
Hmhm.

968
01:06:12,270 --> 01:06:17,288
Who eh, did everything he could to help people. At the end he is also,

969
01:06:17,288 --> 01:06:22,594
he is also killed. En Manja was very close with Blut  Eh, Blut loved Manja

970
01:06:22,594 --> 01:06:27,039
[lacht]. All the, all the men. And he did everything voor her.

971
01:06:27,040 --> 01:06:28,090
Hmhm.

972
01:06:28,090 --> 01:06:36,037
Eh, Blut was really our con, contact in, in, in Amsterdam, zowel als in Westerbork,

973
01:06:36,037 --> 01:06:43,697
all the times. En door Blut is Betja, de zuster van, van Manja, eh, eh, heeft ze

974
01:06:43,697 --> 01:06:51,740
die job gekregen en kon ons tremendous helpen. Alleen to mijn eh,  to eh, Manja]’s

975
01:06:51,740 --> 01:06:58,060
moeder was er ook with us, en ze heeft niet kunnen, ze heeft niets

976
01:06:58,060 --> 01:06:58,720
Oké.

977
01:06:58,720 --> 01:06:59,840
Hij kon jullie helpen, Blut?

978
01:06:59,840 --> 01:07:08,488
Eh, Blut kon ons helpen, maar hij kon ons niet helpen, slikt in  februari ’43, eh, februari

979
01:07:08,488 --> 01:07:16,671
’44 slikt. Toen was ik nog in Westerbork en Ina was nog in Westerbork. Ina had eh, was

980
01:07:16,671 --> 01:07:24,855
ziek, in het ziekenhuis , eh, transport went [smakt] van tweeduizend mensen en ze hadden

981
01:07:24,855 --> 01:07:33,038
vijftienhonderd. And then de commandant van Westerbork said, empty the hospital [smakt].

982
01:07:33,038 --> 01:07:41,408
En, alle vijfhonderd mensen uit het ziekenhuis moesten mee met het transport. De enige die

983
01:07:41,408 --> 01:07:49,870
er uitgekomen is, is Ina. Haar vader heeft ze er uit, uit kunnen werken, anders had ze naar

984
01:07:49,870 --> 01:07:56,379
Auschwitz gegaan. Eh,  met that transport is Manja]’s moeder gegaan.

985
01:07:56,400 --> 01:07:57,150
Naar Auschwitz?

986
01:07:57,660 --> 01:07:59,750
Ze konden haar niet, konden haar niet hel, konden haar er niet uithalen.

987
01:07:59,750 --> 01:08:05,430
Uiteindelijk is Betja , de sister of Manja, naar Theresienstadt gekomen en is bev, is

988
01:08:05,430 --> 01:08:11,243
be, is bevrijd, naar Holland gekomen, heeft ook een betrekkelijk  eh, rotleven gehad na

989
01:08:11,243 --> 01:08:16,990
de oorlog door de niet-Joodse vriend, die heeft haar in de steek gelaten. Eh, ze heeft

990
01:08:16,990 --> 01:08:22,270
een vertaalbureau gedaan en, maar ze is, nou, ze was nooit, nooit, never happy.

991
01:08:22,840 --> 01:08:25,670
En jij hebt Ina ontmoet in Westerbork?

992
01:08:25,670 --> 01:08:32,311
Eh, dus, ik, ik vertel eigenlijk aan mensen, when ik spreek, dat ik tien levens gehad heb  Mijn

993
01:08:32,311 --> 01:08:38,953
eerste leven, een normaal leven in Amsterdam. Mijn tweede leven, getrouwd met Manja. Mijn derde

994
01:08:38,953 --> 01:08:45,734
leven, de oorlog breekt uit. Mijn vierde leven, ik draagde een Joodse ster. En mijn vijfde leven,

995
01:08:45,734 --> 01:08:52,446
ik, ik we, ik word bijna ge, bijna gestorven, bijna killed in, in then. M’n, mijn zesde leven,

996
01:08:52,446 --> 01:08:59,087
ik ga naar Westerbork. Mijn zevende leven, ik ga naar Bergen-Belsen. Mijn achtste leven, ik ga,

997
01:08:59,087 --> 01:09:05,519
ik word, ik word bevrijd door de Russen. Mijn achtste leven, ik word opnieuw bevrijd door de

998
01:09:05,519 --> 01:09:12,161
Amerikanen, because I always tell people, I was liberated twice, eerst door de Russen en daarna

999
01:09:12,161 --> 01:09:18,942
door de Amerikanen. Mijn ne, mijn ne, mijn achtste leven, me, mijn, mijn get. Mijn negende leven,

1000
01:09:18,942 --> 01:09:25,444
mijn verloving. Mijn tiende leven, m’n, mijn trouwdag. Mijn elfde leven, naar Amerika komen

1001
01:09:25,444 --> 01:09:28,729
en dat was really het begin van een goed leven.

1002
01:09:28,930 --> 01:09:33,270
Maar ik wil terugkomen, je ontmoette Ina in Westerbork?

1003
01:09:34,120 --> 01:09:35,090
Ja.

1004
01:09:35,090 --> 01:09:35,340
Hoe?

1005
01:09:35,340 --> 01:09:41,772
Ina came in September 194, ‘43 eh, [hoest] eh, with the last transport. You know,

1006
01:09:41,772 --> 01:09:47,740
her vader was president of the Jewish Community in Amsterdam, voor de oorlog.

1007
01:09:48,750 --> 01:09:48,970
Hmhm.

1008
01:09:48,970 --> 01:09:50,050
Ze was de pre, dus he was a very important man.

1009
01:09:50,050 --> 01:09:52,000
Wat was haar achternaam?

1010
01:09:52,000 --> 01:09:52,770
Soep, Abraham Soep.

1011
01:09:52,770 --> 01:09:54,400
Abraham Soep, ja.

1012
01:09:54,640 --> 01:09:58,325
Hij was lid van dit, hij was eh, but als je nagaat, voorzitter van een,

1013
01:09:58,325 --> 01:10:02,011
van een Joodse, van een Joodse Sjoel van honder, honderdduizend mensen.

1014
01:10:02,011 --> 01:10:05,489
So, he was unbelievable, he was a very interesting man  [telefoon].

1015
01:10:05,490 --> 01:10:10,801
Hij was een reuze interessante man, maar hij was ook lid van de Joodse Raad  Maar eh, zelfs

1016
01:10:10,801 --> 01:10:15,530
als lid van de Joodse Raad kon hij zijn eigen zoon niet hel, niet re, niet redden

1017
01:10:15,530 --> 01:10:17,290
Die is waar omgekomen?

1018
01:10:17,290 --> 01:10:17,840
In Au, Mauthausen.

1019
01:10:17,840 --> 01:10:18,820
Mauthausen, ja.

1020
01:10:18,820 --> 01:10:20,440
Ina]’s broer is in Mauthausen gestorven.

1021
01:10:20,440 --> 01:10:20,440
Ja.

1022
01:10:20,440 --> 01:10:29,382
So,  [smakt] but, and het idiote is hier werkelijk dat toen  eh, mijn schoonvader had ook belangen

1023
01:10:29,382 --> 01:10:37,778
hier in Amerika en zou naar Amerika gaan, en had already een visa to go to America, and then

1024
01:10:37,778 --> 01:10:45,170
is zijn zoon opgepakt. Eh, toen heeft hij willen wachten tot hij antwoorden kreeg

1025
01:10:45,170 --> 01:10:46,050
Op die zoon?

1026
01:10:46,050 --> 01:10:50,510
om hem te bevrijden en ondertussen is de groep naar Amerika gegaan zonder hem.

1027
01:10:50,510 --> 01:10:50,510
Goh.

1028
01:10:50,510 --> 01:10:53,520
Daar zo, zonder had ik hier niet gezeten.

1029
01:10:53,520 --> 01:10:56,840
Dat is de elitegroep die naar Amerika is gegaan?

1030
01:10:56,840 --> 01:10:58,150
Ja. Ja, dat is de diamantgroep.

1031
01:10:58,150 --> 01:10:59,650
Ja, de diamantgroep, ja. Ja.

1032
01:10:59,650 --> 01:11:03,710
Ja, daar had mijn schoonvader en Ina had daarbij zullen zijn [hoest].

1033
01:11:03,710 --> 01:11:07,300
So that I said, hoe gek in het leven kan gaan, zeg ik altijd.

1034
01:11:07,300 --> 01:11:10,230
Ina kwam in Westerbork en je zegt,

1035
01:11:10,410 --> 01:11:11,010
Ja.

1036
01:11:11,010 --> 01:11:11,970
ze heeft veel voor je gedaan toen?

1037
01:11:11,970 --> 01:11:15,348
Wat? Ina kwam in Westerbork en ik weet waar ze komt

1038
01:11:15,348 --> 01:11:18,660
en ik probeer in dezelfde barak te komen als haar.

1039
01:11:19,580 --> 01:11:20,010
Je kende haar al?

1040
01:11:20,010 --> 01:11:26,677
Ik had haar ontmoet [smakt], ik had haar ontmoet bij een  thee, teaparty bij vrienden van ons, de

1041
01:11:26,677 --> 01:11:33,619
Bochendorfs. Eh, [smakt] ik kwam binnen en ik zie een schoonheid van een meisje zitten daar, een jong

1042
01:11:33,619 --> 01:11:40,699
meisje en ik ga naast haar zitten. I always liked young beautiful girls anyway, even when I was married

1043
01:11:40,699 --> 01:11:47,642
[hoest]. And I talked to her en the more I talked to her, I said, what a fantastic girl  And I really

1044
01:11:47,642 --> 01:11:54,309
thought, I wish I was married to a girl like that  Eh, and Ina has, had heard about Manja and me,

1045
01:11:54,309 --> 01:12:01,320
and to the outside world we were a fantastic couple, outgoing and charming and, eh, eh,  and she right

1046
01:12:01,320 --> 01:12:07,988
away thought, they don’t belong to each other. That was it. Manja was sitting on the, on, op de

1047
01:12:07,988 --> 01:12:14,862
schoot van de vader van de, van, van één van de jongens en , en eh, eh, she, and I was talking to,

1048
01:12:14,862 --> 01:12:21,667
eh, so Ina had right away forgotten about me, I had not forgotten about her. So when I came to bed,

1049
01:12:21,667 --> 01:12:28,471
when I heard that the Soep]-family is coming, I said, I want to see that girl again. And there,daar

1050
01:12:28,471 --> 01:12:32,390
staat ze,  talk to her. And that was the beginning of, of

1051
01:12:32,390 --> 01:12:32,390
Goh.

1052
01:12:32,390 --> 01:12:38,370
the relationship and the book and all the letters. En eh schraapt keel]

1053
01:12:39,140 --> 01:12:40,690
In het Nederlands graag.

1054
01:12:40,690 --> 01:12:41,120
Wat?

1055
01:12:41,120 --> 01:12:42,970
Laten we Nederlands praten.

1056
01:12:42,970 --> 01:12:48,459
Ja, en dat was, op die manier heb ik meteen dus slikt een relatie gevonden,  wat

1057
01:12:48,459 --> 01:12:53,880
niet gemakkelijk was. Want ik zeg, ik ben getrouwd, ik ben tien jaar jonger, ik

1058
01:12:53,880 --> 01:12:59,163
heb geen geld. And, you know, the geldsituatie is also important. Dat hoef ik

1059
01:12:59,163 --> 01:13:03,830
je niet te vertellen, als je, arm of, arm of rijk is eh, groot. Wat?

1060
01:13:03,830 --> 01:13:04,540
Tuurlijk.

1061
01:13:06,020 --> 01:13:10,686
Ja  You know the, the, the, the, the big story always van

1062
01:13:10,686 --> 01:13:14,780
eh, over rabbijn Coppenhagen, how they called him?

1063
01:13:14,780 --> 01:13:15,450
Nee.

1064
01:13:15,450 --> 01:13:17,280
Meneer Pastoor bij de Rijken.

1065
01:13:17,280 --> 01:13:17,280
[lacht]

1066
01:13:17,280 --> 01:13:21,090
Wat? Wat? Because hij was een pastoor, hij was eh, hij was een rabbijn in eh, in Zuid.

1067
01:13:21,090 --> 01:13:22,330
Ja, weet ik.

1068
01:13:22,330 --> 01:13:24,040
Wat? [lacht] [hoest]

1069
01:13:24,040 --> 01:13:27,940
Goed, je ging naar, naar haar op zoek in Westerbork.

1070
01:13:27,940 --> 01:13:28,630
Ja.

1071
01:13:28,750 --> 01:13:31,740
En je kreeg dus contact met een hele invloedrijke familie.

1072
01:13:31,740 --> 01:13:32,560
Ja.

1073
01:13:33,290 --> 01:13:34,210
Heeft je dat geholpen?

1074
01:13:34,210 --> 01:13:41,468
Ik was, ik was eh, [smakt] vanwege mijn eh, kennis van Hebreeuws, vanwege mijn feit dat ik

1075
01:13:41,468 --> 01:13:48,726
een accountant was, vanwege het feit dat ik eh, veel met kinderen gesproken heb, eh,  toen

1076
01:13:48,726 --> 01:13:56,307
ze, eh, een vice, een vice principle van de school nodig ha, hoofd van de school nodig hadden,

1077
01:13:56,307 --> 01:14:02,919
heb ik, ben ik vice, vice principle van de scho, eh, hoofd van de school geworden.

1078
01:14:02,920 --> 01:14:03,770
In Westerbork?

1079
01:14:03,770 --> 01:14:04,440
In Westerbork.

1080
01:14:04,440 --> 01:14:04,440
Ja.

1081
01:14:04,440 --> 01:14:06,980
And that was a fantastische job voor mij.

1082
01:14:06,980 --> 01:14:07,140
Tuurlijk.

1083
01:14:07,140 --> 01:14:12,208
[hoest] Because there I had a, first of all, ik had een schrijfmachine  Als je liefdesbrieven

1084
01:14:12,208 --> 01:14:16,460
wil schrijven en je moet ze met de hand schrijven, dat is niet zo gemakkelijk.

1085
01:14:16,460 --> 01:14:17,610
Oké.

1086
01:14:17,610 --> 01:14:26,162
Maar om te tijpen. Ik heb vellen after vellen geschreven op een machine in, in eh, op, als ik klaar

1087
01:14:26,162 --> 01:14:34,110
was op de, op de, op de school [hoest]. En slikt daarna ben ik hoofd van de school geworden.

1088
01:14:35,180 --> 01:14:36,150
Ja.

1089
01:14:36,150 --> 01:14:43,817
En eh, tot ik in begin maart naar Bergen-Belsen gegaan ben en ik heb nog een brief, wat

1090
01:14:43,817 --> 01:14:50,780
een unbelievable brief is van het hoofd van de school, rabbijn dokter Auchapfel

1091
01:14:50,780 --> 01:14:51,360
Ja.

1092
01:14:51,360 --> 01:14:54,230
uit Berlijn, die het hoofd van de school geworden is na mij.

1093
01:14:54,230 --> 01:14:54,420
Ja.

1094
01:14:54,420 --> 01:15:01,427
Waarin hij mij een Duitse brief geschreven heeft. Eh, waarin hij more or less in het Duits schrijft,

1095
01:15:01,427 --> 01:15:08,013
eh, je hebt een fantastische job gedaan in school, ik hoop dat je op de volgende school net zo

1096
01:15:08,013 --> 01:15:13,900
hard kan werken, ik wens je een, nice trip  Two weeks later he was send to Auschwitz

1097
01:15:13,900 --> 01:15:15,510
Ina ging ook naar Bergen-Belsen?

1098
01:15:16,660 --> 01:15:23,597
Met, Ina is pas in mei gekomen  en ik heb van ap, van, van februari  tot m, tot mei

1099
01:15:23,597 --> 01:15:30,785
brieven geschreven aan Ina in de hoop that one day zou ze komen en dat ze mijn brieven

1100
01:15:30,785 --> 01:15:36,970
kan ontvangen  Tot ze finally gekomen is en daar de brieven gekregen heeft

1101
01:15:39,470 --> 01:15:43,310
Maar je ouders werden gestuurd naar Sobibor.

1102
01:15:44,450 --> 01:15:51,479
Mijn ouders zijn dus naar Sobibor gegaan in July, kort nadat ik gekomen ben in Westerbork. And

1103
01:15:51,479 --> 01:15:58,433
like I say, we had, we had no knowledge. Als je, als ik, als ik nog die brief zie in, in mijn

1104
01:15:58,433 --> 01:16:05,537
boek  waarin ik schrijf tegen Ina, zes maanden later,  ik moest vandaag weer een transport naar

1105
01:16:05,537 --> 01:16:12,566
de trein brengen en  als je nadenkt dat, mijn ouders zijn nu weg zes maanden, ik hoop dat zij,

1106
01:16:12,566 --> 01:16:17,949
ze niet te hard hoeven te werken  Wij wisten niet  We, niemand wist het.

1107
01:16:17,950 --> 01:16:19,690
Je bracht ze naar de trein?

1108
01:16:19,690 --> 01:16:19,690
Hè?

1109
01:16:19,690 --> 01:16:19,690
Je bracht ze naar de trein?

1110
01:16:19,690 --> 01:16:22,300
Ja,  ik heb ze naar de trein ge

1111
01:16:22,300 --> 01:16:22,670
Vertel, vertel.

1112
01:16:22,670 --> 01:16:28,780
naar de trein, ik heb ze in de trein gestopt. Ik had nog een mooi plaatsje gevonden voor ze.

1113
01:16:28,780 --> 01:16:28,780
Vertel.

1114
01:16:28,780 --> 01:16:33,780
Ja. Eh,  zodra de, de, een eh, als je mensen naar de trein brengt, dan kan je meteen  eh mensen

1115
01:16:33,780 --> 01:16:38,675
in de trein brengen. Ik heb ze tot op, in de trein gebracht en ik heb ze meteen in een goede,

1116
01:16:38,675 --> 01:16:43,570
goede hoek, ge, goede hoek kunnen la, laten zitten, dat ze, dat ze niet in het midden hoefden

1117
01:16:43,570 --> 01:16:48,465
te zitten. Dat ze niet bij de, bij de wc hoefden. Dat was no wc, dat was een, alleen maar een

1118
01:16:48,465 --> 01:16:52,359
pot. Dat ze niet bij de pot hoefden te zitten. Things like that, you know.

1119
01:16:52,360 --> 01:16:53,170
Maar hoe kwam je aan die klus?

1120
01:16:53,170 --> 01:16:53,500
Aan de job?

1121
01:16:53,500 --> 01:16:53,500
Ja.

1122
01:16:53,500 --> 01:16:59,025
Because ik eh, slikt because ik was een sterke, nog een

1123
01:16:59,025 --> 01:17:04,350
sterke man and they needed strong, strong men to help

1124
01:17:04,350 --> 01:17:11,690
Kan je preciezer vertellen?

1125
01:17:12,150 --> 01:17:18,530
Kan je niet precies vertellen? Ik, ik eh, eh, jonge mensen, en ik was dan een betrekkelijke jo

1126
01:17:18,530 --> 01:17:20,280
Nee, maar waar gaf je je op?

1127
01:17:20,320 --> 01:17:20,660
Wat?

1128
01:17:20,660 --> 01:17:22,440
Bij wie kon je je opgeven?

1129
01:17:22,680 --> 01:17:27,929
Nou, je werd niet opgegeven, je werd, je werd opgegeven. Je werd opgegeven  Eh, mijn eh,

1130
01:17:27,929 --> 01:17:33,120
ze, ze zochten naar mensen, strong, eh, strong, strong young me, people. Don’t forget

1131
01:17:33,120 --> 01:17:46,390
Nederlands alsjeblieft.

1132
01:17:46,390 --> 01:17:52,590
Alle, alle Nederlands, nee, alle, alle sterkere jongere mensen zijn meteen weggestuurd

1133
01:17:53,100 --> 01:17:53,560
Ja.

1134
01:17:53,560 --> 01:18:02,468
So, je moest, de, de feit , de, de, de, de , ik vertel het eigenlijk op die manier

1135
01:18:02,468 --> 01:18:10,400
te, aan mensen. In Westerbork leefde je twee dagen , dinsdag en woensdag.

1136
01:18:10,400 --> 01:18:10,820
Ja.

1137
01:18:10,820 --> 01:18:19,073
Then je had no zorgen, want donderdag  begon je  te beven , because next Tuesday a transport

1138
01:18:19,073 --> 01:18:27,147
will go. Op vrijdag kreeg je de mededeling, je moet klaar zijn om dinsdag weg, weggestuurd

1139
01:18:27,147 --> 01:18:34,952
te worden  Op zaterdag probeerde je alles om eruit te komen  Op zondag werd je verteld,

1140
01:18:34,952 --> 01:18:42,757
je kan er niet uitkomen. Op maandag begon je te pakken  en dinsdagmorgen, zes uur,  het

1141
01:18:42,757 --> 01:18:48,230
transport left. En dan dinsdag en woensdag waren goede dagen.

1142
01:18:49,320 --> 01:18:53,700
Maar wat was de dag waarop jij wist dat je dat voor je ouders kon doen?

1143
01:18:53,700 --> 01:18:53,700
Eh,  I would say, already

1144
01:18:53,700 --> 01:18:54,460
Nederlands alsjeblieft.

1145
01:18:54,460 --> 01:18:55,560
De donderdag of vrijdag.

1146
01:18:55,560 --> 01:18:55,740
De donderdag of vrijdag.

1147
01:18:55,740 --> 01:19:00,288
Ja , then wisten we al dat het, het  Eh, en dat hoorden we

1148
01:19:00,288 --> 01:19:04,680
van die en van die en zeggen, dat is een mooi transport.

1149
01:19:04,700 --> 01:19:10,560
Maar wanneer wist jij dat jij dat voor je ouders kon doen?

1150
01:19:10,610 --> 01:19:16,302
Dat ik ze naar de trein kon brengen? Dat wist ik niet  Dat, dat, dat , ik

1151
01:19:16,302 --> 01:19:21,840
was die, die, die, in die weken already, meestal dat ik dinsdag helpte.

1152
01:19:21,840 --> 01:19:22,330
Oké.

1153
01:19:22,330 --> 01:19:25,560
Ja. Ik heb meestal geholpen hè, mensen naar de trein brengen.

1154
01:19:26,470 --> 01:19:26,950
Oké.

1155
01:19:26,950 --> 01:19:27,820
Ja.

1156
01:19:28,060 --> 01:19:29,660
Dat maakt het duidelijk.

1157
01:19:29,660 --> 01:19:29,830
Hè?

1158
01:19:29,830 --> 01:19:31,870
Dat maakt het duidelijk.

1159
01:19:31,870 --> 01:19:33,080
Ja, I know, ja.

1160
01:19:33,080 --> 01:19:34,520
[lacht] Dat vroeg ik.

1161
01:19:36,040 --> 01:19:37,250
Ja, I know.

1162
01:19:37,250 --> 01:19:37,630
[lacht]

1163
01:19:37,630 --> 01:19:37,810
Ja.

1164
01:19:37,810 --> 01:19:38,410
Goed, Bergen-Belsen.

1165
01:19:38,410 --> 01:19:39,020
Ja.

1166
01:19:39,020 --> 01:19:44,720
Was je bezorgd over hoe het met je ouders was?

1167
01:19:45,760 --> 01:19:59,280
No,  not really. I eh, we had just, we had absolute geen, ik zou zeggen, pas in september 1944

1168
01:20:00,000 --> 01:20:00,600
Ja.

1169
01:20:00,600 --> 01:20:07,574
[smakt] Oktober, oktober ’44 zijn transporten uit Auschwitz in Bergen-Belsen gekomen en toen

1170
01:20:07,574 --> 01:20:14,030
is, dat is that time dat eh, in eh, mayby a little bit later, Anne Frank gekomen is uit

1171
01:20:14,380 --> 01:20:15,000
Auschwitz.

1172
01:20:15,000 --> 01:20:20,791
Uit Auschwitz naar Bergen-Belsen en dat Anne Frank door de wire aan haar vriendin geze,

1173
01:20:20,791 --> 01:20:26,650
verteld heeft wat er gebeurd is. And you know what we zegde? Dat vertellen ze ons alleen

1174
01:20:26,650 --> 01:20:31,310
maar om, om ons bang te maken. We konden niet geloven dat dit happend.

1175
01:20:31,310 --> 01:20:32,310
Ook niet in Bergen-Belsen?

1176
01:20:32,310 --> 01:20:37,222
Ook niet in Bergen, and then, ja, later of course. We, we hebben moeten, moeten geloven.

1177
01:20:37,222 --> 01:20:41,911
We moesten het almost geloven. We, we hebben ni, dat was de eerste keer dat ik denk,

1178
01:20:41,911 --> 01:20:46,768
maar dan, then aan de andere kant, ik zeg, ja, maar, maar mijn ouders zijn naar Sobibor

1179
01:20:46,768 --> 01:20:49,950
gegaan. Maybe dat was een, maybe het was een labour camp.

1180
01:20:49,950 --> 01:20:49,950
Oké.

1181
01:20:52,560 --> 01:20:54,950
Ik heb het pas na de oorlog gehoord.

1182
01:20:54,950 --> 01:20:58,910
Wanneer heb je het gehoord?

1183
01:20:59,070 --> 01:21:11,720
Eh, eh, ik zou zeggen  eh,  pas toen ik in Eindhoven terecht kwam.

1184
01:21:11,720 --> 01:21:12,810
Toen je terugkwam?

1185
01:21:12,810 --> 01:21:18,711
Toen ik terugkwam, ja. Because the, toen we onder de Russen waren, hadden we toch bijna

1186
01:21:18,711 --> 01:21:24,544
geen contact met any, anybody. We didn’t know what was happening. That was, we waren

1187
01:21:24,544 --> 01:21:29,360
eh, we waren ongelooflijk bang onder de Russen, toen we send to Russia.

1188
01:21:29,360 --> 01:21:32,130
Ja , in Treubitz. Ja.

1189
01:21:32,130 --> 01:21:38,890
Ja. Daarom zeg ik altijd, ik ben twee maal ge, twee maal eh, liberated, voor de second time.

1190
01:21:38,890 --> 01:21:41,440
Ja. En in Eindhoven, toen?

1191
01:21:41,440 --> 01:21:47,320
In Eindhoven, ze, ben ik in een eh, ziekenhuis terechtgekomen en eh, mij,

1192
01:21:47,320 --> 01:21:53,121
mijn gewicht was down to honderd pond. Eh, ik was, ik had pleuritis. Eh,

1193
01:21:53,121 --> 01:21:58,680
ik was een skeleton en daar is mijn zuster gekomen om me te bezoeken.

1194
01:21:58,680 --> 01:21:59,370
Ja.

1195
01:21:59,370 --> 01:22:03,330
En in de movie kan je zien dat mijn zuster zegt, god,

1196
01:22:03,330 --> 01:22:03,980
Ja.

1197
01:22:03,980 --> 01:22:09,290
dat is, is dat m’n broer.

1198
01:22:09,290 --> 01:22:13,290
Jij lag in het ziekenhuis, wat kwam je zuster doen?

1199
01:22:13,290 --> 01:22:18,940
Zeggen,  eh zien, zien of ik nog leefde.

1200
01:22:18,940 --> 01:22:19,500
Ja?

1201
01:22:19,500 --> 01:22:21,570
Dat was Betty.

1202
01:22:21,850 --> 01:22:22,450
En toen?

1203
01:22:23,650 --> 01:22:28,469
Nou, en dat, dan zij kon me vertellen dat ze Manja gesproken had, dat ze Ina gesproken

1204
01:22:28,469 --> 01:22:33,344
had, dat ze Manja gesproken had, dat ze alles wist van ons en ik wist niks van haar. Ik

1205
01:22:33,344 --> 01:22:37,940
wist helemaal niet dat haar man gefusilleerd was. Dat heeft ze me moeten vertellen

1206
01:22:38,990 --> 01:22:44,609
En daarna ben ik, ben ik dus van Eindhoven naar Amsterdam gekomen  en daar ben ik,

1207
01:22:44,609 --> 01:22:50,366
ben ik bij een, in een, eh, bij een , bij iemand thuis gekomen. We zijn, ik ben niet

1208
01:22:50,366 --> 01:22:56,191
met Manja samen geweest. Niet meer, niet meer, niet meer in dezelfde , niet samen met

1209
01:22:56,191 --> 01:23:01,879
Manja gegaan. We waren samen in Eindhoven, Manja en ik [hoest]. Manja is bij v, bij

1210
01:23:01,879 --> 01:23:06,540
vrienden gegaan en ik ben weer bij andere, bij andere mensen gegaan.

1211
01:23:06,760 --> 01:23:09,270
Maar wanneer hoorde je van je ouders?

1212
01:23:10,310 --> 01:23:14,108
Eh, van, van, eh,  ik geloof van Betty, van mijn zuster

1213
01:23:14,108 --> 01:23:17,700
Betty. Die moet, dat moet ik toen al gehoord hebben.

1214
01:23:18,130 --> 01:23:19,780
Dat ze vermoord waren?

1215
01:23:19,780 --> 01:23:28,630
Ja, ja, ja  So eh,

1216
01:23:28,630 --> 01:23:30,840
Kan je je niet herinneren?

1217
01:23:30,840 --> 01:23:31,650
Nee, kan ik me absoluut niet herinneren. Eh, eh,  let me say it this way,

1218
01:23:31,650 --> 01:23:36,480
toen ik in Eindhoven was en [smakt] en hoorde van iedereen die gestorven

1219
01:23:36,480 --> 01:23:40,170
is, toen wist ik dat het, dat er geen kans meer was  So

1220
01:23:40,170 --> 01:23:46,030
In het proces rond Demjanjuk

1221
01:23:46,030 --> 01:23:46,450
Ja.

1222
01:23:46,450 --> 01:23:48,230
Ben jij Nebenklager.

1223
01:23:48,230 --> 01:23:49,030
Ja. I know it

1224
01:23:49,030 --> 01:23:51,810
Kun je je gedachten daar omheen vertellen?

1225
01:23:54,540 --> 01:24:02,786
Eh, eh,  first of all I, o, nou, dat moet ik het Hollands zeggen, de eh,  dat is ongeveer het enige

1226
01:24:02,786 --> 01:24:10,699
wat ik nog kan doen in een proces wat, waar er duizenden aanklagers zijn . Eh, het feit dat ik

1227
01:24:10,699 --> 01:24:18,612
in leven ben en kan, en kan doen en zeggen is, is, is, is ongelooflijk belangrijk voor mij. Eh,

1228
01:24:18,612 --> 01:24:26,608
eh,  de , de man die het doet is de, is, is, heeft een hele goede job gedaan, die heeft een, is

1229
01:24:26,608 --> 01:24:34,521
hier geweest. Hij was very, is heel bijzonder geweest en eh,  maar voor de rest, I mean, eh, de

1230
01:24:34,521 --> 01:24:42,434
, is eigenlijk zo onbelangrijk . Dat ze, dat ze , er is so much . Er is , de  de hele Holocaust

1231
01:24:42,434 --> 01:24:51,180
is , is zoiets unbelievable . Ik vertel het altijd hier als ik, schrikken mensen, het is zo ongelooflijk,

1232
01:24:51,180 --> 01:24:59,509
ik kan me niet voorstellen dat dit gebeurd is. En ik lees boeken en ik lees boeken en ik lees boeken

1233
01:24:59,509 --> 01:25:08,006
. Iedere keer lees ik een ander boek, een unbelievable boek en iedere geschiedenis is, is fantastisch,

1234
01:25:08,006 --> 01:25:15,919
maar als je hem hiermee, me, eh kijk maar even hier, al deze boeken. Ga naar boven, daar heb je

1235
01:25:15,919 --> 01:25:24,081
een andere duizend boeken . well just take a book and read it and didn’t read it yet. Dus iedere

1236
01:25:24,081 --> 01:25:32,244
story is an unbelievable story. Eh, de story of Sobibor is an unbelievable story. Ik heb de boeken

1237
01:25:32,244 --> 01:25:35,409
van, van Elie Cohen heb ik verslonden.

1238
01:25:35,730 --> 01:25:36,160
Ja.

1239
01:25:36,160 --> 01:25:39,877
You know? Daarna wist ik alles van, dus nou weet ik, ik weet alles

1240
01:25:39,877 --> 01:25:43,200
van Sobibor . Het is een ander, het was een ander kamp . En

1241
01:25:43,900 --> 01:25:48,880
Ja, maar als je goed kijkt naar Elie Cohen, die is daar ook niet geweest.

1242
01:25:48,880 --> 01:25:53,283
Nee, I know , but he eh, but he heeft toch een goed vers, verslag

1243
01:25:53,283 --> 01:25:56,670
gegeven van alles, in de tijd dat niemand het did.

1244
01:25:56,670 --> 01:25:57,040
Absoluut.

1245
01:25:57,040 --> 01:26:03,980
Absoluut. Toen nobody nog wro, de, be, erover geschreven heeft, heeft hij erover geschreven.

1246
01:26:03,980 --> 01:26:04,530
Absoluut.

1247
01:26:04,530 --> 01:26:14,479
So, as a, wat dat betreft eh, that. So, [hoest] but  [hoest] , so  is een goede, be, is ongeveer het

1248
01:26:14,479 --> 01:26:24,627
enige wat ik kan vo, kan doen voor de nagedachtenis van mijn ouders. That is the way I look at it, you

1249
01:26:24,627 --> 01:26:34,974
know?  Eh,  eh, on the other hand, ik heb een, eh, een ongelooflijk geluk, eh, als je ziet, ik wou deze,

1250
01:26:34,974 --> 01:26:43,630
deze picture of my vader. Kan je die daar zetten, kan je straks even zien, die daar is.

1251
01:26:43,630 --> 01:26:44,000
Ja.

1252
01:26:44,000 --> 01:26:51,271
Dit is een, dit is een, een eh, een picture with een, eh, dat is een eh, eh, een tekening

1253
01:26:51,271 --> 01:26:57,890
gemaakt door de man, door de niet-Joodse man van mijn zuster Betty, na de oorlog.

1254
01:26:57,890 --> 01:26:59,490
Ja. Uit zijn hoofd?

1255
01:26:59,490 --> 01:27:00,210
Een fantastische tekening.

1256
01:27:00,210 --> 01:27:04,480
Jaap, je wilde nog vertellen over Westerbork.

1257
01:27:04,480 --> 01:27:05,300
Over Westerbork of Bergen-Belsen?

1258
01:27:05,300 --> 01:27:06,690
Nee, over Bergen-Belsen, ja.

1259
01:27:06,690 --> 01:27:07,790
Hè, Bergen-Belsen.

1260
01:27:07,790 --> 01:27:08,010
Vertel maar, sorry.

1261
01:27:08,010 --> 01:27:10,950
Ja, Bergen-Belsen was of course a privilege camp.

1262
01:27:10,950 --> 01:27:11,180
Nederlands.

1263
01:27:11,180 --> 01:27:18,332
Ja. Hè? In het Nederlands, o ja. De, ik vertel het tegen de, hier als ik spreek zeg

1264
01:27:18,332 --> 01:27:25,910
ik altijd, we zijn ongelu, ongelukkig, we were very [gekraak] we, we zijn hele bijzondere

1265
01:27:25,910 --> 01:27:31,530
mensen geweest om gekozen te worden om naar Bergen-Belsen te gaan.

1266
01:27:31,530 --> 01:27:32,200
Ja.

1267
01:27:32,200 --> 01:27:39,342
Want van  uit Westerbork, negentig procent van de mensen zijn naar de extermination

1268
01:27:39,342 --> 01:27:45,710
camps gegaan, Auschwitz, Sobibor en  maar tien procent naar Bergen-Belsen.

1269
01:27:45,710 --> 01:27:46,180
Ja.

1270
01:27:46,180 --> 01:27:52,698
Eh, en of course also Theresienstadt, maar Theresienstadt is uiteindelijk ook voor een, voor de, voor

1271
01:27:52,698 --> 01:27:59,153
minstens de helft van de mensen eh, Auschwitz geworden, wat uit Theresienstadt maar, maar om zo, eh,

1272
01:27:59,153 --> 01:28:05,220
be, iedereen wist eigenlijk dat Bergen-Belsen een, een pe, een so called, privileged camp was.

1273
01:28:05,850 --> 01:28:06,080
Ja.

1274
01:28:06,080 --> 01:28:11,397
How privileged it was, it was only privileged in naam, basically,

1275
01:28:11,397 --> 01:28:15,570
het, dat, het was eh,  het resultaat was hetzelfde.

1276
01:28:15,570 --> 01:28:15,760
Moord.

1277
01:28:15,760 --> 01:28:23,152
Ik geloof dat in, in Bergen-Belsen ongeveer tien procent  eh, mensen eh, eh, het

1278
01:28:23,152 --> 01:28:29,990
overleefd hebben en eh, en in eh, Auschwitz ongeveer twee of drie procent.

1279
01:28:30,480 --> 01:28:30,620
Ja.

1280
01:28:30,620 --> 01:28:37,462
Eh, in fact wat ik altijd al de mensen vertel die ik, je, je kan spreken en spreken over de oorlog

1281
01:28:37,462 --> 01:28:44,025
[smakt] en [smakt] als je nagaat dat honderdenvierduizend mensen uit Westerbork weggegaan zijn

1282
01:28:44,025 --> 01:28:50,030
en dat eh, tweeduizend mensen teruggekomen zijn , dat is toch een ongelooflijk nummer?

1283
01:28:50,030 --> 01:28:50,550
Verschrikkelijk.

1284
01:28:50,650 --> 01:28:56,062
Als ik, als ik spreek voor kinderen, dan zeg ik, denk even na, er gaan in air, in

1285
01:28:56,062 --> 01:29:01,408
een airplane en daar honderdvier, honderdvier mensen en twee mensen komen terug,

1286
01:29:01,408 --> 01:29:06,220
is dat een wonder? Dan kijken ze me aan en begrijpen helemaal niet. Hè.

1287
01:29:06,220 --> 01:29:08,680
Waar je het over hebt.

1288
01:29:08,680 --> 01:29:08,800
Wat?

1289
01:29:08,800 --> 01:29:09,060
Ja.

1290
01:29:09,060 --> 01:29:16,305
So, eh, maar Bergen-Belsen was eh, . maar zelfs in Bergen-Belsen moest je gelukkig

1291
01:29:16,305 --> 01:29:24,081
zijn. Ik ben in wer, in Bergen-Belsen, na twee weken hebben ze me in een outser, outside

1292
01:29:24,081 --> 01:29:31,592
commando gezet met Germ, met eh, met eh, honden , werken van ’s morgens zes uur tot

1293
01:29:31,592 --> 01:29:37,690
’s avonds zes uur. Eh, eh, om, om eh, om bomen, de bomen te hakken.

1294
01:29:37,710 --> 01:29:38,200
Hmhm.

1295
01:29:38,780 --> 01:29:42,800
Eh, ik geloof niet dat iemand die daar gewerkt heeft, dat overleefd heeft.

1296
01:29:42,800 --> 01:29:43,340
Maar jij.

1297
01:29:43,340 --> 01:29:48,960
Maar na twee weken ben ik eruitgego, ben ik er, was ik, was ik een kans. Hoe komt het

1298
01:29:48,960 --> 01:29:54,250
dat ik een kans heb om eruit te komen? Dan, ze hadden mensen nodig in de keuken.

1299
01:29:54,290 --> 01:29:54,740
Ja.

1300
01:29:54,740 --> 01:30:01,588
En  eh ze vroegen mensen of, of ze keukenwerk kenden. Weet je wat ik gezegd heb? Ik ken keuken, ik was

1301
01:30:01,588 --> 01:30:07,900
in het Carlton Hotel in Amsterdam voor twee jaar . Ik heb de keuken helemaal niet gezien daar.

1302
01:30:07,900 --> 01:30:10,780
Natuurlijk niet.

1303
01:30:10,780 --> 01:30:14,370
Dit bewijst ook hoe je in de kampen ook je hersens moest gebruiken.

1304
01:30:14,370 --> 01:30:15,710
Om eruit te komen, om

1305
01:30:15,710 --> 01:30:16,770
Ja, je moest, je moest ieder moment,

1306
01:30:16,770 --> 01:30:17,510
Om toch wat

1307
01:30:17,510 --> 01:30:20,640
zelfs bijvoorbeeld als je in de rij, rij stond

1308
01:30:20,640 --> 01:30:21,550
Ja.

1309
01:30:22,650 --> 01:30:27,605
[smakt] moet je naar de, moet je naar de Duitsers kijken, moet je naar de, niet kijken?

1310
01:30:27,605 --> 01:30:32,390
Hoe moet je, hoe moet je zoek, eh,  je had to be op je qui-vive every, every moment.

1311
01:30:32,390 --> 01:30:33,170
Je moest altijd oppassen.

1312
01:30:33,170 --> 01:30:39,932
Zo, eh. Wat dat betreft that. En, but Bergen-Belsen is van langzaam erger geworden en of course de,

1313
01:30:39,932 --> 01:30:46,762
de, de, de, als je ziek werd and eh,  je was doodsbang. Ik herinner me dat ik iedere, iedere ochtend

1314
01:30:46,762 --> 01:30:53,593
en iedere avond nam ik mijn koorts , te zien of ik koorts had . Just to, to see if I was still okay.

1315
01:30:53,593 --> 01:31:00,287
En eh, so that was Bergen-Belsen. Maar aan de andere kant, als ik de verhalen hoor van Auschwitz,

1316
01:31:00,287 --> 01:31:07,118
dat was allemaal erger.  Was allemaal erger. De, be, Bergen-Belsen was voor sommige mensen heel erg,

1317
01:31:07,118 --> 01:31:13,880
voor andere mensen veel minder erg. Het was voor mij not to erg, omdat ik in de keuken gewerkt heb.

1318
01:31:13,880 --> 01:31:19,550
Nou heb ik in de keuken gewerkt van drie uur ’s morgens tot acht uur ’s avonds.

1319
01:31:19,550 --> 01:31:19,550
Dat is lang.

1320
01:31:19,550 --> 01:31:25,330
Eh, weet je hoe de wereld er uitziet om drie uur ’s morgens?

1321
01:31:25,330 --> 01:31:25,330
Donker.

1322
01:31:25,330 --> 01:31:31,526
Niet, niet zo mooi [lacht]. Iedere keer I walked eh, ging, ging ik met hele groepen mensen naar de

1323
01:31:31,526 --> 01:31:37,470
keuken in Bergen-Belsen. En ik maakte, ik heb, daar heb ik tenminste behoorlijk eten gekregen.

1324
01:31:37,470 --> 01:31:39,720
Ja, dat was natuurlijk het voordeel.

1325
01:31:39,720 --> 01:31:44,168
En niet alleen dat,  we konden ook eten smokkelen in de kampen, met alle

1326
01:31:44,168 --> 01:31:48,370
risico’s. Eén vrouw is, is ontdekt en is naar Auschwitz gestuurd.

1327
01:31:48,370 --> 01:31:49,090
Hmhm.

1328
01:31:49,090 --> 01:31:54,389
Alle risico’s daaraan verbonden. Maar op die manier heb ik ge, praktisch

1329
01:31:54,389 --> 01:32:00,046
iedere dag suiker in het kamp gebracht . Ik zeg altijd, dat is de manier waarop

1330
01:32:00,046 --> 01:32:04,629
ik eh, tegen, wat gedaan heb tegen de Duitsers. De enige manier.

1331
01:32:04,630 --> 01:32:06,340
Ina was daar ook?

1332
01:32:06,340 --> 01:32:13,361
Maar je moe, je moest zo goe, zo onge, gelukkig zijn in every, in, in almost ever, eh, iedere

1333
01:32:13,361 --> 01:32:20,534
stap die je deed moet je denken, is dit de juiste stap en dat, dat. Ik geef één voorbeeld wat

1334
01:32:20,534 --> 01:32:27,858
is o, ge, me gebeurd.  Toen ik eh, [smakt] eh, toen we, toen we in de treinreis van Bergen-Belsen

1335
01:32:27,858 --> 01:32:34,880
naar Treublitz gegaan zijn, naar de, de be, voor we bevrijd zijn. Na vier dagen is onze boom,

1336
01:32:34,880 --> 01:32:41,902
eh, onze trein eh, gebombardeerd en iedereen moest out de trein en in de  bijgaande bos  zich

1337
01:32:41,902 --> 01:32:48,999
verbergen tot het luchtalarm over was en dan moesten we weer terug naar de treinen. Maar Manja

1338
01:32:48,999 --> 01:32:56,097
was, had fleu, had pleu, eh, had eh, vlektyfus en moest in de trein blijven. Maar ik moest uit

1339
01:32:56,097 --> 01:33:03,421
de trein. Ik ben uit de trein gegaan met een jonge vrouw en twee chaloetsiem . Eh, een, een jonge

1340
01:33:03,421 --> 01:33:10,594
vrouw, Mary IJl van mijn Insurance company in Amsterdam. En  we zijn in het bos gegaan en nadat

1341
01:33:10,594 --> 01:33:15,200
het luchtalarm over was, everybody back to the train [smakt].

1342
01:33:15,200 --> 01:33:21,601
En  de twee jongens en IJl zegt, we gaan niet terug naar de trein . De Engelse leger is

1343
01:33:21,601 --> 01:33:28,002
dertig mile away from hier, vanavond zijn we vrij. Ik zei, ik moet terug, want Manja is

1344
01:33:28,002 --> 01:33:34,404
in de trein. Ik ben naar de trein gegaan, heb de trein gehaald. Na de oorlog is de man,

1345
01:33:34,404 --> 01:33:40,805
is de broer van de, van het meisje bij me gekomen en ik heb hem precies verteld waar ik

1346
01:33:40,805 --> 01:33:46,029
zijn zuster heb achtergelaten. Zijn zuster is nooit gevonden [gekraak].

1347
01:33:46,410 --> 01:33:46,700
En jij bent teruggegaan?

1348
01:33:46,700 --> 01:33:46,700
Ik vertel altijd de story,

1349
01:33:46,700 --> 01:33:50,150
Pas op, pas even op.

1350
01:33:50,150 --> 01:33:53,370
ik vertel de story, want ik heb het , ik

1351
01:33:53,370 --> 01:33:54,100
Doe dat even

1352
01:33:54,100 --> 01:33:55,040
Ik heb iets gedaan,

1353
01:33:55,040 --> 01:33:55,040
Ja.

1354
01:33:55,040 --> 01:33:56,650
wat je, wat je niet moest doen.

1355
01:33:56,650 --> 01:33:57,260
Teruggaan.

1356
01:33:57,260 --> 01:34:03,560
En ik heb geleefd en zij heeft dit, op die manier wat ze dacht dat het beste was en is gestorven.

1357
01:34:03,560 --> 01:34:05,330
Dood.

1358
01:34:05,330 --> 01:34:08,280
Geluk, geluk, geluk. So that was de hele, hele oorlog.

1359
01:34:08,280 --> 01:34:08,280
Tuurlijk.

1360
01:34:08,280 --> 01:34:15,112
Dat was een eh, o. So, en, en wat ik we, het meest belangrijke wat ik eigenlijk

1361
01:34:15,112 --> 01:34:21,858
alle mensen hier vertel is, om de oorlog te overleven, je needed zesennegentig

1362
01:34:21,858 --> 01:34:26,270
procent luck . Het is unbelie, ongelooflijk nummer.

1363
01:34:26,270 --> 01:34:29,960
Ja. Manja was bij je, al die tijd?

1364
01:34:29,960 --> 01:34:30,380
Hm?

1365
01:34:30,380 --> 01:34:33,340
Manja was in de buurt al die tijd?

1366
01:34:33,340 --> 01:34:33,730
Manja was wat?

1367
01:34:33,730 --> 01:34:35,650
Was in de buurt al die tijd?

1368
01:34:35,650 --> 01:34:42,090
Ja [smakt], zij was in, in de, in de, ze was in de trein met mij, is bevrijd in de trein.

1369
01:34:42,090 --> 01:34:48,170
Heeft ook vlektyfus gehad, in Treubitz en we hebben elkaar geregeld gesproken en eh,

1370
01:34:48,170 --> 01:34:52,450
Nee, ik bedoel, in Bergen-Belsen, was Manja toen met je?

1371
01:34:52,520 --> 01:34:58,267
O ja, all the time. We hebben geregeld eigenlijk. Eh, ze is speciaal in

1372
01:34:58,267 --> 01:35:03,610
Bergen-Belsen, ze, she didn’t want to, to be eh, she was afraid.

1373
01:35:03,610 --> 01:35:03,830
Nederlands.

1374
01:35:03,830 --> 01:35:11,077
Wat? Ze was echt, ze was echt bang dat de Duitsers eh, eh,  eh, zouden kwalijk nemen dat

1375
01:35:11,077 --> 01:35:18,159
ik haar met een ander zie, zag . De, de speciaal, you know, we hadden de problemen ook

1376
01:35:18,159 --> 01:35:24,830
met de, de m, de Duitse, de Griekse Joden in Bergen-Belsen waren heel belangrijk.

1377
01:35:24,830 --> 01:35:31,191
Griekse Jo, Griekse Joden hadden een reuze belangrijke taak in Bergen-Belsen en waar de, wa,

1378
01:35:31,191 --> 01:35:37,898
waren in, helemaal in charge en, en zoals in iedere eh, gele, aangelegenheid dee, waren ze altijd

1379
01:35:37,898 --> 01:35:43,430
helemaal  te, om alle Grieken meer te bester, beschermen dan de Hollandse Joden.

1380
01:35:43,430 --> 01:35:48,120
Maar in Bergen-Belsen werden niet mannen en vrouwen apart gehouden?

1381
01:35:48,120 --> 01:35:49,110
Hè?

1382
01:35:49,300 --> 01:35:52,790
In Bergen-Belsen werden niet mannen en vrouwen apart gehouden?

1383
01:35:52,850 --> 01:36:00,640
O ja. Je, je, je, we, we woonden apart . We hadden een vrouwenkamp en een mannenkamp.

1384
01:36:00,660 --> 01:36:01,600
Vertel?

1385
01:36:02,720 --> 01:36:04,330
Ja, helemaal apart .

1386
01:36:04,330 --> 01:36:05,890
Hoe zag je dan Manja?

1387
01:36:05,890 --> 01:36:12,108
Nou, eh, for example, ik had een eh, mannenkamp met, als ik om acht uur ’s avonds terugkwam

1388
01:36:12,108 --> 01:36:18,193
van de keuken, dan eh, vond ik onder mijn matras een brief die Ina geschreven had en heb ik

1389
01:36:18,193 --> 01:36:24,211
een brief geschreven en die heb ik onder het matras gelegd en het hoofd van de keuken, van

1390
01:36:24,211 --> 01:36:30,295
de ke, van de eh, eh, plaats waar we, waar we onze slaapkamer, slaap hadden, zorgde dat Ina

1391
01:36:30,295 --> 01:36:35,110
weer de brief kreeg. De, op die manier hebben we onze brieven gewisseld.

1392
01:36:35,110 --> 01:36:37,460
Maar ik had het nu over Manja.

1393
01:36:37,460 --> 01:36:38,200
Ja [smakt].

1394
01:36:39,220 --> 01:36:40,700
Hoe had je contact met haar?

1395
01:36:41,530 --> 01:36:47,009
Eh,  first of all, I, ik heb altijd iedere keer, eh, suiker meegebracht voor Ina en voor,

1396
01:36:47,009 --> 01:36:52,366
voor Manja, so they, they both got it that way. So, de, als ik terugkwam van de keuken,

1397
01:36:52,366 --> 01:36:56,800
had ik een zakje met suiker voor Ina en een zakje met suiker voor Manja.

1398
01:36:57,760 --> 01:36:57,860
Ach.

1399
01:36:57,860 --> 01:37:02,450
En they both got it van de, van de hoofd van de, van de, hoofd van de kamer.

1400
01:37:02,450 --> 01:37:02,450
Aha.

1401
01:37:02,450 --> 01:37:08,706
The next day. En eh, en zondag was een vrije dag. Dan hadden we elkaar nog, nog gezien .

1402
01:37:08,706 --> 01:37:15,104
Ik zal eh, nooit vergeten, [smakt] you know, Bram Asscher was eh, de, het hoofd, was that,

1403
01:37:15,104 --> 01:37:21,431
was, was ook daar en of course ik know him, he was de neef van mijn, van mijn moeder. So,

1404
01:37:21,431 --> 01:37:27,687
op een keer heb ik Bram Asscher ontmoet, op een zondagmiddag en het was een mooie, mooie

1405
01:37:27,687 --> 01:37:33,944
zondagmiddag in de zon. En hij zat op de appèlplaats in de zon . You know what hij zegt

1406
01:37:33,944 --> 01:37:40,342
to me? Jaap, is het dan niet heerlijk om nou eventjes rustig in de zon te zitten?  [lacht]

1407
01:37:40,342 --> 01:37:45,389
Ik zal het nooit vergeten, hè? In het midden van Bergen-Belsen [lacht]

1408
01:37:45,830 --> 01:37:46,390
Ja.

1409
01:37:46,390 --> 01:37:51,700
Wat? Ja. Ja. Ja. So,  slikt [hoest]

1410
01:37:51,980 --> 01:37:58,170
Wil je het leven beschrijven in zo’n barak in Bergen-Belsen?

1411
01:37:58,490 --> 01:37:58,730
Hm?

1412
01:37:58,730 --> 01:38:03,390
Wil je het leven beschrijven in zo’n barak in Bergen-Belsen, hoe dat was?

1413
01:38:03,390 --> 01:38:07,967
You know, first of all, ik had praktisch geen leven in die barakken, omdat ik bijna

1414
01:38:07,967 --> 01:38:12,711
nooit in de barakken was. Ik was in de keuken van drie o’clock ’s morgens tot acht

1415
01:38:12,711 --> 01:38:17,233
o’clock ’s avonds. So I really was not part of it, part, part of, of, of life.

1416
01:38:17,233 --> 01:38:21,260
Because ik was niet, eh, ik had een heel speciaal leven in Bergen-Belsen.

1417
01:38:21,770 --> 01:38:26,932
So, ik was eh, praktisch eh, de hele dag weg. Het leven in de keuken. Als je,

1418
01:38:26,932 --> 01:38:31,760
ik weet niet of je de brieven, heb je het boek over Jaap Meijer gelezen?

1419
01:38:31,760 --> 01:38:31,900
Ja, tuurlijk.

1420
01:38:31,900 --> 01:38:32,750
Wat?

1421
01:38:32,750 --> 01:38:33,540
Jaha.

1422
01:38:33,540 --> 01:38:38,950
De ve, het, de, het verhaal over Bergen-Belsen.

1423
01:38:38,950 --> 01:38:40,060
Ja.

1424
01:38:40,060 --> 01:38:42,660
In het boek over Jaap Meijer, is een fantastisch verhaal.

1425
01:38:42,660 --> 01:38:43,310
Ja.

1426
01:38:43,310 --> 01:38:45,860
Dat is Bergen-Belsen. Het, en

1427
01:38:45,860 --> 01:38:47,440
Maar ik wil jouw verhaal.

1428
01:38:47,440 --> 01:38:49,340
Wat hij beschrijft, de keuken.

1429
01:38:49,720 --> 01:38:50,110
Ja.

1430
01:38:50,110 --> 01:38:53,082
En hij beschrijft de keuken  en het is heel interessant,

1431
01:38:53,082 --> 01:38:55,630
want ja Jaap Meijer was toch een bijzondere man.

1432
01:38:55,630 --> 01:38:56,250
Ja.

1433
01:38:56,250 --> 01:39:04,460
En Theo, de man in de keuken, was een bijzondere man. En Theo loved Jaap Meijer.

1434
01:39:04,460 --> 01:39:05,330
Ja.

1435
01:39:05,330 --> 01:39:07,000
En Jaap Meijer loved Theo.

1436
01:39:07,000 --> 01:39:07,580
Hmhm.

1437
01:39:07,580 --> 01:39:12,371
Die had je, de Duitser en de Ho, en de Hollander and they

1438
01:39:12,371 --> 01:39:16,490
respected somewhere that they both had qualities.

1439
01:39:16,490 --> 01:39:16,810
Hmhm.

1440
01:39:16,810 --> 01:39:19,310
Met alle fights and everything die er gebeurd zijn.

1441
01:39:20,350 --> 01:39:22,880
Maar beschrijf jouw leven in de keuken alsjeblieft.

1442
01:39:22,880 --> 01:39:28,724
Mijn leven in de keuken was  second, eh, twee, tweedehands. Ik was niet belangrijk,

1443
01:39:28,724 --> 01:39:33,020
as long as I did what, what had to be done. Maar er zijn twee

1444
01:39:33,020 --> 01:39:34,610
Wat deed je?

1445
01:39:34,610 --> 01:39:41,674
dingen in de keuken gebeurd die ik nooit zal vergeten [smakt]. Eén keer [smakt] had ik net suiker

1446
01:39:41,674 --> 01:39:48,882
ge, gestolen en in een sok gedaan en that wou ik weg doen en put it in mijn, een zak van mijn overal

1447
01:39:48,882 --> 01:39:56,162
en then de corporal, de, Theo, de, de chef van de keuken zegt, hey you, come hier . Ik zeg, o my God,

1448
01:39:56,162 --> 01:40:02,290
hij heeft het gezien [gekraak] en als hij het ziet, dan stuurt hij me naar Auschwitz.

1449
01:40:02,290 --> 01:40:02,530
Hmhm.

1450
01:40:02,530 --> 01:40:11,530
Zegt hij, hey you , there is a, there is a, there is a ketel daar, ga die, ga die roeren.

1451
01:40:11,550 --> 01:40:13,430
Roeren in de ketel, ja.

1452
01:40:13,430 --> 01:40:21,790
De ketel moest ik roeren. Ik begin de ketel te roeren en mijn, die zak met dat suiker tegen de ke,

1453
01:40:21,790 --> 01:40:30,151
hete ketel aan begint, begint helemaal eh zacht te worden en zacht te worden en ik kijk en ik kijk

1454
01:40:30,151 --> 01:40:38,512
en hij kijkt, hij kijkt naar mij en dan he leaves, naar die gang uit de keuken . Ik neem de halle,

1455
01:40:38,512 --> 01:40:46,788
half , de zak uit mijn, uit dat, gooide het in dat ding en holde, hol, om, om, om, om, to refresh

1456
01:40:46,788 --> 01:40:54,893
myself . So, dat is één klein verhaal. Maar er is een ander verhaal wat ook staat in het boek

1457
01:40:54,893 --> 01:41:03,168
van Jaap Meijer en dat, ik vertel het iedereen [kucht]. Wat ons gebeurd is op Jom Kippoer in 1944

1458
01:41:03,168 --> 01:41:11,358
. Op Jom Kippoer moest ik om drie uur werken en ik heb besloten om niet te vasten.  Ik denk, God

1459
01:41:11,358 --> 01:41:19,548
zal me vergeven. En,  praktisch iedereen, niemand vastte, behalve twee jongens, chaloetsiem uit,

1460
01:41:19,548 --> 01:41:27,653
uit eh, voor Israël who were, who were fa, fasting. Om drie uur ’s middags , Theo, de man in

1461
01:41:27,653 --> 01:41:33,369
charge, riep iedereen bij elkaar en asked in German who is fasting.

1462
01:41:33,370 --> 01:41:33,840
Vroeg in het Ne

1463
01:41:33,840 --> 01:41:35,130
Theo zegt, who is fasting?

1464
01:41:35,130 --> 01:41:35,130
Vroeg, wie is er aan het vasten?

1465
01:41:35,130 --> 01:41:39,840
Vroeg aan alle mensen daar, alle Joden die, die daar werken, is iemand hier vasten?

1466
01:41:39,840 --> 01:41:40,750
Ja.

1467
01:41:41,550 --> 01:41:44,473
We de, we de, we wisten zelfs niet dat hij wist dat het

1468
01:41:44,473 --> 01:41:47,290
Jom Kippoer was. And then the two boys came forwards.

1469
01:41:47,290 --> 01:41:49,230
De twee jongens kwamen naar voren.

1470
01:41:49,230 --> 01:41:49,230
Ja.

1471
01:41:49,230 --> 01:41:49,230
Wil je proberen Nederlands te spreken?

1472
01:41:49,230 --> 01:41:55,440
Ja. En ik dacht dat hij ze, dat hij ze put them to hard work or shit

1473
01:41:56,030 --> 01:41:56,440
Dat ze moesten hard

1474
01:41:56,440 --> 01:41:56,580
hit them of what.

1475
01:41:56,580 --> 01:42:04,002
hij zei tegen ze, het is, het is jullie eh, eh,  reli, religieuze dag, ga terug naar

1476
01:42:04,002 --> 01:42:11,424
je kamp . Jullie mogen, jullie mogen bidden, as much as you can and here is brood en

1477
01:42:11,424 --> 01:42:18,140
boter en ku, en alles wat je nodig hebt om te, om te eten als je klaar bent.

1478
01:42:18,140 --> 01:42:19,390
Prachtig.

1479
01:42:19,390 --> 01:42:28,216
En wij, wij, wij, we,  we, hm, we finished de, de dag [smakt] nor, normaal, but ze, niet zozeer dat

1480
01:42:28,216 --> 01:42:37,131
we dachten, hadden we ook maar gevast , you know? Some, some, some, you thought that, you know? But,

1481
01:42:37,131 --> 01:42:46,046
dan vraag je je af, wat ging door het  mind van die Duitse man? Misschien was hij een  mo, een goede

1482
01:42:46,046 --> 01:42:54,070
katholiek in zijn jonge jaren slikt. Hij heeft na de oorlog twee jaar gekregen, niet meer.

1483
01:42:54,070 --> 01:42:55,560
Dat is ook niet zo lang.

1484
01:42:55,560 --> 01:42:59,717
Nee, dat is helemaal niet lang hoor, maar hij was, hij was ge, hij was slikt, hij heeft,

1485
01:42:59,717 --> 01:43:03,450
hij heeft niet, hij heeft wel, wel af en toe mensen geslagen, maar verder niet.

1486
01:43:03,960 --> 01:43:05,080
Was je bang?

1487
01:43:06,070 --> 01:43:15,226
Ik was altijd bang, ieder moment. Je leefde in angst voor everything [hoest] [gekraak]. Je leefde de,

1488
01:43:15,226 --> 01:43:24,200
het, het . Je leefde niet, je werd gele, geleefd . Dat was, dat was eigenlijk het probleem . Je, je

1489
01:43:24,200 --> 01:43:33,447
wilde goed werk doen, je wilde het slechte werk doen. Je, soms je werd, je, je, je had rotwerk te doen

1490
01:43:33,447 --> 01:43:43,328
en te, eh,  de,  het was ongelooflijk moeilijk . En je, eh, en basically had ik het probleem in Bergen-Belsen

1491
01:43:43,328 --> 01:43:50,400
in de keuken, dat ik was één van de  eh, eh, slechte werkers, zou ik zeggen.

1492
01:43:50,400 --> 01:43:50,930
Ja?

1493
01:43:51,910 --> 01:43:58,477
[smakt] Eh, toen ik  pas in Bergen-Belsen gekomen ben, heb ik in de keuken gewerkt, even hè.

1494
01:43:58,477 --> 01:44:04,762
En toen moest ik een, een, een eh, suiker,  een grote berg suiker voor mijn, moest ik van

1495
01:44:04,762 --> 01:44:11,188
buiten naar binnen brengen. Toen ben ik gevallen met de sui, met de suiker. Hè, ik heb, ik

1496
01:44:11,188 --> 01:44:17,756
had nog nooit suiker gedragen [lacht]. En toen ben ik er uitgegooid. En, een paar weken later

1497
01:44:17,756 --> 01:44:24,182
nadat ik dat probleem had in het outside commando, ben ik er weer gekomen toen zei die, heb

1498
01:44:24,182 --> 01:44:30,467
ik jou niet eerder gezien? Ik zeg, ja, je hebt me gezien, maar dat zal niet weer, het zal

1499
01:44:30,467 --> 01:44:35,269
niet weer gebeuren . En toen heeft hij me toch weer genomen . Geluk.

1500
01:44:35,270 --> 01:44:36,090
Ja.

1501
01:44:36,090 --> 01:44:42,225
maar voor de rest, of course, en er was, er was geen eh, ziekenhuis . Er was geen medi,

1502
01:44:42,225 --> 01:44:48,150
medi, medicijnen . So, wanneer je ziek werd, that could be the end. En zoveel mensen

1503
01:44:48,150 --> 01:44:53,510
zijn gestorven aan, aan iets. Ongelooflijk hoe jonge mensen gestorven zijn .

1504
01:44:56,230 --> 01:44:59,410
Op een gegeven ogenblik werd het slechter in Bergen-Belsen.

1505
01:44:59,410 --> 01:45:06,392
Ik heb slecht, ik was een paar, paar maanden ben ik heel slecht geweest. Maar, aan

1506
01:45:06,392 --> 01:45:13,120
de andere kant, [smakt] de vlektyfus [smakt] is een , is een horrible sickness.

1507
01:45:13,120 --> 01:45:13,120
Ja.

1508
01:45:13,120 --> 01:45:18,044
En [smakt] van de mensen die in de keuken gewerkt hebben,

1509
01:45:18,044 --> 01:45:22,710
[smakt] zijn negentig procent gestorven aan vlektyfus.

1510
01:45:22,710 --> 01:45:23,190
Hmhm.

1511
01:45:23,190 --> 01:45:29,671
Want het vlek, de tyfus , eh, teks, eh, het, eh, is veel sterker voor

1512
01:45:29,671 --> 01:45:35,590
mensen die in een goede conditie zijn, dan in slechte conditie.

1513
01:45:35,590 --> 01:45:35,720
Ja?

1514
01:45:35,720 --> 01:45:38,560
En ik was in fairly good condition. En such that I kon, that I

1515
01:45:38,560 --> 01:45:38,800
Nederlands.

1516
01:45:38,800 --> 01:45:47,210
survived. Dat I, dat ik dus eh,  door die twee dagen  overleefd heb, is iets ongelooflijks .

1517
01:45:47,210 --> 01:45:52,504
Maar wat ik je vroeg is, op een gegeven ogenblik komen al die mensen

1518
01:45:52,504 --> 01:45:57,020
uit Auschwitz naar Bergen-Belsen en wordt het heel slecht.

1519
01:45:57,020 --> 01:46:02,703
Ja, nou, de mensen die uit Auschwitz kwamen waren in een apart gedeelte en dat gedeelte

1520
01:46:02,703 --> 01:46:08,910
was even worse, was even erger dan van ons. De food, eh, de, wat je kreeg aan food was terrible

1521
01:46:08,910 --> 01:46:13,809
[smakt]. In fact, de, het eten in Auschwitz was beter dan in Bergen-Belsen.

1522
01:46:13,810 --> 01:46:14,290
Ja?

1523
01:46:14,290 --> 01:46:15,040
Ja  [smakt].

1524
01:46:15,040 --> 01:46:19,810
En wanneer begon het zo slecht te worden?

1525
01:46:23,260 --> 01:46:26,240
Eh,  ik zou zeggen, after twee, drie maanden.

1526
01:46:27,060 --> 01:46:27,620
Hmhm.

1527
01:46:27,620 --> 01:46:34,402
De eerste twee, drie maanden waren niet zo slecht . Daarna begon het slechter en slechter te

1528
01:46:34,402 --> 01:46:41,700
worden. En af en toe eh, als er iets gebeurde dan eh, dan, they just said, no food today. Something

1529
01:46:41,700 --> 01:46:47,450
like that . Aan de andere kant hebben we toch nog een boel pakketten gekregen.

1530
01:46:47,750 --> 01:46:48,160
Ja? Van wie?

1531
01:46:48,160 --> 01:46:49,830
In be, in Bergen-Belsen.

1532
01:46:49,830 --> 01:46:50,340
Van wie?

1533
01:46:50,340 --> 01:46:55,473
Van vrienden . Die wisten, who wisten dat we in Bergen-Belsen waren en who

1534
01:46:55,473 --> 01:47:00,538
kon send ons, eh, packages . The Red Cross and the Jewish Counsel en some

1535
01:47:00,538 --> 01:47:04,840
vrienden hebben ons toch nog geregeld dingen gestuurd [hoest].

1536
01:47:04,960 --> 01:47:06,660
Vrienden uit Amsterdam?

1537
01:47:06,660 --> 01:47:13,554
Ja, niet-Joodse vrienden. Ja , dat hebben we altijd gekregen [hoest]. Dat kan je ook in

1538
01:47:13,554 --> 01:47:20,527
ons boek allemaal vinden. You know, dat eh, . So [hoest]. Maar je weet dat, for example,

1539
01:47:20,527 --> 01:47:26,550
dat is ook in onze movie, wat er gebeurd is, dat Ina]’s brood is gestolen.

1540
01:47:26,550 --> 01:47:26,920
Ja.

1541
01:47:26,920 --> 01:47:34,966
En  toen heeft Manja klokgeluid verschillende mensen gevraagd om kruimels

1542
01:47:34,966 --> 01:47:41,360
van brood bij elkaar te doen to replace the brood van Ina.

1543
01:47:41,360 --> 01:47:41,360
Hmhm.

1544
01:47:41,360 --> 01:47:52,060
That is fantastic. You know? The way we were . I would give that as example how eh, how, how you,

1545
01:47:52,060 --> 01:48:02,100
[hoest] en slikt en, eh, de, die diamantvrouwen in, in, in, die eh, hoefden niet te werken.

1546
01:48:02,500 --> 01:48:03,390
In Bergen-Belsen?

1547
01:48:05,570 --> 01:48:08,278
In Bergen-Belsen, because they needed the, to preserve de

1548
01:48:08,278 --> 01:48:10,940
handen  om mensen te, te leren hoe, how to cut diamants.

1549
01:48:10,940 --> 01:48:10,940
Ja.

1550
01:48:10,940 --> 01:48:20,140
So, they were not allowed to work, until the diamant

1551
01:48:20,750 --> 01:48:21,000
Nederlands.

1552
01:48:21,000 --> 01:48:26,767
Tot eh, de diamantzaak uit elkaar gegaan is en toen zijn bijna alle diamantvrouwen

1553
01:48:26,767 --> 01:48:33,098
naar de, naar de zilver mines gestuurd en praktisch negentig procent van de diamantvrouwen

1554
01:48:33,098 --> 01:48:37,670
zijn allemaal gestorven in de dia, in de, in de eh, in de mijnen.

1555
01:48:37,670 --> 01:48:39,620
Waar waren die mijnen?

1556
01:48:39,620 --> 01:48:45,958
Die waren ongeveer eh, maybe eh, eh,  eh, eh, een half,

1557
01:48:45,958 --> 01:48:51,260
eh, een ha, een dag reizen in, in cattle cars.

1558
01:48:52,090 --> 01:48:55,220
En hoe wist je dat die er waren?

1559
01:48:55,220 --> 01:49:02,871
Dit heb ik pas later gehoord [smakt] . Maar eh, de, [smakt] so, de, van de dia,

1560
01:49:02,871 --> 01:49:10,233
diamantlijst van tweeduizend mensen zijn er ongeveer  [smakt] honderd mensen

1561
01:49:10,233 --> 01:49:17,110
overgebleven. De Asscher]-familie en de Soep]-familie en nog een paar .

1562
01:49:17,110 --> 01:49:17,110
Hmhm.

1563
01:49:17,590 --> 01:49:21,275
Verder niemand. Ina heeft ze, ik weet niet of ze dat verteld

1564
01:49:21,275 --> 01:49:24,470
heeft, ze heeft eh, de, formulieren van Al Salvador.

1565
01:49:24,880 --> 01:49:25,820
Hmhm.

1566
01:49:25,820 --> 01:49:31,339
We found, dat hebben we na de oorlog pas gevonden. Dat Ina]’s vader heeft

1567
01:49:31,339 --> 01:49:36,638
ze, ke, heeft een bewijs gekregen van, van de consul El Salvador that he

1568
01:49:36,638 --> 01:49:40,980
is a citizen of Al Salvador . She is still working on that.

1569
01:49:40,980 --> 01:49:41,940
Maar heeft niet geholpen.

1570
01:49:41,940 --> 01:49:42,970
Hè?

1571
01:49:42,970 --> 01:49:45,730
Het heeft niet geholpen.

1572
01:49:45,880 --> 01:49:52,760
Hm, ja. Ik denk dat toen alle diamantairs weggestuurd zijn, twee families mochten blijven.

1573
01:49:52,760 --> 01:49:59,640
De Asscher]-familie, omdat die voor, voorzitter van de Joodse Raad was en de Soep]-familie

1574
01:49:59,640 --> 01:50:04,610
vanwege het El Salvador play, pe, papieren. Dat heeft hun gered .

1575
01:50:06,490 --> 01:50:08,220
Zag je Ina veel?

1576
01:50:08,220 --> 01:50:09,010
Wat?

1577
01:50:09,010 --> 01:50:11,470
Zag je Ina veel?

1578
01:50:11,540 --> 01:50:15,783
Ik zag haar zoveel mogelijk [lacht]. That’s all I can tell you, zoveel

1579
01:50:15,783 --> 01:50:20,085
mogelijk, maar niet, niet that veel [smakt]. Maar dat, daarom, de brieven

1580
01:50:20,085 --> 01:50:23,680
in Bergen-Belsen, dat zijn hele bijzondere brieven eigenlijk.

1581
01:50:23,710 --> 01:50:28,791
[citeert] “Ik had het in mijn vorige brief over toekomstdromen en het is gek dat

1582
01:50:28,791 --> 01:50:33,750
deze dromen juist hier in veel sterkere mate naar voren komen dan in Westerbork.

1583
01:50:33,750 --> 01:50:40,258
Waarschijnlijk komt dit doordat de omstandigheden hier zoveel moeilijker zijn, vooral wat het eten

1584
01:50:40,258 --> 01:50:46,700
betreft en dan ga je vanzelf daarover peinzen [telefoon] , wat je later niet al blij zal zijn met

1585
01:50:46,700 --> 01:50:53,009
een gewoon ontbijt, een goed bed, een gewone douche of bad en daarbij denk ik dan helemaal niet

1586
01:50:53,009 --> 01:50:59,385
aan andere levensgeneugten van uitgaan en dergelijke. Ik geloof dat in mijn gehele leven, als ik

1587
01:50:59,385 --> 01:51:05,959
uit dit alles gekomen ben, het genot zal weten te waarderen van deze ook maar allerkleinste dingen,

1588
01:51:05,959 --> 01:51:11,140
waarvan je toch vroeger de waarde in het geheel niet begreep”. einde citaat]

1589
01:51:11,140 --> 01:51:11,140
Prachtig.

1590
01:51:11,140 --> 01:51:11,140
Dat is, that is really the answer.

1591
01:51:11,140 --> 01:51:13,310
Denk je niet dat het

1592
01:51:13,310 --> 01:51:19,970
Hoe, hoe je, hoe ik kijk, hoe ik terugkijk op alles.

1593
01:51:21,090 --> 01:51:22,960
Ik vind dat ook een mooie afsluiting van dit interview.

1594
01:51:22,960 --> 01:51:24,390
Ja, ik vind het ook een mooie afsluiting.[lacht]

1595
01:51:24,390 --> 01:51:28,440
Ik ga je nog even bedanken. Dankjewel voor dit interview, dat was ik vergeten?

1596
01:51:28,440 --> 01:51:30,580
Oké, het was een plezier [lacht].