1
00:00:08,120 --> 00:00:15,330
En wou ik u vragen om.., om te beginnen kort
iets te vertellen over de periode vlak voor

2
00:00:15,330 --> 00:00:19,410
de Razzia, als u kunt omschrijven
hoe u leven er toen uitzag

3
00:00:19,410 --> 00:00:25,629
en hoe Rotterdam er uitzag, ja,
een paar elementen eruit pikken?

4
00:00:25,629 --> 00:00:27,030
Een paar anekdotes.

5
00:00:27,030 --> 00:00:29,950
Het mag gewoon vanaf de oorlog,
dat het oorlog was al hè?

6
00:00:29,950 --> 00:00:35,625
Eh, nou, zeg maar de.., de maand of de weken
voorafgaand aan de Razzia. Ja, ja, Dolle Dinsdag.

7
00:00:35,625 --> 00:00:36,199
Bijvoorbeeld?

8
00:00:36,200 --> 00:00:43,610
U mag ook verder terug in de tijd hoor,
met de Inval of iets.., iets wat u…

9
00:00:43,610 --> 00:00:44,180
De inval?

10
00:00:44,180 --> 00:00:46,160
…iets wat u heel erg
heeft beziggehouden?

11
00:00:46,160 --> 00:00:51,910
Ja, de Inval van.., van de Duitsers
hè. Dat was op 10 mei 1940.

12
00:00:51,910 --> 00:01:00,490
’s Morgens vroeg om een uur
of 5 kwamen er vliegtuigen

13
00:01:01,310 --> 00:01:03,882
en we wisten niet wat
er aan de hand was.

14
00:01:03,882 --> 00:01:09,320
Die kwamen vlak over de daken
zetten en toen zei mijn vader “het

15
00:01:09,320 --> 00:01:14,520
zijn de Moffen die binnenkomen!”.
Met echte kruizen erop enz.

16
00:01:14,520 --> 00:01:17,500
en op de staart het hakenkruis.

17
00:01:18,390 --> 00:01:24,910
Ik was toen 14 jaar en ik weet wel dat ik
ontzettend bang was toen, heel erg bang.

18
00:01:24,910 --> 00:01:32,070
Ik ben van mijn leven nog
nooit zo bang geweest als toen.

19
00:01:32,070 --> 00:01:34,773
Ja, thuis ook, mijn vader en moeder,
mijn vader bleef rustig nogal.

20
00:01:34,774 --> 00:01:40,770
En die is de volgende dag gewoon naar
zijn werk gegaan ondanks het feit dat de

21
00:01:40,770 --> 00:01:45,900
parachutisten al door onze straat liepen
en aan de achterkant in de paadjes bij de

22
00:01:45,900 --> 00:01:50,891
tuinen, we hadden een huis in Tuindorp
Vreewijk, dat waren huizen met tuintjes erbij.

23
00:01:50,892 --> 00:01:56,100
Dan had je achter had je een pad lopen en daar
liepen de Nederlandse soldaten de eerste dag nog.

24
00:01:56,320 --> 00:01:59,760
We moesten toen de gordijnen
sluiten, want anders zagen

25
00:01:59,760 --> 00:02:02,680
ze elkaar en dan schoten
ze dwars door het huis heen.

26
00:02:03,620 --> 00:02:10,520
De nacht erop zijn de Nederlandse soldaten ontwapend
en de straat op gejaagd in hun onderbroek enz.

27
00:02:10,820 --> 00:02:14,350
en die stonden de volgende dag
netjes langs de kant van de..,

28
00:02:14,350 --> 00:02:17,350
de straat te kijken wat die
Duitsers allemaal uitvoerden.

29
00:02:18,620 --> 00:02:23,540
Als de patrouille kwam van de Mariniers,
dan moesten we de deur openlaten en

30
00:02:23,540 --> 00:02:29,350
dan stapten ze zo achter de deur die,
het waren hele jonge soldaten waren dat,

31
00:02:29,350 --> 00:02:32,690
achter de deur wachten totdat ze voorbij
waren en dan liepen ze weer op straat.

32
00:02:32,690 --> 00:02:38,150
Het hele vreemde was ook dat die
jongens heel erg jong waren, die

33
00:02:38,150 --> 00:02:42,220
parachutisten, en dat ze voor de tweede
keer van hun leven gesprongen hadden.

34
00:02:45,440 --> 00:02:50,790
De Vliegende Hollander, weet je nog
wel, die.., die waar de kinderen

35
00:02:50,790 --> 00:02:54,305
zo op zaten, gingen ze ook op
zitten, dat vonden ze heel leuk.

36
00:02:54,306 --> 00:02:58,890
Zo door de straat, we dachten “nou,
dat zijn hele aardige mensen zo” hè.

37
00:03:00,420 --> 00:03:06,220
Maar naarmate de dagen verstreken,
werd het begon het anders te worden.

38
00:03:06,220 --> 00:03:14,040
We hoorden de eerste mensen die
al gevallen waren verderop in..,

39
00:03:14,040 --> 00:03:19,310
in het Zuiden, in Rotterdam-Zuid,
want Rotterdam-Zuid was al bezet.

40
00:03:19,730 --> 00:03:23,380
Een ander gedeelte van de Maas,
de rechter Maasoever, die was nog

41
00:03:23,380 --> 00:03:28,150
in handen van onze eigen mensen:
de Mariniers en de soldaten.

42
00:03:29,390 --> 00:03:34,760
Toen kwam het bombardement op Rotterdam,
welbekend, en toen was de liefde

43
00:03:34,760 --> 00:03:40,880
voor de.., de.., voor de invallers,
voor die jonge soldaten, was voorbij.

44
00:03:42,140 --> 00:03:43,590
Opeens was het voorbij.

45
00:03:43,680 --> 00:03:45,990
Want ze waren voor die tijd
hadden ze al een dansje

46
00:03:45,990 --> 00:03:49,570
gemaakt in de buurt van het
Witte Paard, vlakbij ons huis.

47
00:03:50,460 --> 00:03:57,320
En dat was toen.., toen begon het eigenlijk
heel slecht te worden. Dat was dus de Inval.

48
00:03:57,320 --> 00:04:00,050
Ik zat toen op de MULO

49
00:04:00,600 --> 00:04:04,690
en het hoofd van de school was zwaar
gewond door een schotenwisseling

50
00:04:04,690 --> 00:04:09,330
op de vlakbij het klooster
waar.., waar.., waar ze woonden.

51
00:04:09,470 --> 00:04:15,340
Op de Prinse.., de Prinsenlaan was dat
tussen Duitse troepen en Nederlandse

52
00:04:15,340 --> 00:04:22,460
troepen, en die zagen deze mensen aan met
die donkere habijt dat het Mariniers waren.

53
00:04:24,900 --> 00:04:30,860
De kok ook, die gooiden ze een handgranaat van
schrik en die was ook dood van het klooster.

54
00:04:31,580 --> 00:04:34,310
En dat hoorde ik natuurlijk
pas, mijn eigen klassenleraar

55
00:04:34,310 --> 00:04:38,120
ook, die was.., was
onmiddellijk doodgeschoten.

56
00:04:38,120 --> 00:04:41,460
En toen moesten we een paar
dagen later toen alles voorbij

57
00:04:41,460 --> 00:04:45,440
was weer naar school en net
doen alsof er niks gebeurd was.

58
00:04:46,500 --> 00:04:50,120
Intussen was een ontzettend
bombardement geweest ook op het…, de

59
00:04:50,580 --> 00:04:54,650
rechter Maasoever en heel de stad,
die stond helemaal in vuur en vlam.

60
00:04:55,080 --> 00:05:00,438
Vreselijk natuurlijk. Plaatsen waar je vroeger
altijd met je vader wandelde en met je moeder

61
00:05:00,500 --> 00:05:05,040
en zo, boodschappen deed was
allemaal weg, allemaal verdwenen.

62
00:05:05,180 --> 00:05:07,810
Alleen het Witte Huis
stond nog fier overeind!

63
00:05:07,830 --> 00:05:13,300
Dat weet ik nog wel.Nou, verder
nam het leven gewoon zijn gang.

64
00:05:13,360 --> 00:05:18,570
We zijn naar school gegaan, er liepen alleen
veel militairen liepen er natuurlijk op straat

65
00:05:18,570 --> 00:05:24,280
en die pasten zich ook wel aan aan de manier
waarop alles vredig verliep zo op het oog.

66
00:05:24,280 --> 00:05:28,140
We zijn toen met vakantie
geweest om op verhaal te komen

67
00:05:28,140 --> 00:05:31,350
naar Limburg, mijn broer en
ik, mijn jongere broer en ik.

68
00:05:31,350 --> 00:05:35,390
En toen we terugkwamen hadden
wij heimwee naar die boerderij

69
00:05:35,390 --> 00:05:41,500
waar we gewoond hadden in Leunen
vlakbij Venray in Limburg.

70
00:05:42,700 --> 00:05:45,190
Maar goed, waar waren we
gebleven, weet u nog waar…?

71
00:05:45,190 --> 00:05:55,260
Ja, ja, nou, dat is voor… Ik heb verder heb ik
de MULO afgemaakt destijds en er zat maar één

72
00:05:55,260 --> 00:05:59,710
NSB-jongetje in de klas en dat was een heel
vriendelijk jochie, dus daar hadden we geen last van.

73
00:05:59,710 --> 00:06:03,080
Hij ook niet van ons. Dus
dat is allemaal goed gegaan.

74
00:06:05,440 --> 00:06:09,980
We hebben natuurlijk een nieuwe.., een nieuwe
onderwijzer gekregen na al die tegenslagen.

75
00:06:10,980 --> 00:06:16,350
Logisch, want de school, het leven moest
verdergaan. En dat hebben we dan ook gedaan.

76
00:06:16,350 --> 00:06:26,070
We hebben…, nieuwe Broeders uit Oudenbosch kwamen
weer, leraren, en we hebben de MULO A gehaald.

77
00:06:27,080 --> 00:06:34,971
De MULO op de Hyrdaniastraat in Rotterdam-Zuid.
En het jaar erop B, die deden we ook nog.

78
00:06:34,972 --> 00:06:38,720
Toen kregen we een heleboel vakken erbij,
want we hadden maar drie vakken voor B, we

79
00:06:38,721 --> 00:06:44,170
hebben dus alle mogelijke handelsvakken
gedaan en weet ik allemaal, Correspondentie.

80
00:06:44,170 --> 00:06:48,260
Daar hebben we allemaal hele
mooie diploma’s voor gekregen.

81
00:06:48,260 --> 00:06:53,140
Nou, toen vonden ze het nodig ook en ik vond
het eigenlijk ook wel fijn, dat ik verder

82
00:06:53,140 --> 00:06:59,600
mocht leren en toen werd ik toegelaten, een
klein toelatingsexamen, op.., op de HBS.

83
00:07:00,820 --> 00:07:09,270
En mijn vrienden die ik had, mijn allerbeste vriend
die ik had, Ton Bastijn, die was al rechtstreeks

84
00:07:09,270 --> 00:07:20,270
naar de eh…, naar het Gymnasium gegaan in de stad
aan de Beukelsdijk, het Sint Franciscus College.

85
00:07:21,500 --> 00:07:27,520
En daar kwam ik ook terecht, maar nog niet in het
gebouw zelf, want in het gebouw zelf, daar zat

86
00:07:27,520 --> 00:07:35,610
de SS-leger zat daar een afdeling en die heeft
daar een jaar moeten wachten voordat die weggingen,

87
00:07:35,610 --> 00:07:41,010
die jonge jongens, hele jonge jongens waren
dat, en die werden doorgestuurd naar Rusland.

88
00:07:41,010 --> 00:07:45,740
Nou, je begrijpt wel, dat dat niet zo aardig was
natuurlijk. Maar we kwamen wel in ons gebouw.

89
00:07:46,370 --> 00:07:50,810
En daar hebben we ook Eindexamen
gedaan met goed gevolg.

90
00:07:51,930 --> 00:07:54,880
We hebben hele goede dingen, we
hadden daar ook in de klas hadden we

91
00:07:54,880 --> 00:07:59,519
een jongen die zijn vader, die was
bunkerbouwer, diens naam ga ik niet

92
00:07:59,520 --> 00:08:04,820
noemen natuurlijk hè, dat snap je wel, maar die
was tegen zijn zin was hij bij de.., bij de

93
00:08:04,820 --> 00:08:10,670
Jeugdstorm, want dat was een klein beetje de
Hitlerjugend in Nederland hè. Nou, zaterdags moest

94
00:08:10,760 --> 00:08:16,480
hij al zijn laarzen aan hebben en die werd
ontzettend geplaagd hè. Toen heb ik het voor hem

95
00:08:17,050 --> 00:08:25,720
opgenomen.En er zat er ook één in de klas, dat
bleek naderhand, dat was een stiekeme eh Nationaal

96
00:08:25,720 --> 00:08:32,310
Socialist en die heeft ook dienstgenomen in de
Germaanse SS, die heeft ook geen Eindexamen gedaan.

97
00:08:32,800 --> 00:08:36,700
Hij was ineens verdwenen. Die is
naderhand waarschijnlijk gesneuveld.

98
00:08:39,120 --> 00:08:45,720
Toen we dat HBS-diploma hadden, toen.., ja,
toen moest er gewerkt worden natuurlijk.

99
00:08:45,860 --> 00:08:49,325
Er zaten een paar maanden zaten ertussen en
mijn vader en moeder zeiden “ja, dat is allemaal

100
00:08:49,326 --> 00:08:54,610
mooi en wel, maar probeer te werken”. Nou, dat
lukte niet, maar daar zorgden de Duitsers wel

101
00:08:54,610 --> 00:09:00,680
voor, toen moesten we graven in de buurt, een
week lang, en daar kregen we voor betaald hoor.

102
00:09:00,680 --> 00:09:06,840
Met die Duitse soldaten en ja, dat ging allemaal
heel gemoedelijk en veel grappen gemaakt enz.

103
00:09:07,190 --> 00:09:10,310
Toen moesten we een showveld,
een vliegveld aanleggen,

104
00:09:10,310 --> 00:09:12,670
maar niet echt hè, van
houten vliegtuigen erop enz.

105
00:09:13,660 --> 00:09:16,620
En toen kwamen die Engelsen en die
dachten dan dat ze een vliegveld

106
00:09:16,620 --> 00:09:19,830
zouden bombarderen, maar ze hebben
dat nooit gebombardeerd, dat van ons.

107
00:09:23,270 --> 00:09:26,960
Ja, en toen ging ik solliciteren
naar een baan hè, dat… Oh ja,

108
00:09:27,110 --> 00:09:32,380
dat is ook nog een tussenspurt
moet ik maken: ik werd opgeroepen.

109
00:09:32,380 --> 00:09:37,360
Opgeroepen in de Arbeitsdienst,
het was dienstplicht was dat.

110
00:09:37,580 --> 00:09:40,820
Nou, als goed vaderlander hoor
je dat eigenlijk helemaal niet te

111
00:09:40,820 --> 00:09:45,420
doen, maar we hadden geen geld om
onder te duiken ergens of zoiets.

112
00:09:45,640 --> 00:09:47,326
Dus wat doen we?

113
00:09:47,326 --> 00:09:50,951
Mijn moeder naar de dokter en die zorgde
dat ik een mooi briefje bij me had

114
00:09:50,951 --> 00:09:56,380
en dat ik een hele vervelende ziekte
had, iets van eiwitten, weet ik veel.

115
00:09:56,380 --> 00:10:00,300
Een hele..., “Albumenerie” heet dat
ik geloof ik. Dat had ik bij me.

116
00:10:00,300 --> 00:10:08,780
Nou, de plaats van.., van handeling bij de
Arbeitsdienst was Dalfsen in Overijssel.

117
00:10:09,440 --> 00:10:12,262
Nou, een heel lange reis natuurlijk van
Rotterdam helemaal naar Dalfsen, ik

118
00:10:12,262 --> 00:10:16,215
was er nog nooit geweest, ik wist nog
niet eens waar het lag, ondanks mijn

119
00:10:16,230 --> 00:10:19,280
goede aardrijkskundige kennis weet je
wel, het was trouwens mijn slechtste vak.

120
00:10:20,370 --> 00:10:24,640
En daar ben ik 6 weken…,
nee, daar ben ik 8, 9 weken

121
00:10:24,640 --> 00:10:27,169
ben ik daar geweest, 9 weken
ja om precies te zijn.

122
00:10:27,169 --> 00:10:33,360
Eerst dienst doen en toen kwam dat
briefje tevoorschijn hè bij de Sanitätor.

123
00:10:34,160 --> 00:10:41,660
Ja, ik weet nog wel goed dat hij zei “dat
is allemaal Latein”, zo echt een boerenknul

124
00:10:41,660 --> 00:10:46,530
was dat, ik denk “nou ja, dat briefje
zie ik nooit meer terug”. Maar jawel, na

125
00:10:46,530 --> 00:10:53,700
een week of 5 zo moesten we met vier man
aantreden en we moesten naar Utrecht.

126
00:10:54,010 --> 00:10:56,970
Ik zal maar niet dieper ingaan
hoe wij afgericht werden

127
00:10:56,970 --> 00:10:59,689
daar, dat was echt een Germaanse
opvoeding kregen we daar hè

128
00:10:59,690 --> 00:11:00,307
bij de Arbeitsdienst.

129
00:11:00,307 --> 00:11:07,772
Spa.., met de spa over de schouder marcheerden
we in uniform en er kwam af en toe eens

130
00:11:07,772 --> 00:11:12,310
een Duitse hoge Officier kijken hoe ver we
al waren hè. We waren ons natuurlijk aan

131
00:11:12,310 --> 00:11:24,172
het klaarmaken voor de grote slag hè, dachten
we.En ja, toen gingen we naar Utrecht.

132
00:11:26,140 --> 00:11:31,661
En dat, we moesten dan gekeurd worden en
die dokter die bij me kwam, die nam me

133
00:11:31,662 --> 00:11:36,300
terzijde en die zegt “ben jij echt een
NSB’er of ben jij gewoon een Nederlander?”.

134
00:11:36,300 --> 00:11:40,960
Ik zeg “ik ben gewoon een Nederlander”. “Goed
dat ik het weet”, zegt hij, “dus jij wil

135
00:11:40,960 --> 00:11:44,230
hier niet in blijven?”. Ik zeg “nee,
natuurlijk niet”. Hij wist van dat briefje af.

136
00:11:44,230 --> 00:11:49,810
Hij zegt “want dat briefje, dat
is een.., een.., een iemand die ik

137
00:11:49,810 --> 00:11:55,800
heel goed ken, ik heb samen gestudeerd
in Utrecht voor arts”. Prachtig.

138
00:11:55,800 --> 00:12:00,060
“Nou”, zegt hij, hij zegt “je moet dat
en dat doen, als je buigt, dan moet je

139
00:12:00,060 --> 00:12:05,257
allemaal vlekken zijn”, afijn, allerlei aanwijzingen
gaf hij als ik dan de volgende dag moest ik

140
00:12:05,257 --> 00:12:13,590
dan voor de.., voor de Keuring komen, die
andere drie ook.“Hier heb je een.., een rij, een

141
00:12:13,590 --> 00:12:15,025
spoorkaartje, dan mag je
naar huis, daar mag je

142
00:12:15,170 --> 00:12:18,590
slapen zo”. Dus ik kwam in
vol uniform kwam ik thuis.

143
00:12:18,830 --> 00:12:24,120
Mijn vader zegt “wat krijgen we hier?!”, zegt
hij. Die was heel boos dat ik dat uniform had.

144
00:12:24,120 --> 00:12:28,220
Maar ik zeg “ik mocht.., ik mocht
even naar huis enz.”. Nou, dat vonden

145
00:12:28,220 --> 00:12:31,930
ze heel mooi, toen ben ik de volgende
dag teruggegaan naar Utrecht.

146
00:12:31,930 --> 00:12:36,930
Alles gedaan. En ik werd afgekeurd.
Maar ik mocht niet direct naar huis.

147
00:12:36,930 --> 00:12:42,590
Toen moest proeve van dienst doen, toen hebben
ze me nog toch nog een paar weken nog gehouden.

148
00:12:43,030 --> 00:12:54,510
En daarna was ik dus vrij, daarna was ik
werkeloos hè. Totdat eh ja, eh solliciteren.

149
00:12:54,910 --> 00:12:59,670
Wat doe je dan? Eerst ben ik in.., in

150
00:12:59,670 --> 00:13:02,265
Gorinchem ben ik geweest om een baan
te krijgen, daar werd ik afgekeurd.

151
00:13:02,265 --> 00:13:03,026
En toen… Nou, misschien.., misschien kunt
u vertellen over hoe u Wilton Feijenoord

152
00:13:03,026 --> 00:13:09,211
kwam, want dat hebben we ook nodig, dat
komt terug in uw verdere, latere verhaal?

153
00:13:09,211 --> 00:13:12,630
Bij Wilton Feijenoord. Ja. Ja, ja.

154
00:13:12,630 --> 00:13:13,613
Ja, en toen kwam ik
uiteindelijk kwam ik bij Wilton

155
00:13:13,614 --> 00:13:15,610
Feijenoord terecht, Erbetrieb,
Rüstingsbedrij…, -betrieb.

156
00:13:15,610 --> 00:13:19,780
Kunt u nog even overnieuw beginnen over
Wilton Feijenoord, jouw stem zit erin hè

157
00:13:19,780 --> 00:13:20,420
dan? Okay, ja. Oh ja.

158
00:13:21,350 --> 00:13:24,780
Ik ben toen gaan solliciteren bij
Wilton Feijenoord hè, een mooie brief

159
00:13:24,780 --> 00:13:29,610
geschreven en ik moest komen bij
de grote baas Wi.., Willy Wilton.

160
00:13:30,650 --> 00:13:36,850
En die nam me aan. En ik werd geplaatst
in de Afdeling Correspondentie.

161
00:13:37,840 --> 00:13:41,720
Achter de typmachine, nou, dat had ik geleerd
bij de Broeders op school, op de MULO.

162
00:13:41,720 --> 00:13:46,510
Ik kon heel goed typen. Dus dat
was wel fijn! Dat kan ik nog!

163
00:13:48,090 --> 00:13:55,145
En eh toen kwam de Dolle Dinsdag hè. En toen
zeiden ze “ja, je kan niet meer op de werf werken”,

164
00:13:55,145 --> 00:14:00,530
dat was sowieso al niet, ik moest toen al in
Schiedam ergens in een.., in een pand gaan zitten.

165
00:14:00,960 --> 00:14:06,070
Een hele vervelende tijd, een hele vreemde
tijd was dat en toen moesten we, “de

166
00:14:06,070 --> 00:14:12,710
Geallieerden komen aan!” was dat, Dolle
Dinsdag, NSB’ers vluchtten enz., heel bekend.

167
00:14:12,710 --> 00:14:16,630
Wij mochten niet meer over de
brug en we moesten in Zuid blijven.

168
00:14:16,650 --> 00:14:20,310
Mijn collega en ik en een stel
arbeiders die ook uit het Zuiden

169
00:14:20,310 --> 00:14:23,680
kwamen moesten allemaal in het
Zuiden blijven, niet meer bij de werf.

170
00:14:23,860 --> 00:14:28,130
Niet meer bij die kruiser die op..,
op…, die we aan het bouwen waren

171
00:14:28,130 --> 00:14:36,110
toen hè. En eh, ja, wij hebben
een paar dagen leuk gewerkt enz.

172
00:14:36,110 --> 00:14:39,470
en de mensen het geld
uitbetaald en naar huis netjes.

173
00:14:39,470 --> 00:14:45,480
Ik heb Trouw heb ik nog eh het Trouwblaadje,
dat was een verzetskrantje, die

174
00:14:45,480 --> 00:14:48,800
hebben we in de bussen gestopt, dat was
heel gevaarlijk trouwens, daar moest

175
00:14:48,800 --> 00:14:52,590
je heel voorzichtig mee zijn, ook De
Waarheid heb ik ook.., ook meegenomen hoor.

176
00:14:52,590 --> 00:14:53,811
Maar niet veel hoor.

177
00:14:53,812 --> 00:14:57,080
Ik heb me niet teveel, een enkel,
een stuk of vijf, zes krantjes, dat

178
00:14:57,080 --> 00:14:59,979
werd allemaal verdeeld door
allerlei mensen, die vroegen dat dan.

179
00:15:02,180 --> 00:15:08,110
Nou, toen kregen we ’s nachts lag
ik heerlijk te slapen thuis, het was

180
00:15:08,110 --> 00:15:13,780
9 november, toen had ik konijnen
nog gestolen bij ons, uit.., uit het

181
00:15:13,780 --> 00:15:18,590
hok, want de mensen hadden toen al
een beetje honger begonnen ze krijgen.

182
00:15:19,810 --> 00:15:23,660
En alles was verduisterd, mijn vader,
die, ja, alle ramen waren verduisterd.

183
00:15:23,660 --> 00:15:27,100
Moet u voorstellen: het waren geen
gordijnen, alles moest dicht en hij had

184
00:15:27,100 --> 00:15:32,950
mooie zeilen gemaakt, we zaten in
het hartstikke donker hè. Als het..,

185
00:15:32,950 --> 00:15:35,699
als het licht werd afgesloten, toen
hadden we nog elektrisch licht hoor.

186
00:15:35,700 --> 00:15:43,090
En toen kwamen dus om een uur of 4
’s nachts kwamen er twee jongens Van

187
00:15:43,090 --> 00:15:47,670
Bijvoets uit de buurt en die waren
achter.., achteraf gezien zaten die

188
00:15:47,670 --> 00:15:52,750
bij de BS zaten die: de Binnenlandse
Strijdkrachten, dus bij het Verzet.

189
00:15:52,750 --> 00:16:00,590
En die waarschuwden dat Rotterdam werd afgesloten
en dat alle jongens en mannen van enz., van 17 tot

190
00:16:00,590 --> 00:16:06,750
40 jaar, eerst was het 50, maar
het werd gauw 40, eh, eh allemaal

191
00:16:07,030 --> 00:16:09,710
opgepikt zouden worden en
naar Duitsland werden vervoerd.

192
00:16:09,710 --> 00:16:15,580
“Dus maak dat je wegkomt!”. Nou, dat deden
we dan. Mijn oudste broer en ik, Steef en ik.

193
00:16:15,580 --> 00:16:22,580
En we gingen op stap en met een boter…, en
ik gewoon mijn tas bij me en van kantoor

194
00:16:22,580 --> 00:16:28,940
en met een witte regenjas aan en mijn goede
bruine pak aan ging ik op stap met hem.

195
00:16:29,860 --> 00:16:32,360
Hij wilde naar zijn meisjes toe
waar hij verkering mee had.

196
00:16:32,360 --> 00:16:36,780
Hij was nog niet getrouwd, na
de oorlog is dat pas gebeurd.

197
00:16:37,500 --> 00:16:41,020
En toen werden we onderweg werden
we aangehouden door de Landwacht.

198
00:16:42,270 --> 00:16:49,460
De Landwacht, dat was een organisatie,
bekend zoals je weet. Niet bekend?

199
00:16:49,460 --> 00:16:54,600
Van school uit kenden we deze
jongens hè Van Bijvoets en we

200
00:16:54,600 --> 00:17:00,430
wisten ook dat die iets te maken
hadden met de.., de BS, met

201
00:17:00,430 --> 00:17:02,680
de Binnenlandse Strijdkrachten,
je had ook de KP, dat

202
00:17:02,680 --> 00:17:05,305
was mijn aanstaande zwager,
die was daar lid van.

203
00:17:05,306 --> 00:17:10,890
Maar daar vertel ik straks wel iets
van, wat die voor een rol gespeeld heeft.

204
00:17:11,460 --> 00:17:13,900
En maar in elk kwamen
ze ons waarschuwen.

205
00:17:14,960 --> 00:17:18,580
En in plaats dat we nou onder de vloer gingen
zitten bij mijn vader en mijn moeder en ik

206
00:17:18,580 --> 00:17:26,310
en.., en mijn broer, die hadden daar een
schuilplaats gemaakt onder de vloer in de huiskamer.

207
00:17:26,760 --> 00:17:31,694
In plaats van daarin te gaan zitten,
nee, we moesten weg. Weg moesten we.

208
00:17:31,695 --> 00:17:37,144
Dat zeiden die jongens ook “wegwezen!”. En we
gehoorzaamden heel netjes en we gingen op stap.

209
00:17:37,310 --> 00:17:43,950
En we kwamen zo al wandelend kwamen we daar…,
of lopend kwamen we op de dijk zo van..,

210
00:17:43,950 --> 00:17:48,520
van de Dijk kwamen we zo op de buitendijk,
toen schoten we al een aardig end op.

211
00:17:48,520 --> 00:17:50,990
En op een gegeven moment
zagen we iemand met een hele

212
00:17:50,990 --> 00:17:54,911
lange jas aan, “Halt!”.
“Hierr kommen!”, weet je wel.

213
00:17:54,911 --> 00:18:00,270
Nou, en dat was een landwachter was dat
hè, dat was een hele grote jas had hij

214
00:18:00,270 --> 00:18:02,860
aan en toen moesten we op
de hoek was er een bakkerij

215
00:18:03,000 --> 00:18:05,090
en daar zaten een heleboel
mensen zaten daar al.

216
00:18:05,090 --> 00:18:05,940
Nou, daar moesten we blijven.

217
00:18:05,940 --> 00:18:11,720
Want de dingen wachtten die daar moesten
komen.Het heeft niet lang geduurd.

218
00:18:11,720 --> 00:18:16,490
Toen het licht werd, werden..,
werden we in rijen gezet enz.

219
00:18:16,490 --> 00:18:22,203
en die landwachters ernaast, nog steeds geen
Duitsers hoor. Echt eigen volk zoals dat heet.

220
00:18:22,204 --> 00:18:26,780
Naar het Feijenoord
Stadion, onze geliefde Kuip.

221
00:18:27,140 --> 00:18:33,848
En daar werden we binnen.., binnen gelaten en er
waren een heleboel mensen waren daar al aanwezig.

222
00:18:34,600 --> 00:18:40,220
Mitrailleurs stonden opgesteld in de waar de
toeschouwers altijd zitten, dat kunt u wel voorstellen.

223
00:18:40,350 --> 00:18:44,630
Pasgeleden is er nog een wedstrijd gespeeld, dat
had je kunnen zien hè. En wij stonden op, toen

224
00:18:44,630 --> 00:18:49,150
ben ik ook nog op de Middenstip gaan staan.En
mijn broer, die zei op een gegeven moment “ik heb

225
00:18:49,151 --> 00:18:58,147
gehoord dat we bij de ouderen moeten”. Bij de
ouderen, die.., die.., die tegen de 30 waren en zo.

226
00:18:58,147 --> 00:18:59,540
Dus hij liet me in de steek.

227
00:18:59,540 --> 00:19:05,230
En dat heb ik hem heel
erg kwalijk genomen. Ja.

228
00:19:05,230 --> 00:19:12,280
Gelukkig kwam ik in diezelfde…, in
datzelfde stadion kwam ik twee kennissen

229
00:19:12,280 --> 00:19:17,860
van me tegen, hele goede vrienden en
die…, daar heb ik me bij aangesloten.

230
00:19:17,860 --> 00:19:22,630
En het was Adri Nievelsteijn en het was
Jacques van Asperen en die werkten net

231
00:19:22,630 --> 00:19:29,610
zoals ik bij het…, bij een organisatie,
dat was het Sint Franciscus Liefdewerk.

232
00:19:30,260 --> 00:19:34,610
Jeugdleiders waren het. Daarom
kenden we mekaar erg goed.

233
00:19:37,130 --> 00:19:41,030
Want mijn zus Riet, die had gezegd “je moet
eens iets anders gaan doen als je klaar

234
00:19:41,030 --> 00:19:46,313
bent met de…, je moet ook voor aan de
gemeenschap denken”, sociaal, weet je wel.

235
00:19:46,313 --> 00:19:50,719
Nou, dat heb ik gedaan, ik was daar
dus ook leider, beginnend leider van.

236
00:19:50,720 --> 00:19:58,970
Dus dat was heel fijn dat ik die twee trof.
Af.., af…, naderhand bleek dus dat Jacques

237
00:19:59,780 --> 00:20:05,500
Nievelsteijn..., Adri Nievelsteijn gek
was op mijn zus Riet en die is er ook

238
00:20:05,500 --> 00:20:11,860
mee getrouwd hè. Jammer genoeg hadden ze
geen kinderen, dat vond ik heel jammer.

239
00:20:11,860 --> 00:20:14,169
We zijn verder met zijn drieën
zijn we opgetrokken.We hebben een

240
00:20:15,410 --> 00:20:18,970
hele tijd daar in het stadion
gestaan, wachten, wachten, wachten.

241
00:20:18,970 --> 00:20:22,740
Totdat het een beetje
schemer begon te worden.

242
00:20:23,110 --> 00:20:25,430
Weer in groepen werden
we gesteld, allemaal, er

243
00:20:25,430 --> 00:20:28,960
stonden nou echte soldaten
naast ons aan weerskanten.

244
00:20:29,240 --> 00:20:36,150
Uit het stadion, zo daar de Oranjeboomstraat
in, Feijenoord hè. En zo naar de kade toe.

245
00:20:36,460 --> 00:20:40,390
Naar de Hef, waar die bruggen zijn. En daar
lagen.., lagen schepen lagen daar klaar.

246
00:20:40,390 --> 00:20:43,320
Het waren Belgische lichters.

247
00:20:45,860 --> 00:20:49,090
We kwamen in, nou, je houdt het
niet voor mogelijk wat het daar was,

248
00:20:49,090 --> 00:20:54,660
daar stond werkelijk zo een paar
centimeter water stond er, er werden

249
00:20:54,660 --> 00:20:57,880
naderhand planken werden binnengebracht,
steeds meer mensen erin gestopt.

250
00:21:00,060 --> 00:21:04,540
En toen het, nou, een uur
later of 2 uur later, toen

251
00:21:04,540 --> 00:21:06,180
het helemaal donker was,
begonnen die boten te varen.

252
00:21:06,180 --> 00:21:12,720
De boot van ons in elk geval wel. Er waren meer
schepen, maar goed, wij zaten in één zo’n lichter.

253
00:21:13,320 --> 00:21:17,580
Staan en af en toe om de beurt kregen we
een plank en daar mochten we even op zitten.

254
00:21:18,270 --> 00:21:19,560
En dan weer staan.

255
00:21:20,380 --> 00:21:25,052
En toen zei er ook nog één op een gegeven moment
toen we heel lang aan het varen waren, dan was je

256
00:21:25,052 --> 00:21:31,680
doodop hè, “wer spricht Deutsch?”. “Ja”, zeiden
er een paar, “oh, dan könne Sie Giebeltonnen

257
00:21:31,680 --> 00:21:36,750
saubermachen”, toen was er een grote..,
grote pot met.., met.., met van alles

258
00:21:36,750 --> 00:21:39,940
erin hè, waar de mensen de behoeften
in deden, moet je je voorstellen: zo’n

259
00:21:39,940 --> 00:21:47,080
heel ding vol, allemaal in die pot,
dat moesten ze naar boven doen, daar

260
00:21:47,080 --> 00:21:51,667
morsten ze ook nog mee, en dat moest
allemaal in het water hè, weet je wel.

261
00:21:51,668 --> 00:21:54,318
Nou, toen hebben we gevaren,
gevaren, gevaren tot hetlicht werd.

262
00:21:54,319 --> 00:22:00,260
En het was vrijdags was het,
hè, 10 mei…, 10 eh november, dus

263
00:22:00,260 --> 00:22:03,940
het werd zaterdag en ‘s
zaterdagmorgens, toen werden

264
00:22:03,940 --> 00:22:05,899
de luiken opengedaan, dan
kwam er verse lucht in.

265
00:22:05,900 --> 00:22:12,770
En toen voeren we langs Utrecht, het
Merwedekanaal, richting Amsterdam.

266
00:22:14,430 --> 00:22:17,087
Daar kwamen…, ik kan alles wel
vertellen wat.., wat.., wat

267
00:22:18,080 --> 00:22:21,405
je wachtte maar af en ik.., ik
was helemaal niet bang meer.

268
00:22:21,406 --> 00:22:23,000
Dat is heel gek.

269
00:22:23,380 --> 00:22:27,937
Er zaten ook jongens uit die bij
Piet Smid werkten en zo, die hadden

270
00:22:27,937 --> 00:22:31,670
nogal een grove taal, moppen tappen
enz., ja, je maakte er maar wat van

271
00:22:34,720 --> 00:22:39,050
hè. En uiteindelijk de Merwede op
en maar doorvaren, het was zaterdag.

272
00:22:39,050 --> 00:22:41,964
En toen werd het ook weer donker.

273
00:22:41,965 --> 00:22:45,700
En toen kwamen we middenin
de nacht kwamen we daar van

274
00:22:45,700 --> 00:22:48,880
de zaterdag op zondag kwamen
we dus in Amsterdam aan.

275
00:22:48,880 --> 00:22:52,860
Achteraf de.., de Summatra Kade.

276
00:22:53,760 --> 00:23:00,080
Nou, dat was, nou, we verrekten van de honger,
helemaal niets gehad. Geen…, een beetje water

277
00:23:01,560 --> 00:23:05,150
sommigen hadden een flesje water
toevallig bij zich, maar je had

278
00:23:05,150 --> 00:23:08,940
helemaal geen, niks geen eten
was er aan boord, helemaal niks.

279
00:23:09,980 --> 00:23:14,920
Dus daar werden eh uit…,
werden we ontscheept, eruit

280
00:23:14,920 --> 00:23:18,290
gejaagd en zo weet je wel,
op een hardhandige manier.

281
00:23:18,290 --> 00:23:22,003
En allemaal stro lag daar, daar
hadden ze een hele grote ruimte met

282
00:23:22,004 --> 00:23:26,390
stro, er kwamen veel meer mensen nog,
meer schepen waren er aangekomen.

283
00:23:27,000 --> 00:23:30,470
En daar hebben we eten
gekregen, heerlijk geslapen.

284
00:23:30,470 --> 00:23:37,402
Ja, je was doodop natuurlijk hè.En toen
ja, het was heel vroeg in de ochtend, we

285
00:23:37,403 --> 00:23:43,050
konden lekker slapen, overdag, geen
Amsterdam, je moest daar blijven natuurlijk.

286
00:23:44,190 --> 00:23:48,870
En ’s avonds laat, toen moesten
we weer een schip in, maar

287
00:23:48,870 --> 00:23:53,143
gelukkig in rijnaak, een echte
Nederlandse rijnaak was dat.

288
00:23:53,143 --> 00:23:56,150
Het was wel een beetje zwart,
maar goed, een heleboel stro

289
00:23:56,150 --> 00:23:59,730
lag erin en daar werden we
aardig, we moesten allemaal erin

290
00:23:59,730 --> 00:24:18,110
Nou, en eh een lekker volle maag hadden
we, brood hadden we een beetje meegekregen

291
00:24:18,110 --> 00:24:24,830
en daar werd de tocht werd ondernomen
zo het IJsselmeer op en richting, dat

292
00:24:24,830 --> 00:24:29,550
wisten we natuurlijk niet toen, hè, toen
we gingen varen, waar we naartoe gingen.

293
00:24:29,970 --> 00:24:35,940
Maar we gingen naar.., naar
Kampen, aan de overkant.

294
00:24:37,640 --> 00:24:41,189
De hele nacht doorgevaren en
het werd een beetje licht enz.

295
00:24:41,190 --> 00:24:45,790
al en ja, ze waren al bang voor vliegtuigen,
want als je daar, ja, die Engelsen,

296
00:24:45,790 --> 00:24:50,510
die keken niet wat er in alles wat bewoog,
het werd door de Engelsen werd het onder

297
00:24:50,510 --> 00:24:54,910
vuur genomen hè en de Amerikanen, maar
vooral de Engelsen, die waren nogal actief.

298
00:24:55,190 --> 00:24:59,850
Maar we hebben gelukkig hebben we geen last
gehad ervan. Wel vliegtuigen in de verte

299
00:25:00,980 --> 00:25:05,230
en toen kwamen bij Kampen. Nou, eerst hebben
we een hele tijd daar in die haven gelegen.

300
00:25:06,010 --> 00:25:11,550
En toen op een gegeven moment kwamen er van die
jonge klerenlijders waren er, van die SS-jochies

301
00:25:11,950 --> 00:25:16,585
en valschermjagers, die waren al hun vliegtuigen
kwijt, dus die hadden er al de pest in dat ze

302
00:25:16,586 --> 00:25:23,990
er geen valscherm konden…, en allemaal met
Schmeisers, hè, die automatische wapens die ze bij

303
00:25:23,990 --> 00:25:30,800
zich hadden, “los, los, los!”, “schnell, schnell!”
over die plank, en over die loopplanken heen.

304
00:25:30,800 --> 00:25:34,910
Nou, alles liep goed af. Er
is er geen één in gevallen.

305
00:25:35,750 --> 00:25:39,610
En toen werden we in een kazerne
gejaagd, de Van Heutz Kazerne.

306
00:25:40,480 --> 00:25:46,180
En de Van Heutz Kazerne bestaat uit de
kazerne zelf en een grote paardenstal ernaast.

307
00:25:46,780 --> 00:25:49,820
En wij hadden het geluk dat we
in de kazerne terechtkwamen.

308
00:25:50,460 --> 00:25:54,837
De jongens die dus, één van die jongens die een
boek geschreven hebben daarover, die kwam in

309
00:25:54,838 --> 00:26:00,120
de paardenstal terecht, dat moet een gruwel
geweest zijn, wat die hebben meegemaakt allemaal.

310
00:26:00,590 --> 00:26:07,860
Echt helemaal volgestopt, maar op tijd waren
wij dus in de kazerne zelf.Nou ja, daar

311
00:26:07,860 --> 00:26:12,790
moest dan de dienst, dat was de NSB, die
had één of andere dienst en die had dan voor

312
00:26:12,790 --> 00:26:16,880
pannen.., en voor potten en pannen gezorgd
dat moet ik eerlijk zeggen, en toen stonden

313
00:26:16,880 --> 00:26:30,810
daar hele grote eh.., hele grote hoe heetten
die dingen?, die waar de soep in gaat hè.

314
00:26:30,810 --> 00:26:31,220
Gamellen?

315
00:26:31,220 --> 00:26:33,559
Oh, gamellen stonden er. Heel
grote gamellen. Allemaal met soep.

316
00:26:33,560 --> 00:26:39,130
Nou ja, dat was dringen natuurlijk en toen zijn
we met zijn drieën hè, mijn vrienden, hè steeds

317
00:26:39,130 --> 00:26:43,237
bij mekaar gebleven, “want laten we ze eerst maar
eens de soep opeten”, maar die aten alles op.

318
00:26:43,238 --> 00:26:45,660
Ja, toen moest er nieuwe soep komen.

319
00:26:46,010 --> 00:26:48,590
En wij hadden verse soep, dus dat
hebben we lekker opgegeten enz.

320
00:26:49,940 --> 00:26:53,070
En ja, en verder kon je je
een heel klein beetje bewegen,

321
00:26:53,070 --> 00:26:55,980
het zat hartstikke vol met
mensen, moet je je voorstellen.

322
00:26:55,980 --> 00:26:59,940
En slapen, ja, waar moest
je nou slapen? Nou, Jacques,

323
00:26:59,940 --> 00:27:03,220
die is op een trap gaan zitten
en die is daar in gesukkeld enz.

324
00:27:04,120 --> 00:27:09,570
En ik heb ergens op de grond heb ik gelegen
met Adri enz. tussen allerlei mensen in.

325
00:27:10,640 --> 00:27:16,346
En de volgende dag… Oh ja, toen heb ik ook nog,
we hebben soep gegeten hè, dat heb ik al gezegd

326
00:27:16,346 --> 00:27:17,932
geloof ik hè? Nou, de volgende dag
werd het “rauss, rauss, rauss!”

327
00:27:17,932 --> 00:27:23,590
hè, flink met de kolf van het
geweer erachteraan, ik heb gelukkig

328
00:27:24,310 --> 00:27:30,905
geen tik gekregen, anders had ik
een tik teruggegeven waarschijnlijk!

329
00:27:30,906 --> 00:27:36,330
Ik ben er heel goed afgekomen, Jacques ook
en Adri ook. We kwamen er allemaal mooi uit.

330
00:27:36,330 --> 00:27:39,950
Over die loopplank heen en er
liep een meneer voor ons met

331
00:27:39,950 --> 00:27:42,780
twee grote koffers, met een
hoed op, dat weet ik nog goed.

332
00:27:42,780 --> 00:27:46,390
Die kreeg een trap en die liet allemaal
van schrik die koffers vallen, dus de hele

333
00:27:46,390 --> 00:27:51,520
voorraad, wij hadden niks bij ons, ik had
alleen, ja, niks bij ons, alleen een tas.

334
00:27:52,080 --> 00:27:56,380
Oh ja, en van de dienst had ik die
schaal, die pot had ik meegenomen.

335
00:27:56,380 --> 00:28:00,115
Dan heb ik tenminste een lepel en een..,
en een bord. Moet je je voorstellen

336
00:28:00,410 --> 00:28:06,240
dat ik onderweg wat kon eten. Dus ik denk
“die pik ik mee”. Nou, toen lagen we daar.

337
00:28:06,240 --> 00:28:13,290
We lagen net waar we daar in die.., in die.., in
die rijnaken hadden we weer een plaats genomen.

338
00:28:14,150 --> 00:28:17,950
En toen kwam er een Onderofficier die
erbij was, met rood haar, het was een

339
00:28:17,950 --> 00:28:25,748
fanatiekeling en die zei “man hat geklaubt!”.
Nou, “wat hadden we geklaubt?”, gestolen

340
00:28:25,748 --> 00:28:32,270
hè. “Ja, een bord en een lepel is er kwijt,
die dienst, die mist dat!”. Nou, Adri,

341
00:28:32,270 --> 00:28:38,109
die zegt “nou, dat heb jij hè?”. Ik zeg
“ja, stil maar”, ik zeg “ich”, weet je wel.

342
00:28:38,110 --> 00:28:40,590
En toen moest ik naar boven.

343
00:28:40,590 --> 00:28:44,500
“Oh God”, zeiden ze, “die zien we nooit
meer terug!”. Dus ik ging met die…,

344
00:28:44,500 --> 00:28:48,984
met dat bord en die lepel heb ik
netjes aan die Onderofficier gegeven.

345
00:28:48,985 --> 00:28:55,709
“Du hast geklaubt!!!”. En toen was ik eventjes
bang hè. Hij pakte al zijn pistool enz.

346
00:28:55,709 --> 00:29:00,490
en “nou, dan ga ik er aan!”. Ik zeg “nou
jongen”, ik zeg hè “ich bin hier” hè.

347
00:29:00,490 --> 00:29:11,700
Toen ging ik van schrik ging ik Duits praten
en loerend zo. “Hmpf, herunter!” zegt hij.

348
00:29:11,700 --> 00:29:14,500
En klappen allemaal toen ik terugkwam.

349
00:29:14,500 --> 00:29:20,300
Ik zeg “zo, dat hebben we gehad”. Nou, toen
zaten we weer in die boot hè. Wat nou weer?

350
00:29:21,940 --> 00:29:27,700
Nou, hij ging weer varen en toen gingen we naar
Zwolle toe. Zover mogelijk naar Zwolle toe.

351
00:29:28,710 --> 00:29:36,110
Zo’n watertje is daar hè. En wij wachten.
Wachten, wachten tot het weer donker werd.

352
00:29:36,610 --> 00:29:39,790
En toen “rauss, rauss!!!”, dat ging heel vlug
hè moest dat gebeuren hè, met die rotapen,

353
00:29:39,790 --> 00:29:47,210
hè, die waren erbij, die jonge knapen hè. Ja,
ik moest eventjes mijn hoofd vasthouden, want…

354
00:29:47,210 --> 00:29:50,100
U zat even tegen uw microfoontje aan…?

355
00:29:50,100 --> 00:29:56,320
Ja, ja, en eh nou, toen in
rotten van drie moesten we en 30

356
00:29:56,320 --> 00:30:00,270
soldaten weet je wel, toen moesten
we en marcheren naar de trein,

357
00:30:00,640 --> 00:30:02,130
naar het station.

358
00:30:02,130 --> 00:30:05,590
Nou, mensen die waren ook om ons heen
nog, toen hebben we hier en daar nog

359
00:30:05,590 --> 00:30:09,400
wat het één en ander eten gehad van de
mensen, van de burgers, die vonden het

360
00:30:09,400 --> 00:30:15,110
maar heel erg natuurlijk hè. En toen
stond de trein klaar en dat waren gewoon

361
00:30:15,110 --> 00:30:19,750
personenwagons hoor, geen beestenwagens
e.d., geen concentratiekampwagens.

362
00:30:20,190 --> 00:30:24,230
En daar werden we in
gestopt, in geduwd.

363
00:30:24,930 --> 00:30:27,340
Nou, eentje ging er in
het net liggen en zo, zo’n

364
00:30:27,340 --> 00:30:30,820
klein ventje, nou, die lag
lekker, zo die sliep direct.

365
00:30:31,570 --> 00:30:34,670
En wachten, wachten,
wachten, wachten, wachten.

366
00:30:34,760 --> 00:30:40,060
Op een gegeven moment werd er
geschoten langs die weg, we hadden één

367
00:30:40,060 --> 00:30:46,819
schijnbaar eruit lopen, en de ramen
moesten dicht blijven en toen kregen

368
00:30:46,820 --> 00:30:53,500
we dorst hè. En tjoek, daar ging ie
wagen, we gingen rijden, rijden, rijden.

369
00:30:55,050 --> 00:31:00,320
En toen had één van mijn
vrienden, die had ook een

370
00:31:01,530 --> 00:31:03,109
kompas bij zich, een
heel klein kompasje.

371
00:31:03,110 --> 00:31:07,391
Hij zegt “oh, waar zullen we naartoe gaan?”. “Nou,
ik denk dat we naar het Noorden gaan hè”. “Ja,

372
00:31:07,391 --> 00:31:12,590
kijk maar, we gaan naar het Noorden”. Nou ja, ik
heb daar niet op gelet, ik denk “dat kan helemaal

373
00:31:12,590 --> 00:31:17,321
niet met al dat ijzer om je heen, dus daar klopt
niks van”, als oude natuurkundige, weet je wel.

374
00:31:17,321 --> 00:31:19,560
Ik was heel goed in Natuurkunde,
dus dat wist ik wel, dat het niet

375
00:31:21,010 --> 00:31:28,940
werkte hè. En.., en de hele nacht
doorgereden, af en toe stilgestaan.

376
00:31:29,870 --> 00:31:33,790
Onderweg is er op een gegeven moment
stond ie ook op een dijk en toen is er

377
00:31:33,790 --> 00:31:39,223
één wagen is in brand gegaan, die liep
aan en toen sloegen de vlammen eruit.

378
00:31:39,223 --> 00:31:41,350
Maar weet je wat ze deden?

379
00:31:41,350 --> 00:31:44,710
Ze werden ontkoppeld, ze moesten allemaal
eruit komen, een heleboel, sterke

380
00:31:44,710 --> 00:31:50,951
jongens, die moesten duwen, die wagon, die
wankelde zó, die rolde zo van de dijk af.

381
00:31:50,952 --> 00:31:54,458
Daar hebben heel wat mensen moeten duwen
hoor, dat is wel. Maar het lukte ze wel.

382
00:31:54,458 --> 00:32:00,120
Het werd weer aangekoppeld en we reden
weer verder. Nou, toen werd het licht en

383
00:32:00,120 --> 00:32:06,190
toen het eerste station wat we dan zagen
dan in het licht, nou, geen Groningen.

384
00:32:06,190 --> 00:32:10,420
Bentheim, dus we waren in Duitsland.

385
00:32:12,260 --> 00:32:20,309
Nou, dat.., dat en dan moet ik echt de kaart,
nee, de kaart hoef ik nog niet te hebben.

386
00:32:20,310 --> 00:32:27,780
Nou, van Bentheim even gestopt, toen reed ie
weer verder. En de volgende halte was Rheine.

387
00:32:28,250 --> 00:32:36,540
Rheine in Duitsland. Een groot station met
een heel groot eh, heel veel rails enz.

388
00:32:36,780 --> 00:32:42,080
hè waren er en toen gingen die mannen, die gingen
er allemaal uit en die moesten hun behoefte doen.

389
00:32:42,100 --> 00:32:45,820
Moet je je eens voorstellen:
broek omlaag, over die.., over

390
00:32:45,820 --> 00:32:49,380
die rails, op de rails gaan
zitten, en dan hun behoefte doen.

391
00:32:49,630 --> 00:32:53,960
Toen ging die trein, die wilde gaan rijden
en die kerels allemaal de broeken weer omhoog

392
00:32:53,960 --> 00:32:59,690
en dat weet ik nog, dat helemaal op mijn
netvlies zie ik dat nog hè. Nou, dat is allemaal

393
00:32:59,690 --> 00:33:01,250
goed afgelopen, we
zijn verder gereden.

394
00:33:02,020 --> 00:33:05,470
Uiteindelijk zijn we om het verhaal
kort te maken wat dat betreft hè, want

395
00:33:05,470 --> 00:33:10,970
ja, God, je.., je.., je was in
Duitsland, het was overdag, en nou, geen

396
00:33:10,970 --> 00:33:14,500
vakantiereis natuurlijk, maar we
kwamen uiteindelijk in Münster terecht.

397
00:33:15,310 --> 00:33:21,270
Toen wisten we niet wat we zagen. Zo’n stad,
zo’n prachtige stad, die helemaal in puin lag!

398
00:33:21,270 --> 00:33:28,700
De kerken, de torens weg, een tram, die
was opgenomen door het bombardement,

399
00:33:28,700 --> 00:33:30,531
die zat in de eerste etage van een
huis, erin gedrukt door de explosie.

400
00:33:31,350 --> 00:33:35,190
Dat hebben we zo
allemaal kunnen bekijken.

401
00:33:35,190 --> 00:33:39,840
Tot een uur of 1…, nee, om 1 uur
waren we er in Münster, sorry.

402
00:33:40,400 --> 00:33:45,010
We waren om 1 uur in.., in…, en toen waren
ze die station waren ze ook aan het maken.

403
00:33:45,210 --> 00:33:50,120
En er waren Franse krijgsgevangenen, die
moesten dan het perron weer maken, met tegels.

404
00:33:50,830 --> 00:33:55,320
Onder leiding van de Organi..,
Organization TOT, dat was die

405
00:33:55,320 --> 00:33:57,540
werkorganisatie eigenlijk van de SA
van vroeger hè, die oude partij die..,

406
00:33:57,540 --> 00:34:05,290
ook een groep die er was. Onder leiding
daarvan waren ze tegels aan het leggen.

407
00:34:05,290 --> 00:34:10,510
Eén tegel hebben we zien leggen, om 1 uur
waren we er, toen waren ze aan die ene

408
00:34:10,510 --> 00:34:16,240
tegel begonnen en om 4 uur lag de tegel
en plechtig werd ie ingewijd, hij lag.

409
00:34:16,700 --> 00:34:20,390
Dus zo ijverig waren ze bezig
om de zaak weer op te bouwen.

410
00:34:20,390 --> 00:34:23,320
Maar het verdere perron zag
je gewoon de mensen allemaal

411
00:34:23,320 --> 00:34:26,090
lopen naar de treinen, net of
dat er niks aan de hand was.

412
00:34:26,090 --> 00:34:30,770
Overdag was het rustig, geen vliegtuig te
zien, tot op een ogenblik was er ineens “los,

413
00:34:30,770 --> 00:34:37,460
los, los!!!”, “schnell, schnell!!!!!” en
toen moesten we om een uur of 4, 5 tegen de

414
00:34:37,460 --> 00:34:44,800
schemering aan moesten we naar de bunkers onder
het station, onder het hoofdstation van Münster.

415
00:34:45,110 --> 00:34:49,480
Een hele grote bunker, daar werden we
binnengelaten. Daar waren we veilig.

416
00:34:49,870 --> 00:34:55,520
We waren net binnen, toen kregen we het
bericht dus dat er grote, hè, door de radio

417
00:34:55,520 --> 00:35:00,200
werd dan verteld dat er een grote aanval op
komst was, die zagen ze aankomen natuurlijk.

418
00:35:00,970 --> 00:35:05,690
En eh Engelsen en Amerikanen en toen
hebben we drie bombardementen meegemaakt.

419
00:35:09,010 --> 00:35:14,080
U gelooft het niet, maar het beton
golfde of dat het, nou, niet

420
00:35:14,080 --> 00:35:15,068
als karton, dat niet, maar er
zat een golving in die vloer!

421
00:35:19,160 --> 00:35:23,700
Er zat een Duitse meneer naast ons,
een burger, en die zat zo met zijn

422
00:35:23,700 --> 00:35:29,040
vingers zo zat hij gebogen, toen
heeft hij dat allemaal laten gaan.

423
00:35:29,040 --> 00:35:34,366
En het ene was nog niet voorbij, de andere kwam
dus, drie golven hebben we gehad, met tussenpozen.

424
00:35:34,366 --> 00:35:35,850
Om 11 uur hield het op.

425
00:35:35,851 --> 00:35:41,182
Toen merkten we dat de hele beveiliging
van ons, die soldaten die erbij, die waren

426
00:35:41,260 --> 00:35:45,444
in geen velden of wegen meer te zien, die
moesten helpen met blussen natuurlijk daar.

427
00:35:45,444 --> 00:35:47,140
Voor zover er te blussen kon.

428
00:35:47,730 --> 00:35:51,730
En toen zeiden met zo’n groep,
Nederlanders, die zeiden “we gaan

429
00:35:51,730 --> 00:35:55,830
eruit!”. Toen had er één de leiding
genomen, zeker een oud-militair,

430
00:35:55,830 --> 00:36:00,160
hij zegt “eruit, eruit jongens, eruit,
wegwezen!”. Ik schat zo ongeveer

431
00:36:00,160 --> 00:36:04,963
zo’n 60 man, die gingen door die deuren
en dan ging je door de…, door een..,

432
00:36:04,963 --> 00:36:10,410
een.., een muur heen van.., van 2
meter dik en die hadden de bommen boven

433
00:36:10,410 --> 00:36:14,900
op onze kop gehad, en die kwamen er
niet door, zo’n grote bunker was dat.

434
00:36:15,270 --> 00:36:19,800
We kwamen daar, die hel zie
ik nog steeds voor mijn ogen.

435
00:36:20,620 --> 00:36:26,290
Dat was wel eens die Van Dante heb je wel eens
gehoord, De Hel van Dante, dat was De Hel van Dante.

436
00:36:27,480 --> 00:36:33,948
Vreselijk. Gillen van vrouwen en kinderen en
huilen enz. Toen had ik toch medelijden met ze.

437
00:36:33,948 --> 00:36:41,710
We zijn daar, nou, hij wist de weg zei hij
en wij achter die kerel aan en zo naar de rand

438
00:36:41,710 --> 00:36:45,380
van de stad en daar werd het steeds rustiger
natuurlijk hè, er stonden weer huizen en zo.

439
00:36:45,380 --> 00:36:48,310
En die mensen zaten wel allemaal
in kelder, daar zag je ze allemaal

440
00:36:48,380 --> 00:36:54,507
vuurtjes, dat ze eten aan het
klaarmaken waren of zich warmden enz.

441
00:36:54,508 --> 00:36:59,810
Het was 11 uur ’s avonds. En we zijn
een heel end gelopen en toen zeiden we

442
00:36:59,810 --> 00:37:04,410
tegen mekaar, met zijn drieën waren we,
we waren niet voor niks verkenners hè,

443
00:37:04,410 --> 00:37:09,090
bij de Verkennerij, de Scouting, “we
moeten niet bij die grote groep blijven,

444
00:37:09,090 --> 00:37:14,080
want straks komt er een grote vrachtwagen
en ‘einsteigen en mit!’ weet je wel.

445
00:37:14,840 --> 00:37:17,390
Dus wij hebben net gedaan of
we heel moe waren, we lieten

446
00:37:17,390 --> 00:37:20,480
ze verder lopen enz., we zijn
een andere weg in geslagen.

447
00:37:21,360 --> 00:37:23,670
En toen hebben we gevraagd
aan een voorbijganger, een

448
00:37:23,670 --> 00:37:28,420
Duitser, waar we.., waar
we hoe we naar Gronau komen.

449
00:37:29,210 --> 00:37:37,081
Nou, heel, heel ja, het enige wat we wisten:
“daar is de Nederlandse grens, Gronau”. Nou,

450
00:37:37,082 --> 00:37:41,682
hij wees de weg en we zijn weggelopen en we
hebben een ontzettende grote afstand afgelegd.

451
00:37:41,683 --> 00:37:49,710
Als we het nou op de kaart zien, hadden
we dus eh van.., van Münster naar Greven

452
00:37:49,710 --> 00:37:54,162
gelopen, want de eerste plaats die
we tegenkwamen, de stad, een stad, dat

453
00:37:54,162 --> 00:37:59,729
konden we zien met een…, Adri Lievelsteijn,
die had een zaklantaarntje had hij,

454
00:37:59,730 --> 00:38:11,100
toen scheen hij erop: “Greven” stond erop, met
Duitse letters. En dat staat op de kaart. Ja?

455
00:38:11,790 --> 00:38:18,290
Nou, van Münster zijn we dus gelopen naar.., naar
Greven, dat is de eerste stad die we tegenkwamen.

456
00:38:18,290 --> 00:38:23,620
En mijn vrienden zeiden “nou, je familie, die is
hier ook al aanwezig zo hè!”. “Ja, dat zal wel

457
00:38:23,620 --> 00:38:30,586
zijn”. Toen zijn we verder gelopen… Münster
Greven, en toen zijn we doorgelopen en toen kwamen

458
00:38:30,587 --> 00:38:41,650
we hier, daarvoor Embstdetten, zijn we bij een
boerderij hadden we aangebeld en een boer die

459
00:38:41,650 --> 00:38:48,100
kwam, en we vroegen of ze iets te eten hadden
voor ons, want we hadden niks gegeten natuurlijk.

460
00:38:48,640 --> 00:38:51,266
En die man, die deed de
deur dicht, “warten”, zegt

461
00:38:51,267 --> 00:38:54,620
hij, en die kwam toen met
een hele stapel boterhammen.

462
00:38:54,910 --> 00:39:00,140
“Dankjewel meneer”, maar hij liet ons niet binnen,
hij keek heel schichtig rond en zo. En toen

463
00:39:00,140 --> 00:39:05,520
zijn we daar ergens verderop in.., het
was droog weer was het gelukkig toen nog,

464
00:39:06,000 --> 00:39:09,700
in een…, bij een sloot gaan zitten en
we hebben daar heerlijk de boterhammen

465
00:39:09,700 --> 00:39:13,940
opgegeten, wat bietjes meegenomen die
in de akker stonden, dat was ook lekker.

466
00:39:14,050 --> 00:39:16,530
En toen zijn we weer een stukje
verder gelopen en toen kwamen we een

467
00:39:16,530 --> 00:39:21,940
boerderij tegen, maar toen was het al
helder licht, gevaarlijk, we vielen op.

468
00:39:22,470 --> 00:39:27,250
De volgende boerderij belden we aan of
we kwamen op.., het terrein op, en toen

469
00:39:27,250 --> 00:39:33,028
zeiden ze “kom maar binnen”. En er stonden
kruizen op het.., op het..., een heleboel

470
00:39:33,028 --> 00:39:37,470
kruizen stonden er hè, dus we voelden ons
wel aangesproken als Katholieke jongens.

471
00:39:37,470 --> 00:39:39,460
En toen zijn we daar gegaan.

472
00:39:39,700 --> 00:39:43,590
En daar ontmoetten we een..,
een man en dat was een Fries

473
00:39:43,590 --> 00:39:48,240
was daar en die deed het
melken van de koeien deed hij.

474
00:39:48,240 --> 00:39:52,950
“Dus komen jullie maar binnen, de baas is
weg, want je zit wel bij een meneer, die is bij

475
00:39:52,950 --> 00:39:58,490
de SA en hij is Rechter en hij is plaatselijke…,
maar het is een hele aardige man”. Hè.

476
00:39:58,840 --> 00:40:04,530
En toen had zijn vrouw gezegd “ja, hij is al
op stap voor jullie, als hij dat hoort, dan gaat

477
00:40:04,530 --> 00:40:09,240
hij op stap om een baan voor jullie te zoeken”.
Ik denk “oh”, toen zegt die Fries tegen ons

478
00:40:09,240 --> 00:40:11,908
“nou, wacht maar, gaan jullie maar lekker
slapen hè, hier nog wat te eten enz.”. En toen

479
00:40:11,908 --> 00:40:17,859
werden we ’s avonds wakker en hij zegt “en nou
zorgen dat je voor zevenen hier weg bent, want

480
00:40:17,860 --> 00:40:21,049
meneer komt terug met een baan en dan ben je
de klos hè”. Toen zijn we verder gaan lopen.

481
00:40:21,050 --> 00:40:27,910
Toen zijn we op een gegeven moment
zijn we in Rheine terechtgekomen.

482
00:40:28,480 --> 00:40:33,470
Hier, een grote plaats, een grote stad.
En het was heel druk was het daar.

483
00:40:35,060 --> 00:40:38,960
En toen kregen ze hier op de brug..,
hier liep de rivier door, hier, deze

484
00:40:38,960 --> 00:40:43,850
rivier, op de brug, daar kregen mijn
twee metgezellen kregen ruzie met mekaar.

485
00:40:44,230 --> 00:40:47,510
Zij wilden rechtsaf en
ik heb maar niks gezegd.

486
00:40:48,390 --> 00:40:53,430
“Ja, rechtsaf”. “Nee”, zegt Adri, “we moeten
linksaf!”. Hè, om naar de grens te komen.

487
00:40:53,620 --> 00:40:58,695
“Nou”, zegt die andere. Enfin, op een gegeven kwam
er een hoge Officier voorbij, ik naar hem toe en

488
00:40:59,620 --> 00:41:04,030
ik heb me netjes voorgesteld en
een hele nette man, die was zeker

489
00:41:04,030 --> 00:41:07,260
met verlof natuurlijk, maar een
hele hoge piet, een grote pet op.

490
00:41:08,100 --> 00:41:14,110
Ik zeg “wir zuchen der Weg nach Gronau”. “Oh,
dan moet je linksaf”. Ik zeg “jongens, kom,

491
00:41:14,110 --> 00:41:20,406
geen ruzie maken, linksaf!”. En toen zijn we
inderdaad de goede kant uit gegaan, Rheine.

492
00:41:20,406 --> 00:41:25,740
En toen zijn we verder
gegaan, een bocht zo, helemaal

493
00:41:25,740 --> 00:41:28,850
terug, want kijk we waren
veel te Noordelijk gekomen.

494
00:41:28,850 --> 00:41:30,784
We mochten hier niet naartoe
en daar niet naartoe.

495
00:41:30,784 --> 00:41:41,680
En toen zijn we van Rheine zijn we gaan lopen zo,
toen kwamen we terecht: Neunkirche en Ochtrup.

496
00:41:41,680 --> 00:41:44,940
En Ochtrup, daar hebben we
ook weer een boer gevonden.

497
00:41:45,740 --> 00:41:49,890
Om het kort te maken hè.
Want daar hebben we ook weer

498
00:41:49,890 --> 00:41:53,330
rondgelopen ’s morgens vroeg
en het werd ook weer licht enz.

499
00:41:53,330 --> 00:41:57,087
en.., en aangebeld bij een
huis, gelukkig waren ze

500
00:41:57,087 --> 00:41:59,230
niet thuis, anders waren
we de sigaar geweest enz.

501
00:42:00,640 --> 00:42:05,640
En toen zijn we een weggetje in gegaan, daar lag
een boerderij, en wij naar die boerderij toe.

502
00:42:05,640 --> 00:42:10,840
En dat was goed. In Ochtrup,
buiten Ochtrup, een mooie boerderij.

503
00:42:12,650 --> 00:42:17,760
Daar werden we hartelijk ontvangen, ’s morgens
vroeg, “gaan jullie maar gauw slapen!”, zei

504
00:42:17,760 --> 00:42:22,214
ze, “want we weten wat er aan de hand is”. We
hoefden niks te vertellen, die wisten genoeg.

505
00:42:22,214 --> 00:42:25,600
Er was ook een Nederlander
die daar werkte, een Communist

506
00:42:25,600 --> 00:42:28,370
achteraf beschouwd, zo’n
Communist hoor, een goede.

507
00:42:28,370 --> 00:42:35,173
En die mensen, die waren heel erg Katholiek ook,
dus Rheinald-Westfalen allemaal hè waar we waren.

508
00:42:35,270 --> 00:42:38,250
Die boeren, die waren
allemaal anti-Hitler.

509
00:42:39,240 --> 00:42:43,830
Hè, er fijn geslapen en toen werden we
wakker en toen ging die man, die ging

510
00:42:43,830 --> 00:42:47,196
vertellen hoe hij over de grens,
“jullie willen over de grens?” zegt hij.

511
00:42:47,196 --> 00:42:53,800
Nou ja, allerlei voorstellen deed hij, een
café in gaan, bier drinken, weglopen over..,

512
00:42:53,800 --> 00:42:58,740
over een.., over een.., een water heen enz.,
dan was je in Nederland, weet je wel, zo ver.

513
00:42:58,740 --> 00:43:03,132
Maar we moesten wel met de trein mee.

514
00:43:03,133 --> 00:43:07,120
“Dat is een betere optie”, zegt hij, “want
als je met de trein meegaat, dan ga je

515
00:43:07,120 --> 00:43:12,137
gelijk met de grensgangers die daar werkten
daar in de buurt kan je met de trein mee,

516
00:43:12,137 --> 00:43:17,880
je kan gewoon een kaartje nemen in.., in
Ochtrup”. Hè, daar was een stationnetje.

517
00:43:19,050 --> 00:43:22,265
Nou, ik zeg “daar.., daar voel ik veel
meer voor hè, vinden jullie niet?”. “Ja,

518
00:43:22,490 --> 00:43:25,970
ja, maar het is wel gevaarlijk, zouden
we toch niet naar dat café gaan enz.?”.

519
00:43:25,971 --> 00:43:29,617
Ik zeg “nou, dan jullie maar naar het
café, maar ik ga naar de trein!”. Nou,

520
00:43:29,617 --> 00:43:33,969
dan maar alle drie hè. Wij netjes op
de knieën gezeten, gebeden, weet je wel.

521
00:43:33,969 --> 00:43:34,569
’s Avonds.

522
00:43:34,570 --> 00:43:42,223
En toen hebben we nog gedacht daar die kerk die
er was, om daar naar de Pastoor te gaan hè, ik

523
00:43:42,223 --> 00:43:46,880
zeg “nou, dat zou ik niet doen”. En Adri, die
zei…, of Jacques, die zei “dat moet je niet doen,

524
00:43:46,880 --> 00:43:52,951
want ik heb ook foto’s gezien dat in de oorlog
liepen er Bisschoppen met het hakenkruis op hun

525
00:43:52,952 --> 00:44:00,160
dinge, dus die waren ook niet goed, niet te
vertrouwen, je moet niemand vertrouwen”, zegt hij.

526
00:44:00,160 --> 00:44:05,069
Nou, eh we zijn ’s avonds hebben we een
kaartje gehaald, toen moesten we ’s

527
00:44:05,070 --> 00:44:08,420
avonds, het was ook weer donker, toen
kwamen al die.., die grensgangers, die

528
00:44:08,420 --> 00:44:12,960
kwamen daar, op het perron, hoe je je
dan voelt hè. “Zou je niet een kopje

529
00:44:12,960 --> 00:44:16,230
thee vragen of ze dat hebben?”. “Joh,
schei toch uit, we vallen op!”, zei Adri.

530
00:44:16,230 --> 00:44:19,690
Jacques, die was oud-militair was
hij en hij zei “we vallen op!”, “we

531
00:44:19,690 --> 00:44:24,570
vallen op!”. Die was hartstikke
bang hè. En toen zei ik “ja, dat

532
00:44:24,570 --> 00:44:27,790
moeten we ook niet” hè. En toen kwam
de trein, daar zijn we ingestapt.

533
00:44:27,790 --> 00:44:32,730
Nou, psst, en die
ging richting Gronau.

534
00:44:36,740 --> 00:44:40,130
En in Gronau gekomen, toen
gebeurde het natuurlijk

535
00:44:40,130 --> 00:44:42,560
hè, dat is het aller
voornaamste van de hele tocht.

536
00:44:42,560 --> 00:44:44,970
Het gevaarlijkste van de hele tocht.

537
00:44:44,970 --> 00:44:49,220
Want ja, als je in de trein bent,
dan komen die grensgangers, die

538
00:44:49,220 --> 00:44:53,460
stappen uit in het station, het
station is er nog steeds in Gronau.

539
00:44:54,890 --> 00:45:00,280
Die stappen uit, die hebben een pas bij zich en
die moeten door de sper heen, door de controle

540
00:45:00,280 --> 00:45:05,470
heen, en dan trekt die trein heel rustig verder.
En dan gaan ze de trein helemaal controleren.

541
00:45:05,470 --> 00:45:12,870
En dan kan je onderop de trein gaan zitten
of je kan boven op het dak gaan zitten.

542
00:45:14,160 --> 00:45:18,840
Dus Jacques en ik en Adri, ja, Adri
zagen we ineens niet meer, die was al

543
00:45:18,840 --> 00:45:24,750
op weg, dus we waren met zijn tweeën,
toen stond die trein stil en wij weg.

544
00:45:24,750 --> 00:45:31,470
En wij aan de verkeerde kant van de trein
uitgestapt. Er stonden twee Duitse militairen.

545
00:45:31,790 --> 00:45:36,510
Oh, en toen zei ik “kan ich mal
passieren?”. “Ja, natürlich” zeiden ze.

546
00:45:36,840 --> 00:45:41,658
Netjes het dingetje opengemaakt voor ons, het
waren er die met verlof waren natuurlijk.

547
00:45:41,658 --> 00:45:48,950
Wij kropen zo aan de andere kant onder de trein,
tasten en voelen enz. Naar de wielen kijken zo.

548
00:45:49,310 --> 00:45:52,830
En ik had een witte.., een witte
regenjas had ik aan, die hadden we

549
00:45:52,830 --> 00:45:56,360
uitgedaan, die had Jacques had ie
onder zijn jas gestopt, dus dat ik

550
00:45:56,360 --> 00:45:58,950
in mijn donkerbruine pak, nou, een
betere kleur kan je niet hebben.

551
00:46:00,010 --> 00:46:05,781
Hij ging tussen de wielen zitten en ik ben op die
andere di…, nee, ik ben tussen de wielen gaan

552
00:46:05,781 --> 00:46:10,980
zitten, hij is bij de remmen of zoiets, tegenover
me, dat was ook iets, daar kon je ook op kruipen.

553
00:46:11,330 --> 00:46:14,220
En maar afwachten wat er gebeurde
hè. En op een gegeven moment

554
00:46:14,220 --> 00:46:18,780
hoorden we lopen boven ons en
toen waren ze aan het controleren.

555
00:46:18,780 --> 00:46:23,840
En toen trok die trein aan.

556
00:46:23,840 --> 00:46:27,130
Ik denk “Jezus!” en toen hoor ik “ritsritsrits”,
kijken of Jacques niet onder me wegging, nee.

557
00:46:27,290 --> 00:46:30,000
Hij bleef mooi zitten
en toen stopte die.

558
00:46:30,001 --> 00:46:34,788
En toen begon het te regenen, toen begonnen
ze de wielen begonnen ze te controleren.

559
00:46:34,789 --> 00:46:38,983
Weet je wel, “ting, ting, ting,
ting, ting”, met lampen erbij enz.

560
00:46:38,984 --> 00:46:42,705
Ik denk “nou, nou zijn we de sigaar, nou
gaan we naar het concentratiekamp!”. Dat had

561
00:46:42,705 --> 00:46:45,864
die man ook gezegd hè, hij had gezegd: “als
ze je pakken, ga je rechtstreeks naar het

562
00:46:45,864 --> 00:46:51,083
concentratiekamp, daar en daar!”. Ja, “nou,
we zijn er geweest”, ik denk “nou ja, blijf

563
00:46:52,520 --> 00:47:02,110
rustig zitten” hè. En het begon hartstikke
hard te regenen, nog harder dan daarnet hè.

564
00:47:02,110 --> 00:47:07,070
En.., en luchtalarm kwam er en weg waren de
“ting-tingers” en toen op een gegeven moment

565
00:47:07,070 --> 00:47:08,808
zette dat ding zich in beweging hè, dat heb
ik al gezegd eigenlijk, toen stonden we al.

566
00:47:08,808 --> 00:47:16,750
En toen hoorden we ineens hoorden we “wjang,
tjang, tjang”, al dat Twents praten zo.

567
00:47:16,750 --> 00:47:18,570
Al die arbeiders kwamen eraan.

568
00:47:18,570 --> 00:47:22,670
En wij als de sodemieter aan de goede
kant eronder vandaan, tussen die

569
00:47:22,670 --> 00:47:27,820
mensen en lekker erin, en we zaten
heerlijk in een coupe naast die werkers.

570
00:47:28,450 --> 00:47:33,700
Toen schreef hij in zijn verhaal “we hadden er heel
gezellig effe zitten praten”, we hebben helemaal

571
00:47:33,700 --> 00:47:38,920
geen moer gezegd, want we wilden helemaal niet
weten, want wij praten geen Twents natuurlijk.

572
00:47:40,130 --> 00:47:45,410
En maar wij zagen die andere niet hè. Ik
denk “Jezus, waar is hij toch hè?”, “waar

573
00:47:45,410 --> 00:47:52,660
is hij toch gebleven?”. “Nou ja, we zullen
wel zien”. Heel lang gewacht, toen zeiden

574
00:47:52,660 --> 00:47:56,012
die arbeiders “oh, dan zal de trein wel niet
verdergaan, dan moeten we het hele verhaal

575
00:47:56,012 --> 00:47:59,920
weer opnieuw doen, hij zal wel weer
terugrijden”. Maar om 1…, nee, toen was het

576
00:47:59,920 --> 00:48:03,560
half 2 ’s nachts trok hij toch
aan. Die mensen wilden naar huis.

577
00:48:04,760 --> 00:48:08,150
En hij stopte in Glanerbrug
en we wisten dat in Glanerbrug

578
00:48:08,150 --> 00:48:11,590
er geen.., dat had hij ook
verteld, daar was geen controle.

579
00:48:12,060 --> 00:48:15,431
Dus wij met die arbeiders eronder
vandaan, inderdaad geen controle,

580
00:48:15,432 --> 00:48:19,750
dus ik vroeg aan die arbeiders
of wij.., of we een plaatsje in de

581
00:48:19,750 --> 00:48:22,730
gang mochten zitten, weet je wel,
dat we de nacht af konden wachten.

582
00:48:22,731 --> 00:48:29,320
Maar die man die ons dat verteld had, die had wel
zijn adres opgegeven in Enschede, in noodgevallen.

583
00:48:29,320 --> 00:48:33,700
Ja, niemand wilde, durfde het
niet, zo bang waren de mensen.

584
00:48:33,701 --> 00:48:38,320
Want als ze erop betrapt werden, was er iemand
verborgen, dan waren ze natuurlijk de sigaar.

585
00:48:38,320 --> 00:48:45,960
Maar we waren in Nederland. Nou, toen moesten we
van Glanerbrug moesten we naar.., naar Enschede.

586
00:48:47,490 --> 00:48:49,170
En het is maar een heel klein stukje,
maar een heel gevaarlijk stukje.

587
00:48:50,350 --> 00:48:55,700
Want er waren twee controles op die weg, de
oude weg, er is nou een nieuwe weg gebouwd.

588
00:48:56,310 --> 00:48:59,580
En toen moesten we gaan tot aan
de fabriek aan de rechterkant,

589
00:48:59,580 --> 00:49:04,680
met pijpen, en aan de andere kant moest je
zijn, daar kwam je dan in de Hofstedestraat.

590
00:49:04,680 --> 00:49:10,460
En daar woonde die man, in de Hofstedestraat, die
is er nog hoor. Witte huisjes, kleine huisjes ook.

591
00:49:10,460 --> 00:49:14,108
Nummer zoveel, nummer 30
of zoiets, weet ik veel.

592
00:49:14,109 --> 00:49:21,330
Nou, er liep er één te controleren bij
achter de bomen om, zo door het gras.

593
00:49:21,960 --> 00:49:26,940
Als militairen zo geklauwd weet je wel
eromheen, en dat lukte en die anderen

594
00:49:26,940 --> 00:49:30,919
waren niet te zien, dus die Duitse..,
die Duitse lui, die waren er niet.

595
00:49:30,920 --> 00:49:37,440
Nou, de Hofstedeweg waren
we aangekomen en gebeld en

596
00:49:37,440 --> 00:49:39,339
dat was om een uur of 3
waren we ’s nachts waren er.

597
00:49:39,340 --> 00:49:41,970
’s Nachts om 3 uur.

598
00:49:42,780 --> 00:49:46,820
Nou, die mensen, die gauw,
gauw naar binnen met zijn

599
00:49:46,820 --> 00:49:50,890
drieën en de vrouw des huizes
had aardappels en bietjes.

600
00:49:50,890 --> 00:49:56,630
Rode bietjes. Oh God, dat hebben ze voor ons
gekookt, middenin de nacht! We hebben daar gegeten.

601
00:49:56,630 --> 00:49:59,760
Nou, dik in de nacht hebben we ons in

602
00:49:59,760 --> 00:50:04,590
het kleed gerold hè, van de
huiskamer, en ’s morgens weg.

603
00:50:05,850 --> 00:50:09,654
“Hartstukke bedankt joh”, enz.,
en we zullen het nooit vergeten.

604
00:50:09,654 --> 00:50:18,410
Nou, toen zijn we Enschede in gelopen en
ja, en toen kwam natuurlijk het verhaal van

605
00:50:18,800 --> 00:50:23,880
Adri, die had heel veel last van bronchitis
en die hoestte veel, toen was hij ontzettend

606
00:50:23,880 --> 00:50:31,080
verkouden en die wilde een poeier halen,
dus bij in Enschede bij.., bij een apotheek.

607
00:50:31,080 --> 00:50:34,944
In Enschede wou hij dus naar een…, is hij
naar een drogisterij gegaan, daar heeft hij

608
00:50:34,944 --> 00:50:39,930
een poeier gekocht achteraf beschouwd hè.
En toen zijn wij hem uit het oog verloren.

609
00:50:39,930 --> 00:50:44,560
En we wilden niet opvallen, niet gaan
stilstaan, want er was pasgeleden was

610
00:50:44,560 --> 00:50:48,948
er ook in Enschede een razzia geweest
en daar hadden we onze buik wel vol van.

611
00:50:48,948 --> 00:50:53,633
Toen zijn we heel langzaam doorgelopen en
hij kwam maar niet, en hij zegt “Jacques,

612
00:50:53,633 --> 00:50:56,623
ja, hij is weg, wat moeten we nou?”. Hij
wist bij God niet wat hij moest doen.

613
00:50:56,624 --> 00:50:59,610
Ik zeg “ik weet raad: we gaan naar

614
00:50:59,610 --> 00:51:04,080
Haaksbergen”. Ik zag Haaksbergen staan en ik
zeg “dan gaan we naar tante Marie”, ik zeg “dat

615
00:51:04,080 --> 00:51:12,887
is.., dat is een vriendin van.., van mijn zus
Riet” hè, die daar heel veel… Dat zal ik naderhand

616
00:51:12,888 --> 00:51:17,162
wel vertellen, dat hoort niet tot.., tot dit
hè, die heeft een ander verhaal natuurlijk.

617
00:51:17,162 --> 00:51:22,130
En toen zijn we zo gelopen naar
Haaksbergen en inderdaad: onderweg

618
00:51:22,130 --> 00:51:24,211
kwamen we wel troepen tegen, maar
het waren gewoon soldatengroepen

619
00:51:24,630 --> 00:51:28,236
en zo, er was niet veel verkeer
hoor, het was de oude weg was dat.

620
00:51:28,237 --> 00:51:32,190
En toen zijn we in Haaksbergen terechtgekomen
en ik zei “waar woont tante Marie?”.

621
00:51:32,870 --> 00:51:37,532
“Ja, in die en die straat”. En die hadden
een kruidenierswinkeltje en ik belde aan.

622
00:51:37,533 --> 00:51:42,290
Ik zeg “nou, ik ben Anton Greven, ik ben
de broer van Riet”. “Kom binnen!”, zegt ze.

623
00:51:42,800 --> 00:51:48,040
Nou, toen zijn we naar binnen.., naar binnen
gegaan en toen hebben we daar eerst wat

624
00:51:48,040 --> 00:51:54,510
gegeten en toen zijn we gaan slapen, toen
werd er een boekenkast was er, een hele lange

625
00:51:54,510 --> 00:51:58,980
boekenkast, en die deden ze open, dat waren
deuren en daarachter was een geheime kamer.

626
00:51:59,340 --> 00:51:59,860
En er stond een

627
00:52:00,430 --> 00:52:03,360
bed, een tweepersoonsbed, toen hebben ons
uitgekleed en in dat bed gaan liggen.

628
00:52:03,360 --> 00:52:06,770
Het was donker, ’s avonds.En
toen we wakker werden

629
00:52:06,770 --> 00:52:09,960
was het weer avond: we
hebben gewoon 24 uur geslapen!

630
00:52:10,570 --> 00:52:17,790
Zo moe waren we! Ja. En toen hebben we daar zijn
we daar een week geweest, 6 dagen. Een kleine week.

631
00:52:17,790 --> 00:52:25,250
En ja, en toen kwam de Ondergrondse
hè, zo’n Ondergrondse, een hele goede,

632
00:52:25,360 --> 00:52:29,290
en die hebben dat allemaal voor ons
georganiseerd dat we weer de vlucht namen.

633
00:52:30,050 --> 00:52:35,940
Toen zijn we dus op een gegeven moment was
alles klaar, we kregen een fiets, adres

634
00:52:35,940 --> 00:52:42,150
op in Borne, nou, Borne, dat ligt ook weer
iets, dat ligt ook op de kaart hier, Borne.

635
00:52:43,360 --> 00:52:44,940
Hier. Daar moesten we naartoe fietsen.

636
00:52:44,940 --> 00:52:50,270
En toen moesten we ergens voorbij Borne
bij een boerderij de fiets neerzetten.

637
00:52:50,740 --> 00:52:52,370
En toen kregen we verdere instructies.

638
00:52:52,370 --> 00:52:56,850
Toen gingen we daar lopen, toen moesten
we daarna moesten we richting Almelo lopen

639
00:52:56,850 --> 00:53:01,150
en toen kwamen er zo mensen ineens naast
ons lopen, “hier heb je papieren enz.”.

640
00:53:01,680 --> 00:53:05,506
“Ontslagen uit het werkkamp”, een
plaats waar ik nog nooit geweest ben.

641
00:53:05,507 --> 00:53:10,500
Allemaal ontslagen, als we allemaal,
ja, dat hebben ze zelf allemaal

642
00:53:10,500 --> 00:53:12,771
gemaakt hè. En die hadden allemaal
een band om van het Rode Kruis.

643
00:53:12,772 --> 00:53:21,989
En wij gelopen zo naar.., naar..,
naar.., naar Almelo, naar het station.

644
00:53:21,990 --> 00:53:25,970
En daar stond een hele grote trein
stond daar, een Duitse trein,

645
00:53:25,970 --> 00:53:29,600
want de NS, die staakte toen weet
je wel, ook zo’n heldendaad van ze.

646
00:53:30,140 --> 00:53:35,070
En er zaten nog Duitse.., Duitse
soldaten en Duitse officieren, wij

647
00:53:35,070 --> 00:53:38,260
werden dus toen bij in een treinstel
met Duitse officieren gestopt.

648
00:53:39,230 --> 00:53:44,670
Maar Adri was er niet bij, we waren nou met
zijn tweeën al die tijd hè. Niks gehoord van hem.

649
00:53:46,920 --> 00:53:48,941
Nou, de hele tijd gestaan
en toen ging die trein

650
00:53:49,140 --> 00:53:52,080
rijden en die reed dus om
kort te gaan naar Utrecht.

651
00:53:53,130 --> 00:53:54,860
In Utrecht moesten we eruit.

652
00:53:54,930 --> 00:53:58,350
En daar hebben we ook nog
een dag hebben we door

653
00:53:58,350 --> 00:54:00,586
moeten brengen in het Centrum,
dat moest je ook allemaal

654
00:54:00,400 --> 00:54:04,510
weer door het Rode Kruis geregeld worden
en die hadden toen gestaakt, weet ik veel.

655
00:54:04,510 --> 00:54:06,863
Er moesten andere mensen zijn we naar
het Parochie geweest, naar een kerk.

656
00:54:06,864 --> 00:54:11,600
En ze zeiden “ja, je moet naar de Hakade”,
dat was toen één of ander onderkomen

657
00:54:11,600 --> 00:54:17,818
waar mensen allerlei ro…, zwervende
mensen werden opgenomen weet je wel.

658
00:54:17,819 --> 00:54:21,810
En er zijn er politieagenten zijn
er.., een stel politieagenten

659
00:54:21,810 --> 00:54:25,340
zijn gekomen, nou, tussen
aanhalingstekens schijnbaar achteraf.

660
00:54:25,340 --> 00:54:26,390
Ik weet het ook niet.

661
00:54:26,390 --> 00:54:32,420
En toen stond de trein stond ’s avonds weer
klaar om ons verder te brengen naar Rotterdam.

662
00:54:33,980 --> 00:54:43,430
En tijdens de.., de.., de.., de reis naar
Rotterdam hoorden we dat ie naar Den Haag reed.

663
00:54:43,710 --> 00:54:46,942
Dat was natuurlijk vervelend,
toen kwamen we in Den Haag terecht.

664
00:54:46,942 --> 00:54:49,310
En bij het, ja, dat was middenin de
nacht kwam.., kwam in het Hollands

665
00:54:49,310 --> 00:54:53,110
Spoor was dat toentertijd, want die
hadden nog geen Centraal Station.

666
00:54:53,110 --> 00:54:59,840
Niet het Staatsspoor, maar het Hollands Spoor. En
daar moesten we blijven tot ’s morgens 4 uur, want

667
00:54:59,840 --> 00:55:02,089
dan was het de politie hield het bij
hè, spertijd hè. De politie zeggen wij

668
00:55:02,090 --> 00:55:07,860
in het Nederlands hè. En toen zijn we
gaan lopen met zijn tweetjes en toen

669
00:55:07,860 --> 00:55:11,399
kregen we gezelschap van een paar
anderen, twee, en toen zijn we met zijn..,

670
00:55:11,399 --> 00:55:17,110
met zijn vieren zijn we gaan lopen van..,
van Den Haag via Delft naar Rotterdam.

671
00:55:17,580 --> 00:55:19,490
En dat was op 30 november.

672
00:55:22,260 --> 00:55:26,230
En onderweg hebben we dus verder geen
flauwekul meegemaakt, alleen hoorden we dus dat

673
00:55:26,230 --> 00:55:31,770
de 29ste was er een aanval geweest op
Feijenoord met vliegtuigen en het was daar

674
00:55:31,770 --> 00:55:36,810
gebombardeerd, de spoorlijnen, het was helemaal
misgelopen, er was ook een oude dokter die

675
00:55:36,810 --> 00:55:41,175
al met pensioen was, die was gewond geraakt,
allebei zijn benen, die is ook overleden toen.

676
00:55:41,175 --> 00:55:41,380
Dat hoorden we toen.

677
00:55:41,380 --> 00:55:51,510
Nou, toen ben ik naar huis gelopen en ik kwam
de deur binnen, achterom, met het hekje zo,

678
00:55:51,510 --> 00:55:53,940
door de tuin en toen zei mijn moeder, die zei
“Jezus!”, toen gooide ze zo deur weer dicht.

679
00:55:53,940 --> 00:55:55,730
Nou, toen was ik thuis.

680
00:55:55,730 --> 00:56:02,930
Een zere poot, nou verschrikkelijk!
Daar had ik last van.

681
00:56:02,930 --> 00:56:07,990
En nou, toen was ik thuis,
dus dat is de reis geweest.

682
00:56:12,260 --> 00:56:20,420
Mooi. Kunt u vertellen over de.., de trein
waar.., waar de tweede vriend van u was

683
00:56:20,420 --> 00:56:25,330
gebleven? Ja. Die zat bovenop
het dak. Die was in de.., in de…

684
00:56:25,330 --> 00:56:28,800
Kunt u.., kunt u even beginnen in de zin
met “die vriend zat bovenop het dak”?

685
00:56:28,800 --> 00:56:33,721
Adri.., Adri Lievelsteijn hè, mijn
vriend, naderhand de zwager van me.

686
00:56:33,721 --> 00:56:40,970
Die was niet onder de trein gekropen, maar die
zat bovenop de trein. En met een paar anderen.

687
00:56:40,970 --> 00:56:43,360
Die anderen heb ik niet meer
teruggezien, die waren ineens waren

688
00:56:43,360 --> 00:56:49,880
die verdwenen in.., in.., hoe heet
het?, in.., in.., in Glanerbrug.

689
00:56:49,880 --> 00:56:53,290
In Glanerbrug kwamen ze eraf
hè. En gewoon met die dat

690
00:56:53,290 --> 00:56:57,113
stuk naar Glanerbrug hadden
ze bovenop de trein gezeten!

691
00:56:57,114 --> 00:57:00,560
Dus van Gronau naar Glanerbrug
zat hij bovenop de trein!

692
00:57:01,300 --> 00:57:05,090
En in Glanerbrug zagen we hem weer
terug “verrek, ben je er toch?”. En

693
00:57:05,090 --> 00:57:07,600
“oh”, zegt Jacques, “die hebben ze
gearresteerd of zo”, weet je wel.

694
00:57:07,601 --> 00:57:09,610
Nee joh, hij was er! “Hoest,
hoest, hoest”, daar kwam hij aan!

695
00:57:09,610 --> 00:57:19,421
En toen zijn we in Enschede zijn
we hem kwijtgeraakt weet je wel.

696
00:57:20,000 --> 00:57:22,969
Toen we bij die mensen al
geslapen hadden en alles,

697
00:57:22,970 --> 00:57:25,475
hij heeft ook bietjes
gegeten daar hè in Enschede.

698
00:57:25,475 --> 00:57:35,174
Maar dan in de loop van de dag,
bij en toen was hij ging hij

699
00:57:35,175 --> 00:57:35,784
poeiers halen en toen hebben
we hem niet meer teruggezien.

700
00:57:36,190 --> 00:57:47,200
Naderhand blijkt dus, dat hij is gaan
liften in Enschede en toen kwam er

701
00:57:47,200 --> 00:57:54,017
een.., een politiewagen aan van de SD
en hij zegt “ja, oh liften?”, niet van

702
00:57:54,017 --> 00:57:59,210
“sehr gut” en die bracht hem rechtstreeks
naar het concentratiekamp Amersfoort.

703
00:58:01,370 --> 00:58:05,280
En hij hoestte natuurlijk en toen zei
die Sanitätor…, dat heeft hij naderhand

704
00:58:05,280 --> 00:58:09,050
verteld natuurlijk, dat hele verhaal, dan
zegt die Sanitätor “wat heb je toch?”.

705
00:58:09,560 --> 00:58:17,880
“Ja, ich habe das groBe S, ich habe TBC”.
“Huh???”. Een Duitse Rode Kruis wagen

706
00:58:17,880 --> 00:58:21,040
kwam eraan rijden, “herin!” en die
bracht hem rechtstreeks naar Rotterdam!

707
00:58:21,040 --> 00:58:22,910
En die was thuis!

708
00:58:23,470 --> 00:58:27,270
En toen ging hij thuis vertellen
dat wij waarschijnlijk wel dus een

709
00:58:27,270 --> 00:58:30,920
keertje terug zullen komen, “maar
ik weet niet wanneer” zegt hij.

710
00:58:30,920 --> 00:58:35,266
Hij wist niet dat wij naar Haaksbergen
gegaan waren, dat wist hij niet, toen.

711
00:58:35,267 --> 00:58:41,379
Zie je, en dat is het verhaal van dat wij
uiteindelijk met zijn tweeën zijn geweest. Ja.

712
00:58:41,380 --> 00:58:47,558
En die anderen, vreemde mensen die dat stukje
meegelopen hebben, ja, die kennen we niet meer.

713
00:58:47,559 --> 00:58:47,869
Dus dat is…

714
00:58:47,870 --> 00:58:52,220
Dus toen u nog 6 dagen daar
in, daar zat was hij al thuis?

715
00:58:52,220 --> 00:58:58,400
Ja, toen was hij al thuis ja. Ja. Ja, inderdaad.
Hij was 3 dagen was hij al thuis voor ons! Ja.

716
00:58:58,400 --> 00:59:00,070
En kunt u nog even zeggen

717
00:59:00,070 --> 00:59:06,160
op welke datum u dan eigenlijk
thuiskwam? 30 november. 30 november.

718
00:59:06,160 --> 00:59:19,000
We zijn precies 20 dagen weggeweest.
20 dagen was ik mijn vrijheid kwijt. Ja.

719
00:59:19,300 --> 00:59:24,500
Wilt u vertellen over.., over wat u in
de Hongerwinter terug in Rotterdam heeft

720
00:59:24,500 --> 00:59:26,990
meegemaakt? Ja.

721
00:59:26,990 --> 00:59:29,720
Ik kwam terug kwam ik van
mijn tocht uit Duitsland

722
00:59:29,720 --> 00:59:34,390
en toen bleken de.., de
rantsoenen gehalveerd te zijn.

723
00:59:34,391 --> 00:59:41,330
Een half broodje in de week, olie,
een liter olie in de maand, boter

724
00:59:41,330 --> 00:59:45,570
kreeg je praktisch niet meer, je
moest maar zien dat je rondkwam.

725
00:59:46,850 --> 00:59:49,318
Elektriciteit was afgesneden,
dat hadden we ook niet meer.

726
00:59:50,310 --> 00:59:53,780
Water was er gelukkig wel, daar
zorgde mijn vader wel voor.

727
00:59:55,130 --> 00:59:59,870
En maar voor de rest was het heel
erg, we moesten toen ik ook beter was

728
01:00:00,120 --> 01:00:04,170
van de tocht heb ik tot
Kerstmis toe huis moeten houden

729
01:00:04,170 --> 01:00:08,500
om die voet van me heel te
laten worden, zo erg was dat.

730
01:00:09,290 --> 01:00:13,020
En toen ik weer kon lopen,
toen ben ik op de fiets

731
01:00:13,020 --> 01:00:17,150
gestapt of gaan lopen om eten
bij mekaar te scharrelen.

732
01:00:17,550 --> 01:00:18,740
Bij goede kennissen enz.

733
01:00:19,080 --> 01:00:24,170
buiten Rotterdam en Barendrecht heb je in de
buurt, dus daar had je het tuinbouwgebied.

734
01:00:24,310 --> 01:00:30,190
Het Westland, daar ben ik nooit geweest, maar wel
aan de kant van Barendrecht op, het Zuiden van…,

735
01:00:30,650 --> 01:00:36,360
omdat wij op het eiland IJsselmonde woonden hè
in Zuid, daar ligt het, aan de linker Maasoever.

736
01:00:37,110 --> 01:00:41,530
En ja, daar heb ik een heleboel
gezien natuurlijk in die tijd.

737
01:00:41,530 --> 01:00:45,870
Ik heb mensen om zien vallen, die dood
waren, gewoon op straat vielen ze ineens om.

738
01:00:45,870 --> 01:00:50,880
Eh, je ging naar een kapper en je kwam
met een ontzettende luizenbos terug.

739
01:00:50,880 --> 01:00:58,760
De mensen, ja, dat ongedierte, dat maakt dan
hè ontzettend veel last hebben we ervan gehad.

740
01:00:58,760 --> 01:01:00,490
En echt, dat eh

741
01:01:00,490 --> 01:01:03,310
mijn zussen, die zijn blijven
werken, nou Riet, die

742
01:01:03,310 --> 01:01:07,350
is gewoon op stap gegaan
en hè, om eten te halen.

743
01:01:07,490 --> 01:01:08,190
Twee keer.

744
01:01:08,190 --> 01:01:13,514
De kinderen wegbrengen en eten halen, zodoende
kenden ze natuurlijk daar die mensen hier in

745
01:01:13,514 --> 01:01:20,890
deze buurt, in Haaksbergen, in Delden, in afijn
al die plaatsen daar hè, daar was ze bekend.

746
01:01:21,980 --> 01:01:26,340
En dan zorgde ze wel dat ze een
goed vervoer had, want het was een

747
01:01:26,340 --> 01:01:29,110
hele knappe.., al zeg ik het zelf:
het was een hele knappe meid.

748
01:01:29,110 --> 01:01:33,870
En die kon zelfs Duitse soldaten,
goede Duitse soldaten, overhalen

749
01:01:33,870 --> 01:01:38,400
om ze.., om ze mee te nemen in een
vrachtwagen met de kinderen en al.

750
01:01:38,590 --> 01:01:42,710
Dus dat scheelde een heel stuk. Dat
is de andere kant van de Duitsers.

751
01:01:42,730 --> 01:01:46,676
Er waren heel goede mensen
bij. Ook militairen.

752
01:01:48,770 --> 01:01:53,929
Ja, en dat.., dat was zó erg, dat op een
gegeven moment zeiden we “nou hebben we

753
01:01:53,930 --> 01:01:59,780
niks meer!”. En toen had mijn moeder, dat
is een heel mooi verhaal, had in de kerk

754
01:01:59,780 --> 01:02:03,680
gehoord, een heel vrome vrouw
was dat, veel vromer dan mijn

755
01:02:03,680 --> 01:02:07,242
vader, die was meer, ja, een
beetje vrijzinnig was hij.

756
01:02:07,242 --> 01:02:13,980
En die had een preek gehoord van de Pater, die
had gezegd “als Maria in de broodtrommel ligt,

757
01:02:13,980 --> 01:02:23,408
dan komt er vanzelf brood in”. Dat heeft ze
gedaan, ik ga naar die mensen toe die ook in de

758
01:02:23,408 --> 01:02:27,850
Ondergrondse zaten waar ik ook wel eens iets
voor deed, zonder dat ik het wist overigens, en

759
01:02:27,850 --> 01:02:34,190
die zaten meer in de bonnen enz., zo die..,
die dochter van het huis van die familie, die

760
01:02:34,190 --> 01:02:38,540
zat op het distributiekantoor, dus voor de
onderduikers moest ook gezorgd worden natuurlijk.

761
01:02:38,540 --> 01:02:42,480
En dan had je olie kon
je halen op twee bonnen.

762
01:02:42,520 --> 01:02:46,220
Je had buiten.., je had rode bonnen,
dat was voor de stad, en zwarte bonnen

763
01:02:46,220 --> 01:02:49,690
waren voor buiten, of net andersom,
maar in elk geval twee soorten bonnen.

764
01:02:50,180 --> 01:02:55,000
En dan moest ik als vreemde moest
ik die bonnen gaan verzilveren in…,

765
01:02:55,000 --> 01:02:56,477
gaan veroliën zal ik maar zeggen,
en dan ging ik die olie ophalen.

766
01:02:56,477 --> 01:02:56,640
Ik heb heel mijn leven
geloofd dat me er één

767
01:02:56,640 --> 01:02:57,544
achterna zat, een NSB’er.

768
01:02:57,545 --> 01:03:07,628
Ook weer zo’ NSB’er hè. En ik
vluchtte een huis in, daar waar die

769
01:03:07,628 --> 01:03:11,409
mensen woonden, vlakbij, zo hupsakkee
de tuin in, het huis in, weg.

770
01:03:11,410 --> 01:03:13,411
En ze konden mij niet meer vi…,
hij kon mij niet meer vinden.

771
01:03:13,412 --> 01:03:17,080
En die mevrouw, die liet
me direct binnen enz.

772
01:03:17,080 --> 01:03:23,406
en die.., die zegt “ja”, ze zegt “u bent toevallig
het goede huis binnengekomen, al staat er

773
01:03:23,407 --> 01:03:34,330
op ‘steun het NSB’, want mijn man is een vervent
aanhanger van de NSB, maar ik niet”, zegt ze.

774
01:03:34,330 --> 01:03:36,290
Geluk hè? En dat emmertje werd daar
naartoe gebracht. En zo allerlei dingen.

775
01:03:36,290 --> 01:03:39,990
Ik ben zes keer aangehouden
door soldaten met controle enz.

776
01:03:41,680 --> 01:03:44,330
Ja, “einsperren” weet je wel,
en “zurück nach Deutschland”,

777
01:03:44,330 --> 01:03:48,232
maar ja, gelukkig, “lecker
zurück in die Heimat”, zei ik zo.

778
01:03:48,232 --> 01:03:55,620
“Oh ja?”, zeiden ze, “hm”. “Wo sind Sie dan?”.
“Ja, ik ben in Duitsland geweest”, ik vertelde dus

779
01:03:55,620 --> 01:04:00,070
een stukje van Münster vooral hè, toen was één
van die soldaten zei “ik kom uit Münster” zegt hij

780
01:04:00,070 --> 01:04:04,370
en “waar waren de bommen gevallen?”. Ik zeg
“het hele Centrum is vernietigd”. “En mijn

781
01:04:04,370 --> 01:04:07,644
huisje staat er vlakbij, ons huis staat vlakbij
de kerk” en die jongen huilen, weet je wel.

782
01:04:07,645 --> 01:04:13,260
Ik zeg “ja, ich kan es auch nicht
verführen hè”, “ik kan er ook niks aan

783
01:04:13,260 --> 01:04:18,440
doen hè”. En toen lieten ze me gaan,
toen lieten ze me aardappels laden.

784
01:04:18,440 --> 01:04:18,765
En toen kwam ik met
aardappeltjes kwam ik thuis.

785
01:04:18,765 --> 01:04:22,617
Iedere keer had ik wel iets, een.., een..,
een Engeljongen op mijn schouder zitten.

786
01:04:22,617 --> 01:04:27,590
Dat heb ik trouwens in Indië ook gehad
zes keer, zeven keer. Daarom zit ik hier!

787
01:04:28,010 --> 01:04:30,282
Dat is geen bijgeloof hoor, want
het is gewoon toeval natuurlijk.

788
01:04:30,282 --> 01:04:38,090
En die hele tijd van die hongertijd,
dat is zó uitzichtloos, zo zwart.

789
01:04:38,110 --> 01:04:42,150
Zo dat is het ergste wat ik
in mijn leven heb meegemaakt.

790
01:04:42,270 --> 01:04:47,259
Alles daarna, ja, Indonesië, dat
is gewoon, ja, dat is natuurlijk

791
01:04:47,260 --> 01:04:52,830
jongens ben je kwijtgeraakt enz.,
en een man of van één peloton alleen

792
01:04:52,830 --> 01:04:59,860
al, het hele bataljon is ongeveer
40, 50 mensen is gevallen daar, 650

793
01:05:00,130 --> 01:05:02,840
jongens, de tweede
actie hè meegemaakt.

794
01:05:02,840 --> 01:05:06,560
Maar daar werd je verzorgd, daar
werd je als je ziek was kwam de

795
01:05:06,560 --> 01:05:10,368
dokter en je kreeg je eten op tijd,
alleen kon je doodgeschoten worden.

796
01:05:10,369 --> 01:05:16,170
Nou ja, dat hebben ze toevallig niet gedaan,
dus, maar ik heb daar een prima tijd gehad hè,

797
01:05:16,170 --> 01:05:21,743
verleken bij die hongertijd, dat is de zwartste
bladzij van.., van.., van mijn leven geweest.

798
01:05:21,743 --> 01:05:30,060
Ja. Toen zag ik het af en
toe niet zitten helemaal.

799
01:05:31,890 --> 01:05:38,339
Ik dacht “ja, waar ben je hiervoor
hè?”, zulke dingen uitgehaald

800
01:05:38,340 --> 01:05:42,990
en dan kom je thuis en het
is één bonk.., bonk ellende.

801
01:05:42,990 --> 01:05:44,790
Nou, mijn broertjes waren
gelukkig bij de boeren

802
01:05:44,790 --> 01:05:47,120
gebracht, naar Hengelveld,
dus dat was vlakbij Hengelo.

803
01:05:47,550 --> 01:05:51,150
Als die bonkaarten hadden we van
hun, maar ja, wat kreeg je erop?

804
01:05:51,360 --> 01:05:53,340
Het was niks hè. Maar die
waren in elk geval in

805
01:05:53,340 --> 01:05:56,413
veiligheid, dat vond ik wel
fijn, die Gerard, die twee.

806
01:05:56,414 --> 01:06:09,450
Daar had mijn zus ook voor
gezorgd. En mijn zus, Riet, die

807
01:06:29,470 --> 01:06:34,070
Maar onbeschrijfelijk is dat, honger,
winter, het boek van.., van.., van onze

808
01:06:34,070 --> 01:06:39,361
vriend, die ook Minister is geweest,
die heeft dat geschreven weet je wel.

809
01:06:39,362 --> 01:06:43,780
Ja, dat is een leuk geromantiseerd
verhaal, maar niet die zwarte, echte zwarte

810
01:06:43,780 --> 01:06:47,980
honger daar in die steden, Amsterdam
nog erger dan.., dan.., dan Rotterdam.

811
01:06:47,980 --> 01:06:51,110
Echt, wat had Amsterdam?

812
01:06:51,420 --> 01:06:56,880
Hè, die kon van geen kant
uit hè. Na de oorlog ben

813
01:06:56,880 --> 01:07:00,010
ik verder gaan werken bij
de Dok en Werkmaatschappij

814
01:07:00,010 --> 01:07:01,514
Wilton Feijenoord.

815
01:07:01,514 --> 01:07:06,390
Daar heb ik een paar maanden
gewerkt met een tijd van wachtgeld

816
01:07:06,390 --> 01:07:08,580
ertussen trouwens hè, dat was
niet direct aan het werk.

817
01:07:08,580 --> 01:07:18,680
En toen ben ik gaan werken in Den
Haag bij de eh.., bij hoe heette het

818
01:07:18,680 --> 01:07:22,130
Ministerie ook alweer?, van Economische
Zaken, het was er een onderdeel van.

819
01:07:22,130 --> 01:07:30,310
En daar werd ik gezet in de
Benoordenhoutseweg daar om chemische producten

820
01:07:30,310 --> 01:07:33,910
te verdelen onder de mensen, chemische
producten: verf, blikjes enz.

821
01:07:34,170 --> 01:07:37,900
voor de schilders enz. hè. Daar heb
ik ook een paar maanden gewerkt.

822
01:07:38,660 --> 01:07:42,280
Lievelsteijn, die zat er ook vlakbij, die
had ook een baantje daar in de buurt.

823
01:07:42,280 --> 01:07:44,980
En die is naderhand
bij de KLM gekomen.

824
01:07:46,490 --> 01:07:52,280
Eh, toen liep het zo tegen het einde
toe van het jaar ben ik nog naar, want

825
01:07:52,280 --> 01:07:59,070
ze zeiden “je wordt opgeroepen in april
1947”, dus ik had nog even de tijd.

826
01:07:59,070 --> 01:07:59,990
En toen had ik

827
01:07:59,990 --> 01:08:05,320
verkering met mijn vrouw al, hè, die
mijn vrouw later is geworden, Truusje.

828
01:08:06,130 --> 01:08:10,130
En die haalde, die zat bij Cor
Kietboom, de voorzitter van

829
01:08:10,130 --> 01:08:14,310
Feijenoord, de oude voorzitter
van Feijenoord, legendarisch hoor.

830
01:08:14,310 --> 01:08:19,173
Daar zat ze op kantoor en die zegt “ik
heb een mooie baan binnen.., binnen de

831
01:08:19,260 --> 01:08:23,490
haven in Rotterdam-Zuid, dat is lekker
dichtbij”. En toen werkte ik bij Oving,

832
01:08:23,630 --> 01:08:30,610
dus de.., de.., de staal, die buizen en
draden trekt enz., zo’n bedrijf is dat.

833
01:08:30,610 --> 01:08:31,700
International was dat.

834
01:08:31,700 --> 01:08:37,043
Daar heb ik nog een maand gewerkt en
toen werd ik ineens werd ik in 8 november

835
01:08:37,043 --> 01:08:40,580
op de verjaardag van mijn vrouw werd
ik opgeroepen voor militaire dienst.

836
01:08:40,980 --> 01:08:42,230
Dus veel eerder.

837
01:08:42,360 --> 01:08:46,526
En gelukkig was de chef van Oving, die
was zelf reserveofficier, die zegt “nou,

838
01:08:46,526 --> 01:08:49,570
je moet nou het Vaderland maar eens gaan
dienen, dat is heel goed”, weet je wel.

839
01:08:49,870 --> 01:08:51,470
Dus die.., die was niet boos.

840
01:08:51,470 --> 01:09:00,310
En toen heeft hij wel gezegd “als je nou in..,
in.., in Jakarta komt, in Batavia en in Surabaja

841
01:09:00,310 --> 01:09:03,242
daar hebben we nog nederzettingen van
Oving, daar moet je naartoe hoor”, zegt hij.

842
01:09:03,243 --> 01:09:08,213
Nou, dat heb ik ook gedaan.Daar heb ik een
maand gewerkt. En toen ben ik opgeroepen.

843
01:09:08,213 --> 01:09:17,880
In militaire dienst, in Maastricht. Bij de
Limburgers, de Brabanders, daar heb ik tussen gezeten.

844
01:09:17,880 --> 01:09:25,540
En na een paar maanden moest ik naar de
Kaderschool in Weert voor Onderofficier.

845
01:09:26,690 --> 01:09:30,010
Daar ben ik opgeleid, daar
waar Desi Bouterse ook opgeleid

846
01:09:30,010 --> 01:09:32,850
is in hetzelfde gebouw waar
ik gezeten heb, het leslokaal.

847
01:09:32,850 --> 01:09:38,270
En bij het Carrier Peloton ben ik
toen ingedeeld en weet je waarom?

848
01:09:38,270 --> 01:09:44,950
Ze vroegen, ze gingen, ik kwam de Kaderschool
binnen werd je geselecteerd of je ridder te

849
01:09:44,950 --> 01:09:50,260
voet moest zijn of dat je bij bereden wapens
moest zijn hè.“Hoeveel cilinders heeft een

850
01:09:50,260 --> 01:09:56,010
Ford 28?” en toen zei ik per ongeluk “8”.
“Oh, goed voor het Carrier Peloton!”, zegt hij.

851
01:09:56,010 --> 01:09:59,880
Toen ben ik daarvoor opgeleid.
En toen ben ik daar die..,

852
01:09:59,880 --> 01:10:03,110
die heb ik helemaal
afgemaakt ook en geslaagd.

853
01:10:04,720 --> 01:10:08,284
Soldaat Eerste Klas, Spandrië weet
je wel, Korporaal en dan Sergeant.

854
01:10:08,285 --> 01:10:12,160
En toen ben ik als Sergeant ben ik
naar mijn oude onderdeel teruggegaan,

855
01:10:12,160 --> 01:10:14,690
het was niet altijd voor die anderen,
maar daar ben ik ook teruggegaan.

856
01:10:14,810 --> 01:10:25,500
En toen ben ik met die jongens ben
ik naar Indië gegaan. In januari 1948.

857
01:10:26,170 --> 01:10:29,240
En ik ben teruggekomen 5 mei 1950.

858
01:10:29,240 --> 01:10:35,350
En groot verlof kreeg ik tot eind juli,
dus ik ben bijna 4 jaar in dienst geweest.

859
01:10:36,210 --> 01:10:43,810
Daarna heb ik dus de.., de cursus gevolgd
van de opleiding tot onderwijzer.

860
01:10:43,810 --> 01:10:47,366
Ik had ook ingenieur kunnen worden, je kon
alles doen van het Ministerie van Oorlog.

861
01:10:47,367 --> 01:10:54,780
Dat heb.., dat heb ik al verteld
hè. En dat heb ik gedaan in Breda.

862
01:10:55,280 --> 01:11:02,530
De Katholieke Kweekschool, met Katholiek
onderwijs. Hè, dat was ook hè.

863
01:11:02,530 --> 01:11:05,899
En daar ben ik voor geslaagd bij die
jongens, hè, meisjes waren er niet

864
01:11:05,900 --> 01:11:09,776
bij, want die hadden geen zin om
in het Leger te gaan vroeger hè dus.

865
01:11:09,777 --> 01:11:13,380
Die waren er wel, maar die
hadden…, die moesten naar de HBS

866
01:11:13,380 --> 01:11:17,380
of Gymnasium, anders mocht je
er niet op, op die opleiding.

867
01:11:17,940 --> 01:11:25,574
En nou, toen heb ik mijn Hoofdakte gehaald en
toen ben ik gaan werken op school in, 1 dag heb ik

868
01:11:25,575 --> 01:11:36,920
toen ik terugkwam op 5 mei en ik was 31 augustus,
in september begon die cursus, ik was 14

869
01:11:36,920 --> 01:11:44,080
februari was ik geslaagd, 15 februari heb ik 1 dag
vrij gehad en 16 februari stond ik voor de klas.

870
01:11:44,080 --> 01:11:48,320
En waar stond…?

871
01:11:48,320 --> 01:11:49,510
Bij de lagere school.

872
01:11:49,510 --> 01:11:51,360
Kunt u dat nog even
overnieuw zeggen, ja?

873
01:11:51,360 --> 01:11:54,420
Bij de lagere school op Feijenoord.

874
01:11:58,420 --> 01:12:00,100
Kunt u zelf even uitleggen

875
01:12:00,100 --> 01:12:07,360
wat de geschiedenis van dat boek is?Nou, in
het begin van de oorlog was ik, ja, toen die

876
01:12:07,360 --> 01:12:11,520
Duitsers zo in opmars waren weet je wel, ik
denk “nou ja, die gaan Frankrijk in en dan wordt

877
01:12:11,520 --> 01:12:15,880
het net zoals de Eerste Wereldoorlog, dan gaan
ze in.., in die loopgraven zitten” hè, maar

878
01:12:15,880 --> 01:12:21,030
die gingen dan, ach man, de ene na de andere
zege, heel Europa liepen ze ondersteboven.

879
01:12:21,450 --> 01:12:25,490
“En dan trekken ze nog naar Engeland
straks”, maar toen voor die tijd, voordat ze

880
01:12:25,490 --> 01:12:30,090
naar Engeland trokken, toen zegt mijn broer,
die had het in de gaten “jochie”, zegt

881
01:12:30,770 --> 01:12:34,560
hij, “alsjeblieft, lees dat eens eventjes”,
dit haalde hij uit zijn boekenkast.

882
01:12:34,660 --> 01:12:36,421
Dat had hij allang in die boekenkast
zitten hè, de sleutel had hij in zijn zak.

883
01:12:36,422 --> 01:12:45,140
En ik heb dat gelezen en toen was mijn
liefde, of mijn liefde, mijn voorkeur

884
01:12:45,140 --> 01:12:49,434
voor.., voor.., voor dat militaire gedoe
van die Duitsers was ik wel genezen.

885
01:12:49,434 --> 01:12:53,618
Ja. Toen was ik wel genezen.

886
01:12:53,618 --> 01:12:56,730
En naderhand ga je daar verder
over nadenken weet je wel

887
01:12:56,730 --> 01:13:00,190
natuurlijk en.., en dan hoor
je die verschrikkelijke dingen

888
01:13:00,190 --> 01:13:03,050
die ze allemaal uitgehaald hebben en
er staat hier ook een heleboel dingen

889
01:13:03,050 --> 01:13:08,390
in hoe mensen daar in Dachau eerst
mooi in dekens werden, een keurig kamp

890
01:13:08,390 --> 01:13:19,050
was dat, en naderhand zie je dat het
een hele verschrikking wordt hè. Ja.

891
01:13:19,050 --> 01:13:25,110
Inleiding. Voorrede. Ja? Ja. Voorrede:
Het doel heiligt de middelen.

892
01:13:25,110 --> 01:13:29,520
Aan deze welbekende leus hebben
de handelingen van hen die met

893
01:13:29,520 --> 01:13:45,750
absolute macht over Duitsland…
Voorrede: Het doel heiligt de middelen.

894
01:13:45,750 --> 01:13:50,570
Aan deze welbekende leus hebben de
handelingen van hen die met absolute macht

895
01:13:50,570 --> 01:13:55,430
over Duitsland heersten ons in het
laatste halfjaar voortdurend herinnerd.

896
01:13:55,430 --> 01:14:00,000
Deze mannen misten echter de
moed er rond voor uit te komen

897
01:14:00,000 --> 01:14:05,670
dat zij voor geen enkel middel terugdeinsden
om hun de tegenstanders onschadelijk te maken.

898
01:14:05,670 --> 01:14:10,420
In de officiële Duitse pers,
maar het woord “officieel”

899
01:14:10,420 --> 01:14:15,490
is hier overbodig, de gehele
pers is erin gemuilband.

900
01:14:15,630 --> 01:14:16,870
Is er gemuilband.

901
01:14:16,870 --> 01:14:22,810
Geen enkel dag- of wereld…, of weekblad
in Duitsland durft meer berichten op

902
01:14:22,810 --> 01:14:28,070
te nemen die aan de Nationaal Socialistische
machthebbers onwelgevallig zijn.

903
01:14:28,240 --> 01:14:34,800
In de Duitse pers eh dan wordt
stelselmatig het ergste verzwegen.

904
01:14:34,800 --> 01:14:41,940
Intussen daar men zich in Duitsland niet meer
bewust is van de indruk die wat daar tegenover

905
01:14:41,940 --> 01:14:45,960
tegenstanders als geoorloofd wordt
beschouwd in het buitenland maakt

906
01:14:45,960 --> 01:14:50,390
zijn zelfs de berichten van de
Duitse pers nog voldoende om aan

907
01:14:50,390 --> 01:14:55,159
niet-Duitsers een indruk te geven van
het schrikbewind dat daar heerste.

908
01:14:55,160 --> 01:14:58,900
Misschien kunt u even
zeggen dat dat eh geschreven

909
01:14:58,900 --> 01:15:04,080
is in ’33 en dat het toen
eigenlijk al bekend was?

910
01:15:04,080 --> 01:15:14,780
Dit boek is geschreven in 1933 en
geschreven door Lord Marley, voorzitter

911
01:15:14,780 --> 01:15:18,650
van het Wereldcomité voor de
Slachtoffers van het Hitler Fascisme.

912
01:15:18,650 --> 01:15:29,450
In 1933. En de Nederlandse uitgave met
een voorrede van Professor Doctor G.W.

913
01:15:29,450 --> 01:15:34,379
Kernkamp, Hoogleraar aan de
Rijksuniversiteit te Utrecht. EINDE TEKST.