1
00:00:08,720 --> 00:00:14,370
Nu wou ik als eerste aan u vragen of u uw
leven kunt omschrijven zoals het er uitzag

2
00:00:14,370 --> 00:00:19,760
voor de Razzia? De
oorlogsjaren bedoelt u?

3
00:00:20,390 --> 00:00:28,400
Ik was dus bijna 17 toen de oorlog uitbrak
en ik heb dus als.., als loodgietersmaatje

4
00:00:28,400 --> 00:00:35,250
gewerkt totdat mijn baas geen materiaal
meer had en toen moest ik ander werk doen

5
00:00:35,250 --> 00:00:40,580
en als je geen werk had, dan werd je voor
de Arbeitseinsatz naar Duitsland gestuurd.

6
00:00:40,580 --> 00:00:48,327
Maar je kon ook gaan werken in Schiedam op de
werf Wilton-Feijenoord en dat heb ik dus gedaan.

7
00:00:48,440 --> 00:00:55,930
En zodoende ben ik wel in die tijd uit
Duitsland gebleven. Tot 10 november.

8
00:00:56,830 --> 00:01:00,750
Ik was toen samen met mijn moeder,
want mijn vader, die was al

9
00:01:00,750 --> 00:01:03,860
eh door de Arbeitseinsatz
in Duitsland tewerkgesteld.

10
00:01:04,590 --> 00:01:10,900
En we lagen ’s nachts, of tenminste,
’s morgens vroeg, we lagen nog in diepe

11
00:01:10,900 --> 00:01:15,950
rust en toen werd er hevig op de
deur gebonsd en aan de bel getrokken.

12
00:01:16,700 --> 00:01:19,600
Dus ik rende naar beneden om te
kijken wat er aan de hand was.

13
00:01:19,600 --> 00:01:24,390
En toen stapte er een Duitse soldaat naar
binnen en die.., die gaf me een briefje.

14
00:01:25,040 --> 00:01:27,520
Daar stond van alles op wat
ik mee moest nemen enz.

15
00:01:27,520 --> 00:01:32,800
En toen zei hij “ansiehen und mitkommen”.
Ja, intussen was mijn moeder ook wakker

16
00:01:32,800 --> 00:01:38,290
geworden en die zei “ja, mijn man zit al in
Duitsland”. “Nichts mit zu machen, mitkommen”.

17
00:01:38,680 --> 00:01:43,240
Nou, toen kwam ik op straat toen ik aangekleed
was en toen ben ik de straat opgegaan.

18
00:01:43,240 --> 00:01:49,720
En daar stonden alle mannen uit de straat stonden
al opgesteld en daar moest ik me bijvoegen.

19
00:01:49,720 --> 00:01:54,410
En na een uurtje moesten we
afmarcheren en toen gingen we naar

20
00:01:54,410 --> 00:01:59,990
een wijkgebouwtje en daar werden
al die mannen verzameld totdat

21
00:01:59,990 --> 00:02:04,460
het helemaal propvol zat, zodat
je bijna geen adem meer kon halen.

22
00:02:04,890 --> 00:02:08,490
En toen werden we eruit gelaten
en toen moesten we ons opstellen

23
00:02:08,490 --> 00:02:13,510
en toen zijn we afgemarcheerd
naar het Feijenoord Stadion.

24
00:02:14,520 --> 00:02:23,580
Toen we daar kwamen moesten we een poortje voorbij
gaan en daar stonden Duitse Officieren en er was

25
00:02:23,580 --> 00:02:29,880
een soldaatje, en dat stond te brullen van “Mützen
ab!”. En ik had toevallig een pet op en ik heb

26
00:02:29,880 --> 00:02:35,220
gauw die pet in mijn binnenzak gestopt, “dan hoef
ik mijn muts niet af te nemen, dus niemand te

27
00:02:35,220 --> 00:02:41,280
groeten” hè. En toen werden we op het middenveld,
het voetbalveld, werden we opgesteld in carrés.

28
00:02:41,940 --> 00:02:45,920
Toen we daar stonden keken we
rond, er stond op elke hoek van

29
00:02:45,920 --> 00:02:50,970
het stadion stond een
mitrailleur, schuin op ons gericht.

30
00:02:51,100 --> 00:02:58,650
Dus dat was heel angstig. Later heb ik gehoord
dat daar jongens van 16 en 17 jaar achter zaten!

31
00:02:58,960 --> 00:03:03,930
En die hadden de opdracht gekregen om
als er vluchtpogingen waren te schieten.

32
00:03:03,930 --> 00:03:08,630
We hebben daar een paar uur gestaan
en toen werden we afgevoerd en

33
00:03:08,630 --> 00:03:14,880
toen moesten we lopen naar de
Nassaukade en daar lagen rijnaken.

34
00:03:15,610 --> 00:03:19,240
Eh, onderweg kreeg ik een..,
een Duitse soldaat naast me

35
00:03:19,240 --> 00:03:24,070
met zo’n.., zo’n Brenngun,
dus die hield mij in de gaten.

36
00:03:24,540 --> 00:03:29,180
En toen we daar aankwamen, toen
werden we in rijnaken gestopt.

37
00:03:29,770 --> 00:03:35,620
Toen die, dat ruim helemaal vol
zat, het was heel benauwd met

38
00:03:35,620 --> 00:03:40,330
zoveel mannen, toen gingen de luiken
dicht, toen werd het pikdonker.

39
00:03:40,690 --> 00:03:48,430
En toen na een verloop van tijd zijn we
weggevaren in ik dacht in een colonne.

40
00:03:48,440 --> 00:03:54,920
En tot.., tot Lekkerkerk.
Daar stopten ze.

41
00:03:54,920 --> 00:03:57,740
En toen lagen we gemeerd,
toen mochten we naar boven,

42
00:03:57,810 --> 00:04:00,350
toen mochten de luiken,
om onze behoefte te doen

43
00:04:00,350 --> 00:04:01,020
en zo.

44
00:04:01,630 --> 00:04:04,770
En toen waren dus die luiken
open en toen keken we naar boven

45
00:04:04,770 --> 00:04:09,410
en toen lagen daar graanelevatoren
uit de Rotterdamse Haven.

46
00:04:10,290 --> 00:04:14,998
En daar hebben we een tijd gelegen
tot het een beetje donker werd en

47
00:04:14,998 --> 00:04:18,100
toen gingen we weer verder, en toen
zijn we weer verder gaan varen.

48
00:04:18,360 --> 00:04:22,590
Nadat ze eerst een salvo hadden
gelost op die…, om te kijken

49
00:04:22,590 --> 00:04:27,260
of er geen vluchtelingen in die
graanelevatoren geklommen waren.

50
00:04:27,920 --> 00:04:31,910
En toen zijn we weggevaren en
ja, hoe precies weet ik niet,

51
00:04:31,910 --> 00:04:36,080
maar we waren op een gegeven
moment in Zuilen bij Utrecht.

52
00:04:36,320 --> 00:04:43,540
En daar gingen we aan de kant en toen de
bevolking daar heeft toen eh voor eten gezorgd.

53
00:04:43,580 --> 00:04:47,671
In bakkerswagens met brood. En toen
kregen we allemaal een homp brood.

54
00:04:48,780 --> 00:04:50,429
Dat was het eerste wat we kregen.

55
00:04:50,430 --> 00:04:53,613
We hadden ook geen drinken
gehad, dus er werden ook

56
00:04:53,810 --> 00:04:56,250
emmers water neergezet
en zo, we mochten drinken.

57
00:04:56,250 --> 00:04:59,990
En toen moesten we weer terug in
dat ruim. En toen hebben we in

58
00:04:59,990 --> 00:05:03,460
het ruim gezeten, de hele
nacht doorgevaren tot we

59
00:05:03,460 --> 00:05:07,620
uiteindelijk in de eh.., de
IJsluizen in Amsterdam kwamen.

60
00:05:08,590 --> 00:05:14,010
Daar kregen we ook weer te eten, maar ik had pech,
ik was te laat, dus ik kreeg geen eten meer.

61
00:05:14,010 --> 00:05:19,850
En toen zijn we ’s morgens zijn we die
IJsluizen doorgegaan het IJsselmeer op.

62
00:05:20,470 --> 00:05:24,380
En eh toen gingen de luiken weer
open, toen mochten we aan dek.

63
00:05:26,310 --> 00:05:27,780
En vanaf Zuilen dus.

64
00:05:27,780 --> 00:05:32,650
Ja. We zaten natuurlijk wel beneden
in.., in dat schip, dus we zagen niks.

65
00:05:33,100 --> 00:05:39,800
En toen we dus…, toen de luiken eraf gingen
waren we gearriveerd in dat sluizencomplex.

66
00:05:40,180 --> 00:05:41,660
De IJsluizen.

67
00:05:41,900 --> 00:05:45,320
Daar mochten we dan even naar
boven en daar kregen de mensen

68
00:05:45,320 --> 00:05:49,110
om te eten, maar ik was te
laat, ik heb dus niks gehad.

69
00:05:49,880 --> 00:05:53,820
Toen zijn die sluizen geopend en toen
zijn we het IJsselmeer op gevaren.

70
00:05:54,380 --> 00:05:58,360
En toen wij eenmaal goed en wel op het
IJsselmeer waren, mochten we weer het ruim uit.

71
00:05:58,360 --> 00:05:59,510
Toen mochten we op het

72
00:05:59,510 --> 00:06:00,050
dek gaan zitten.

73
00:06:00,050 --> 00:06:03,950
Het was niet prettig, want het
was november, maar ja, alles

74
00:06:03,950 --> 00:06:07,500
beter als beneden, want daar
begon het aardig te stinken.

75
00:06:07,530 --> 00:06:16,180
En eh toen we dus een end uit de kust waren,
toen vloog er een vliegtuig heel laag over.

76
00:06:16,270 --> 00:06:21,650
Ik heb niet kunnen zien of het een Duits of een
Engels vliegtuig was, maar er was wel paniek.

77
00:06:21,810 --> 00:06:26,222
Zowel bij die Duitsers als bij ons. En
we moesten weer razend vlug naar beneden.

78
00:06:26,222 --> 00:06:32,610
Toen hebben we er weer gezeten tot we
uiteindelijk na een lange reis in Kampen kwamen.

79
00:06:33,010 --> 00:06:38,230
Daar werden we dus er weer uit..,
uit die schepen geladen en toen zijn

80
00:06:38,230 --> 00:06:43,515
we in de Van Heutz Kazerne terechtgekomen,
in een hele grote paardenstal.

81
00:06:43,516 --> 00:06:49,000
En daar hadden ze allemaal stro neergelegd
en zo en daar konden we dan uitrusten.

82
00:06:49,200 --> 00:06:54,830
En daar zijn we een paar dagen
gebleven. Tot daar kregen we ook eten.

83
00:06:55,180 --> 00:07:01,160
Niet teveel, ik kan me niet meer
herinneren wat hoor. Maar eh na een paar

84
00:07:01,160 --> 00:07:07,100
dagen, ik dacht 2 dagen, eh
moesten we de kazerne verlaten en

85
00:07:07,100 --> 00:07:12,269
toen zijn we naar het station
gebracht met een hele groep mensen.

86
00:07:12,270 --> 00:07:17,830
En toen werden we in de trein, we hadden het
geluk dat we de achterste trein hadden en het

87
00:07:17,830 --> 00:07:23,870
was een coupé. Maar het was nog niet aangenaam,
want die coupé, die zat helemaal vol gepropt.

88
00:07:23,870 --> 00:07:28,970
En toen zijn we toen het
donker werd zijn we weggereden.

89
00:07:29,770 --> 00:07:34,540
Ja, je kreeg allerlei praatjes te horen,
dus ze zeiden “ja, het Front nadert

90
00:07:34,540 --> 00:07:39,160
en ze gebruiken ons als schild” en
al dergelijke opwindende dingen meer.

91
00:07:39,160 --> 00:07:42,810
Dat was een…, het was wel angstig.

92
00:07:43,860 --> 00:07:51,190
En toen zijn we doorgereden en toen kwamen we toen
eh… Dat moet ik effe herhalen hoor, effe stoppen.

93
00:07:54,840 --> 00:07:55,280
Ja?

94
00:07:55,280 --> 00:07:59,960
Ja. Ik vermoed dat we door..,
door Drenthe gereden zijn.

95
00:07:59,960 --> 00:08:06,890
Het was donker. En eh toen heeft
is de trein gestopt halverwege.

96
00:08:08,080 --> 00:08:12,680
En toen trok ie weer aan
en toen werd er geschoten.

97
00:08:12,700 --> 00:08:18,370
En toen stopte ie weer en toen hoorden we
schreeuwen. Maar het was donker, we zagen niks.

98
00:08:18,920 --> 00:08:24,540
Toen de trein verder reed, toen zijn
we tot.., tot Groningen gereden en toen

99
00:08:24,540 --> 00:08:30,780
op dat station, toen zagen we dat er
gewonden en, ja, mensen weggevoerd werden.

100
00:08:30,780 --> 00:08:35,790
Door Duitse zusters van het Rode
Kruis zal ik dan maar zeggen.

101
00:08:35,790 --> 00:08:42,190
Wat er gebeurd is, ik weet het niet, maar ja,
het.., het je werd wel bang. Het was wel angstig.

102
00:08:42,190 --> 00:08:46,730
We hebben daar een tijd op het
station gestaan en toen is die

103
00:08:46,730 --> 00:08:49,850
trein weer vertrokken en toen
zijn we naar het Oosten gereden.

104
00:08:49,850 --> 00:08:54,034
Naar het Oosten gereden?

105
00:08:52,900 --> 00:08:55,210
Ja, naar het Oosten gereden.

106
00:08:55,210 --> 00:09:00,650
En eh ja, toen begrepen we wel welke
richting we uitgingen: naar Duitsland.

107
00:09:00,650 --> 00:09:10,860
Toen zijn we via eh Winschoten zijn we
dus Duitsland in gereden naar Emden.

108
00:09:10,860 --> 00:09:14,920
En in Emden werden we dus uitgeladen
en toen moesten we lopen langs een

109
00:09:14,920 --> 00:09:21,210
dijk, een heel end gelopen, en toen
kwamen we in een.., in een soort Lager.

110
00:09:21,510 --> 00:09:27,350
En dat Lager werd eh beheerd door een..,
een.., we hoorden later een zeeman.

111
00:09:28,020 --> 00:09:33,090
En die man, die wist.., wist zich geen raad,
want die had geen plaats voor al die mensen.

112
00:09:33,090 --> 00:09:35,700
Die barakken, die zaten al vol.

113
00:09:36,210 --> 00:09:39,670
Toen moesten we dat end weer
teruglopen naar Emden en daar

114
00:09:39,670 --> 00:09:45,730
zijn we in de Freilingratstrasse
in een Lager terechtgekomen.

115
00:09:47,000 --> 00:09:53,390
Daar hebben we dus al die maanden gezeten.
En we moesten dus in de puin werken.

116
00:09:54,090 --> 00:09:59,250
Eh, steentjes bikken. Dat was zo’n beetje
het enige wat we te bikken kregen, want

117
00:09:59,250 --> 00:10:04,770
eten, dat was heel slecht.
Heel weinig en heel dun.

118
00:10:04,770 --> 00:10:11,000
Maar als dus en.., en we moeten ook muren
omtrekken, die overeind waren blijven staan,

119
00:10:11,000 --> 00:10:15,469
want Emden was verschrikkelijk gebombardeerd,
het deed ons wel denken aan Rotterdam.

120
00:10:15,470 --> 00:10:21,620
Precies hetzelfde, ook het hart eruit
en daar waren ook eh scheepswerven.

121
00:10:22,220 --> 00:10:27,180
En er waren mensen bij ons die in dat
Lager, dit waren Groningers, dat waren

122
00:10:27,180 --> 00:10:32,280
zogenaamde grensgangers en die mensen,
die gingen in het weekend naar huis.

123
00:10:32,280 --> 00:10:38,620
Daar heb ik geluk aan gehad, want die
mensen, die brachten eten mee terug.

124
00:10:39,050 --> 00:10:43,700
En daar kreeg ik het nodige van, die
brachten roggebrood mee en brood en zo.

125
00:10:43,700 --> 00:10:50,058
Dus ik heb het dus re..., echt goed
getroffen. Die mensen waren heel goed voor me.

126
00:10:50,058 --> 00:10:55,770
Maar in de week moesten we dus in de puin werken
en dus steentjes bikken en muren omtrekken.

127
00:10:56,130 --> 00:10:59,890
Dat was niet prettig, in
weer en wind. En met een,

128
00:10:59,890 --> 00:11:08,220
ja, meestal een halve…, een halfvolle
maag. Eh, zondags waren we vrij.

129
00:11:09,000 --> 00:11:14,190
En dan konden we gaan en staan waar we
wilden. Maar we moch- ten niet de stad uit.

130
00:11:14,800 --> 00:11:19,550
Maar wij zaten zo’n beetje halverwege,
zo’n beetje net aan de rand van de stad.

131
00:11:19,550 --> 00:11:25,560
Dus wij konden nogal makkelijk naar
die boeren lopen, wat ergens wel

132
00:11:25,560 --> 00:11:31,350
gevaarlijk was, want we gingen daar
om.., bedelen om brood en om eten.

133
00:11:31,820 --> 00:11:38,200
En eh ik heb toen een.., een oud
echtpaar getroffen en die hadden een

134
00:11:38,200 --> 00:11:43,470
zoon, die was van dezelfde leeftijd
als ik, en die zat aan het Oostfront.

135
00:11:43,890 --> 00:11:48,950
En die moeder, die dacht…, die wist niet
of ze ‘r zoon ooit nog terug zou zien.

136
00:11:48,950 --> 00:11:54,290
Dus toen.., toen ik daar
kwam, toen ja, toen brak dat

137
00:11:54,290 --> 00:11:59,650
mens ‘r hart en toen mocht ik
elke zon- dag daar gaan eten.

138
00:12:00,400 --> 00:12:00,570
Dat,

139
00:12:00,570 --> 00:12:04,570
ik weet de naam nog:
Heudeburger heetten ze.

140
00:12:04,960 --> 00:12:10,690
Ze zullen wel niet meer leven denk ik,
maar ja, dat heb ik een tijd gedaan.

141
00:12:10,690 --> 00:12:13,940
En eh ja, wat valt er
nog meer te vertellen?

142
00:12:13,940 --> 00:12:20,810
Op een och- tend, toen kregen we weer
het bevel, het was inmiddels in april,

143
00:12:20,810 --> 00:12:27,090
begin april, toen kregen we het bevel om
ons klaar te maken voor om af te reizen.

144
00:12:27,390 --> 00:12:29,784
Waar naartoe wisten we niet.

145
00:12:29,784 --> 00:12:34,950
We wer- den toen in weer in
carré gesteld, bewaking erbij,

146
00:12:34,990 --> 00:12:39,210
Abmarcheren, het was nog donker,
en we lie- pen en we liepen.

147
00:12:39,210 --> 00:12:45,210
En toen het licht werd liepen we over een
dijk langs de Dollard, langs het water.

148
00:12:46,520 --> 00:12:53,280
En met heel veel mannen. Hele rijen, allemaal mannen,
allemaal, waar ze vandaan kwamen weet ik niet.

149
00:12:53,390 --> 00:13:00,340
Maar met bewaking. En toen zijn we gaan
lopen en gaan lopen en toen kwam er

150
00:13:00,340 --> 00:13:05,620
een trein voorbij, een Duitse
trein met een grote locomotief

151
00:13:05,620 --> 00:13:10,620
ervoor, en op dat moment kwamen
er vliegtuigen aan, Engelse.

152
00:13:11,410 --> 00:13:18,425
En die.., die scheerden rakelings over ons hoofd
en die beschoten die trein. Dus het was wel paniek.

153
00:13:18,890 --> 00:13:24,990
We rolden ons naar beneden naar de dijk,
van de dijk af om dekking te zoeken.

154
00:13:25,470 --> 00:13:30,910
En toen waren er mannen, hoe ze eraan gekomen
zijn weet ik niet, maar die hadden een Nederlandse

155
00:13:30,910 --> 00:13:38,290
vlag en die hebben ze als de duvel uitgerold, op
die dijk gelegd en toen kwamen die vliegtuigen

156
00:13:38,290 --> 00:13:43,500
terug en we dachten “nou, daar komen ze
weer”, maar toen werd er niet meer geschoten.

157
00:13:43,500 --> 00:13:49,920
Maar die trein, die stond in brand. Toen zijn
we verder gelopen tot we in Lehr terechtkwamen.

158
00:13:50,950 --> 00:13:56,220
In Lehr kwamen we in
een.., in een abattoir, daar

159
00:13:56,220 --> 00:13:59,320
was een warme douche en
daar mochten we ons wassen.

160
00:13:59,870 --> 00:14:03,760
Want het was wel effe snel,
snel, snel natuurlijk.

161
00:14:03,760 --> 00:14:10,200
En toen de andere morgen… Nee, nee, ik
moet het anders vertellen, stop. Sorry.

162
00:14:10,200 --> 00:14:11,550
Ja, het is zo moeilijk hè.

163
00:14:11,550 --> 00:14:16,760
Ja, dat geeft niet.

164
00:14:16,760 --> 00:14:26,490
Ja? En toen.., toen het eh avond
werd, toen was de bewaking verdwenen.

165
00:14:27,870 --> 00:14:32,113
En toen werd het de andere morgen
en toen was er geen bewaking meer.

166
00:14:32,113 --> 00:14:35,370
En we waren als het ware
aan ons lot overgelaten.

167
00:14:36,150 --> 00:14:41,310
En toen was…, en toen zeiden de mensen “ja
jongens, nou moeten we naar het Oosten lopen,

168
00:14:41,310 --> 00:14:49,260
richting Groningen”. Dat hebben we gedaan en
we hebben geen soldaat meer gezien en toen werd

169
00:14:49,260 --> 00:14:55,160
het inmiddels weer donker en toen waren we
moe, en toen zijn we langs de weg gaan liggen.

170
00:14:55,560 --> 00:15:00,110
En toen het weer licht werd,
het eerste wat ik zag, dat was

171
00:15:00,630 --> 00:15:06,973
een bord bij een winkeltje en daar stond
op: “Van Nelle’s Koffie en Thee”. En toen

172
00:15:06,974 --> 00:15:11,680
dacht ik “dat is niet in Duitsland!”. En
toen bleek dat we in Nieuweschans zaten.

173
00:15:11,810 --> 00:15:18,480
Toen, zo ver waren we gelopen. Maar daar waren
nog wel Duitsers. Daar waren nog wel Duitsers.

174
00:15:18,480 --> 00:15:21,890
Toen hebben we dus, toen zijn
we doorgelopen, we hebben

175
00:15:21,890 --> 00:15:25,611
daar aangeklopt bij de
mensen en we kregen te eten.

176
00:15:25,612 --> 00:15:30,470
Dat moet ik nog bij vertellen: we kregen
te eten en toen zijn we weer verder gaan

177
00:15:30,470 --> 00:15:36,110
lopen, toen zijn we over een dijk gaan
lopen en toen zagen we aan de ene kant

178
00:15:36,110 --> 00:15:43,430
in de verte zagen we, ja, bewe- ging van
soldaten, maar dat waren geen Duitsers.

179
00:15:43,430 --> 00:15:49,380
Aan de andere kant van de dijk, daar
stond eh “flak” heette dat hè, zo’n

180
00:15:49,380 --> 00:15:55,200
kanon, en die begon te schieten en
toen zagen we in de verte za- gen

181
00:15:55,200 --> 00:16:00,190
we dat daar op die mensen daar
geschoten werd, op die bewegingen daar.

182
00:16:00,190 --> 00:16:00,530
Het was

183
00:16:00,530 --> 00:16:08,790
wel een end weg en toen wisten we genoeg. We liepen
precies door die.., door die vuurli- nie heen!

184
00:16:09,430 --> 00:16:12,824
Van putje naar putje en
dekking zoekend en zo.

185
00:16:12,824 --> 00:16:16,390
Nou ja, om het kort te gaan: we
zijn in Winschoten terechtgekomen,

186
00:16:16,390 --> 00:16:23,710
heelhuids, en eh daar werden we
opgevangen alweer in een paardenstal.

187
00:16:23,990 --> 00:16:25,910
Dat was ons lot: een paardenstal.

188
00:16:25,910 --> 00:16:34,800
Daar zijn we gebleven, 2 dagen,
en toen de tweede dag, toen was er

189
00:16:34,800 --> 00:16:41,590
enorm veel rumoer op straat, alle
mensen liepen te hoop, want er was

190
00:16:41,590 --> 00:16:44,760
een jeep geconstateerd, we wisten
niet eens wat dat was, een jeep.

191
00:16:44,760 --> 00:16:47,270
Want het was zo’n leuk klein autootje.

192
00:16:47,270 --> 00:16:51,840
En in dat autootje, daar zaten naar
onze me- ning Engelse soldaten.

193
00:16:52,550 --> 00:16:55,630
Toen ze stilhielden, want
die waren vooruit, dat waren

194
00:16:55,630 --> 00:17:00,230
dus vooruitge- schoven
eh militairen, verkenners,

195
00:17:00,230 --> 00:17:07,540
verkenning. En eh die stopten. En toen
bleken ze vloeiend Duits te spreken!

196
00:17:07,540 --> 00:17:17,200
Dat waren Polen, Poolse soldaten. En eh het heeft
nog een tijd geduurd en toen kwamen er tanks aan.

197
00:17:17,490 --> 00:17:25,210
En toen dat waren dus wel de Bevrijders. Toen
waren we gelijk met de Winschotenaren bevrijd.

198
00:17:25,570 --> 00:17:31,074
Nou zijn we nog 2 da- gen in Winschoten
gebleven en toen zijn we gaan lopen.

199
00:17:31,074 --> 00:17:37,370
We dachten “jongens, we moeten naar huis”. Maar
het Zui…, het.., het Westen was nog niet bevrijd.

200
00:17:37,730 --> 00:17:39,420
Dat duurde nog wel even.

201
00:17:40,580 --> 00:17:46,040
Dus toen ben ik gaan lopen, gaan lopen tot
we in Emmen kwamen en daar hebben we zijn we

202
00:17:46,040 --> 00:17:51,010
hebben we overnacht in een huis, ik weet het
niet meer, ik weet echt niet meer wat het was.

203
00:17:51,010 --> 00:18:00,120
En de andere dag zijn we hebben we ons
gemeld en bij één of andere instantie en toen

204
00:18:00,120 --> 00:18:05,290
konden we met Amerikaanse auto’s
naar Brabant gebracht worden.

205
00:18:05,450 --> 00:18:15,180
Dus via Nijmegen en zo, Emmen…, of eh Emmerich
en zo eh, eh door Limburg en zo naar Brabant.

206
00:18:15,180 --> 00:18:20,390
Want ik had gezegd dat ik in Rotterdam woonde
en ik wilde zo dicht mogelijk naar Rotterdam.

207
00:18:20,510 --> 00:18:24,090
En toen ben ik uiteindelijk
in Breda terechtgekomen.

208
00:18:24,091 --> 00:18:32,080
En in Breda heb ik in een.., in een klooster
gezeten, in een cel van.., van de monniken.

209
00:18:32,080 --> 00:18:34,390
Maar dat vond ik fantastisch!

210
00:18:34,390 --> 00:18:38,730
Eh, ik heb daar een week in gezeten en toen
zijn we bij particulieren ondergebracht.

211
00:18:39,700 --> 00:18:45,620
En daar heb ik de Bevrijding af zitten wachten.
En want we konden niet over de Moerdijk.

212
00:18:45,940 --> 00:18:51,270
Toen zijn we dus op een dag werden we
dus opgehaald van het Rode Kruis, toen

213
00:18:51,270 --> 00:18:55,000
werden we naar de Moerdijk gebracht en
toen zijn we met een boot overgebracht.

214
00:18:55,140 --> 00:18:59,580
En toen weer met auto’s
terug naar Rotterdam.

215
00:19:00,440 --> 00:19:07,060
Zo, je moet niet vertellen wat de gevoelens waren
toen we de Laurens zagen. Uitgebrand en wel.

216
00:19:07,060 --> 00:19:09,450
Toen waren we weer thuis.

217
00:19:10,150 --> 00:19:15,290
Mijn moeder, ik woonde toen op Vreewijk
en mijn moe- der, toen ik aankwam, ik

218
00:19:15,290 --> 00:19:19,980
had een koffer vol met eten bij me,
ik was in de kleren gestoken door die

219
00:19:19,980 --> 00:19:26,892
mensen daar in Brabant en eh ik kwam het
pad in lopen en daar stond mijn moeder!

220
00:19:27,980 --> 00:19:29,150
Nou, dat was het.

221
00:19:29,150 --> 00:19:36,340
Maar mijn vader was nog niet thuis, die was,
daar hebben we nog 2 maanden op moeten wachten,

222
00:19:36,450 --> 00:19:42,220
want die zat in Sleeswijk-Holstein, die.., die
hebt maanden erover gedaan om thuis te komen.

223
00:19:42,660 --> 00:19:48,450
Maar toen was de familie weer verenigd.
Ik hoop dat dat mijn verhaal is.

224
00:19:48,450 --> 00:19:55,100
Nou, ik wil nog wel even van u weten hoe
dat dan ging met die thuiskomst bij uw moe-

225
00:19:55,100 --> 00:19:56,412
der? Bij mijn moeder?

226
00:19:57,020 --> 00:19:57,130
Ja.

227
00:19:57,130 --> 00:19:58,230
Wat zou je denken?

228
00:19:58,230 --> 00:20:00,880
Beschrijf die scène eens alstublieft?

229
00:20:00,880 --> 00:20:04,380
Nou, mijn moeder.., mijn moeder
was een klein kordaat vrouwtje.

230
00:20:04,710 --> 00:20:08,790
En die stond zo gezellig met de armen
over mekaar met de buurvrouw te praten.

231
00:20:08,860 --> 00:20:10,650
Ze waren immers al bevrijd.

232
00:20:11,480 --> 00:20:15,099
En toen kwam ik het pad in lopen, want
je kon achterom lopen hè, dan kon je

233
00:20:15,100 --> 00:20:20,540
zo naar die tuintjes, toen kwam ik dat
pad in lopen met mijn koffer en mijn

234
00:20:20,540 --> 00:20:24,133
moeder, die stond met de buurvrouw te
praten en de buurvrouw, die zag mij komen.

235
00:20:24,133 --> 00:20:28,970
Toen zegt ze “kijk nou eens
wie daar komt!”. Nou, toen

236
00:20:28,970 --> 00:20:32,690
vloog mijn moeder me aan
natuurlijk hè, in de armen.

237
00:20:32,820 --> 00:20:33,500
Knuffelen.

238
00:20:33,500 --> 00:20:39,270
En eh ja, ja, dat was heel wat,
de buren kwamen al kijken en

239
00:20:39,440 --> 00:20:45,660
allemaal feliciteren en “hiep, hiep,
hoera!, hij is weer thuis!”. Ja.

240
00:20:47,280 --> 00:20:56,860
Dat was mijn verhaal. Nou, dat eh
ik denk zo.., zo’n.., zo’n 100 man.

241
00:20:57,370 --> 00:20:59,780
Zo’n 100 man, uit dat Lager van de

242
00:20:59,780 --> 00:21:04,720
Freilingratstrasse. En ik denk wel eens
zo’n 100 mensen, er zaten 100 mannen.

243
00:21:04,720 --> 00:21:10,770
En dat waren overwegend Nederlanders,
want in dat Lager zaten ook Italianen.

244
00:21:11,230 --> 00:21:16,070
En eh Fransen zaten er ook in.
Maar die heb ik niet gezien.

245
00:21:16,480 --> 00:21:21,410
Alleen de Nederlanders, die..,
die toen wij dus vanuit de

246
00:21:21,410 --> 00:21:25,610
Freilingratstrasse weggingen, toen
waren we met louter Nederlanders.

247
00:21:26,170 --> 00:21:29,928
Dus hoe dat verder allemaal is
gegaan, dat weet ik echt niet.

248
00:21:29,928 --> 00:21:33,490
En ik.., ik heb het wel te weten
willen komen, maar ik heb nooit

249
00:21:33,490 --> 00:21:38,410
iemand gesproken die in die- zelfde,
in datzelfde Lager heeft gezeten.

250
00:21:38,790 --> 00:21:44,610
Dus dat was altijd een.., een..,
een.., een open.., een open gat geweest.

251
00:21:45,450 --> 00:21:48,270
Dat dus nooit ingevuld
is geworden, door niemand.

252
00:21:48,670 --> 00:21:52,147
En nu zijn we allemaal oud geworden,
dus ik ben bang dat ik dat nooit

253
00:21:52,147 --> 00:21:56,530
meer te horen zal krijgen hoe dat in
werkelijk- heid is gegaan allemaal.

254
00:22:04,310 --> 00:22:11,070
Eh, waar ik zat in die Freilingratstrasse, daar was
nog nooit een bom gevallen. En al die tijd niet.

255
00:22:11,070 --> 00:22:16,220
Maar in het Centrum van.., van
Emden, daar vielen regelmatig bommen.

256
00:22:16,270 --> 00:22:20,000
En ook die.., die scheepswerven,
die werden gebombardeerd.

257
00:22:20,390 --> 00:22:23,900
Want elke dag opnieuw zag
je weer nieuw puin erbij.

258
00:22:23,900 --> 00:22:33,610
Dus eh het was en naar mijn mening was Emden
vroeger net als Rotterdam een mooie stad.

259
00:22:33,720 --> 00:22:36,410
En echt een havenstad ook.

260
00:22:36,580 --> 00:22:43,530
Een echte een Oost-Friese stad hè. De
theedrinkers, de Oostfriezen drinken graag thee.

261
00:22:43,530 --> 00:23:00,260
Ik weet niet of u ook thee drinkt? In dat puin eh,
daar moesten we dus eh puin ruimen en dan zat je

262
00:23:00,010 --> 00:23:07,590
op eh gestapelde steentjes met een plank en dan
moest je de cement van die stenen afbik- ken.

263
00:23:07,590 --> 00:23:10,750
En als die cement eraf was,
dan werden ze opgestapeld

264
00:23:10,890 --> 00:23:14,830
en die stapels stenen, die
werden regelmatig weggehaald.

265
00:23:15,680 --> 00:23:21,710
Misschien voor de Wederopbouw. Maar daar hebben
we.., hebben we dan ons steentje aan bijgedragen.

266
00:23:21,710 --> 00:23:29,720
Maar het was.., het was geen leuk werk hoor,
dat moet ik erbij zeggen. Het was triest werk.

267
00:23:29,730 --> 00:23:32,930
Je zat met zo’n bijl zag
je…, zat je de hele dag maar

268
00:23:32,930 --> 00:23:36,560
die stenen te kloppen om
die cement eraf te krijgen.

269
00:23:37,430 --> 00:23:44,833
Ik., ik heb er is nog een herinnering: op een..,
op een dag kwam er een.., een vracht, zo’n..,

270
00:23:44,833 --> 00:23:51,930
zo’n.., zo’n paard met een wagen met.., een
paard en wagen, en met een Russische koetsier.

271
00:23:52,720 --> 00:23:56,527
Toen werd ik aangewezen om
die wagen helpen op te laden.

272
00:23:56,528 --> 00:24:00,480
En toen die wagen geladen
was, toen mocht ik met

273
00:24:00,600 --> 00:24:03,930
hem meerijden om die
stenen weg te brengen.

274
00:24:04,280 --> 00:24:07,760
En die stenen, die werden bij
ergens op een boerenerf gelost.

275
00:24:07,760 --> 00:24:13,100
Maar onderweg, het was slecht
weer, het was koud en een beetje

276
00:24:13,100 --> 00:24:17,550
miezerig, miezerregen, begon die
Rus, die begon luidkeels te zingen.

277
00:24:18,320 --> 00:24:24,930
En ja, ik dacht “hij is nogal vro-
lijk”. En toen op een gegeven moment, toen

278
00:24:24,930 --> 00:24:32,420
zegt hij “du Kamerad, warum tun ich
singen?”. Ik zeg “pff, zingen?”. Ik zeg “in

279
00:24:32,420 --> 00:24:40,680
die puin met dit weer?”. Hij zegt
“Deutschland kaput, Deutsch- land kaput, ich

280
00:24:40,680 --> 00:24:49,380
singe!, Deutschland nicht kaput, ich
weine”. Ik zeg “ja, ich komm von Rotterdam,

281
00:24:49,380 --> 00:24:57,070
auch kaput”. Hij zei “ich weine”. “Deutschland
kaput, ich singe, du auch singen!”.

282
00:24:57,070 --> 00:24:59,110
Ik wist niet wat ik zingen moest! Ja.

283
00:24:59,110 --> 00:25:09,870
Dat was wel het enige leuke van wat ik
me herinner.., wat ik me herinner, ja.

284
00:25:09,940 --> 00:25:10,627
Voor de rest was er niet veel leuks.

285
00:25:10,628 --> 00:25:17,270
Het was een hele aardige jongen, maar
ik heb hem nooit meer teruggezien.

286
00:25:17,270 --> 00:25:20,490
Wat er van hem geworden is weet
ik niet. En hij van mij ook niet.

287
00:25:26,710 --> 00:25:34,500
Eh, aanvankelijk was er dus nog geen
werk. Eh, we zijn gewoon thuisgebleven.

288
00:25:34,500 --> 00:25:41,890
Ik heb me wel gemeld bij de.., bij de werf
Wilton-Feijenoord, dat ik dus weer thuis was.

289
00:25:42,380 --> 00:25:47,440
En dan zou ik een oproep krijgen na verloop
van tijd en die heb ik dus na, ja, ik dacht

290
00:25:47,440 --> 00:25:53,200
een maand heb ik een op- roep gekregen dat
ik weer me moest vervoegen aan de werf.

291
00:25:53,380 --> 00:25:56,910
Nou, daar heb ik dus tot 1947 gewerkt.

292
00:25:57,930 --> 00:26:00,730
En toen ben ik daar weggegaan en
toen ben ik bij het Gemeentelijk

293
00:26:00,730 --> 00:26:08,180
Gasbedrijf gaan werken als gasfitter.
En dat heb ik eh 9 jaar gedaan.

294
00:26:08,990 --> 00:26:14,760
En toen ben ik kassier geworden bij de.., bij
de Rotterdamse Bank wat nu de ABN-Amro is.

295
00:26:14,760 --> 00:26:17,687
Daar ben ik kassier geworden. En daar
heb ik mijn 25-jarig Jubileum gehad.

296
00:26:17,687 --> 00:26:26,790
En toen ben ik gepensioneerd.
Ja. Dat is heel in het kort ja.

297
00:26:28,000 --> 00:26:32,640
Nou ja, u kunt er nog iets
over vertellen zeg maar eh…?

298
00:26:32,640 --> 00:26:34,646
Eh, waar moet ik beginnen?

299
00:26:34,646 --> 00:26:41,050
Nou ja, na de oorlog begon het leven weer
op gang te komen, u ging weer werken en u

300
00:26:41,050 --> 00:26:44,220
kwam er een meisje tegen,
hoe dat gaat of zoiets?

301
00:26:44,220 --> 00:26:53,550
Oh nou ja, dus toen ging ik bij het Gasbedrijf
werken en als gasfitter, en nou ja, toen begon het

302
00:26:53,550 --> 00:27:00,200
gewone leven weer hè. Toen konden we weer een
biertje gaan drinken en zo en we kon- den weer gaan

303
00:27:00,200 --> 00:27:08,090
dansen. En eh toen leerde ik een leuk meisje
kennen ja. En daar ben ik mee getrouwd!

304
00:27:08,530 --> 00:27:15,050
En na 30 jaar ging dat
huwelijk uit elkaar. Ja.

305
00:27:15,470 --> 00:27:21,880
En toen ben ik een tijd vrijgezel geweest en toen
vind…, toen ontmoette ik weer een leuk meisje!

306
00:27:22,140 --> 00:27:31,670
En daar ben nou ook weer 30 jaar mee sa- men!
Dus het is allemaal wel weer goed gekomen hè.

307
00:27:31,670 --> 00:27:33,680
Gelukkig maar.

308
00:27:33,680 --> 00:27:33,861
Ja.

309
00:27:33,862 --> 00:27:37,190
Nou, wat ik in dit verband
ook nog even wil vragen is…?

310
00:27:37,190 --> 00:27:46,090
Ja, eh natuurlijk als Rotterdammer, als echte
Rotterdammer ben ik wel trots op Rotterdam.

311
00:27:46,090 --> 00:27:53,240
Ik heb altijd op Zuid gewoond tot ik een
relatie kreeg en die woonde in het Centrum.

312
00:27:54,240 --> 00:27:59,920
En toen werd dit gebouw neergezet en toen zei
ik “als ik ergens in het Centrum gaat wonen,

313
00:28:00,230 --> 00:28:04,900
dan wil ik bij de Laurens
wonen”, want de Laurens, dat

314
00:28:04,900 --> 00:28:07,690
is voor mij een herinnering
aan het oude Rotterdam.

315
00:28:08,290 --> 00:28:13,390
En nu kijk ik er dagelijks op!
En eh ik hoor de klokken luiden.

316
00:28:14,030 --> 00:28:18,450
En dan ben ik hier nog steeds
tevreden dat ik een Rotterdammer ben!

317
00:28:26,430 --> 00:28:30,890
Van hoe op welke
straat u woonde en hoe u

318
00:28:30,890 --> 00:28:31,369
Ja, oh ja. Moet ik
dat nu nog vertellen?

319
00:28:31,370 --> 00:28:34,950
Als u dat nog één keer kunt vertellen?

320
00:28:34,950 --> 00:28:42,810
Ja, ik woonde op Tuindorp Vreewijk in
Rotterdam-Zuid, in De Vonder, eh op nummer 26.

321
00:28:43,310 --> 00:28:45,360
Eh, een leuk huisje.

322
00:28:45,410 --> 00:28:50,420
Maar ik was met mijn moeder samen, want
mijn vader, die zat dus ook al in Duitsland.

323
00:28:50,880 --> 00:28:53,040
Wou u dat weten?

324
00:28:53,440 --> 00:28:58,650
Ja, en hoe u dan eh via een
wijkgebouwtje, waar was dat?

325
00:28:58,650 --> 00:29:04,140
Ja, toen.., toen wedaar op straat toen ik
op straat kwam, toen stonden al die mannen

326
00:29:04,140 --> 00:29:09,600
uit de.., uit De Vonder, die stonden
allemaal al opgesteld en toen moesten we dus

327
00:29:09,600 --> 00:29:15,080
abmarchieren en toen liepen we rechtdoor
en aan het einde van die straat, daar was

328
00:29:15,080 --> 00:29:21,040
Spes Bona, een wijkgebouw, en daar werden
we allemaal, daar moesten we allemaal in.

329
00:29:21,440 --> 00:29:23,796
Totdat dat wijkgebouw
helemaal vol zat.

330
00:29:23,796 --> 00:29:30,695
En dat was een onaangenaam iets, want er
werden rare verhalen verteld, want dat ben

331
00:29:30,920 --> 00:29:38,460
ik nog vergeten: er waren mannen, die..,
die zeiden “ja, die Engelsen, die rukken

332
00:29:38,460 --> 00:29:45,186
op en de Duitsers, die gebruiken ons
dadelijk als schild”. En dat was wel angstig.

333
00:29:45,186 --> 00:29:50,720
Want eh een andere, die.., die
zei “ja, ze schieten ons dadelijk

334
00:29:50,720 --> 00:29:55,280
allemaal dood, want we zijn weerbare
mannen”. En een an-der, die ja,

335
00:29:56,310 --> 00:30:00,540
zulk soort verhalen hoorde je, dus
het was wel een hele angstige periode.

336
00:30:00,600 --> 00:30:04,549
U wist daar natuurlijk niet waar u
heen zou gaan en wat er zou gebeuren?

337
00:30:04,550 --> 00:30:06,000
Nee, het was… Nee. Nee. Ik wist niks.

338
00:30:06,000 --> 00:30:10,470
Ja, hetzelfde toen we naar dat
Feijenoord Stadion, ja, er werden ook

339
00:30:10,470 --> 00:30:14,470
nog grappen gemaakt, dat we zouden
gaan voetballen tegen de Duitsers,

340
00:30:14,470 --> 00:30:18,069
maar dat.., dat was wel even wat
anders toen we daar binnen kwamen.

341
00:30:18,070 --> 00:30:26,000
Het was ook heel angstig. Heel angstig en ook
onderweg naar die.., naar die rijnaken toe.

342
00:30:26,200 --> 00:30:32,120
Dat was ook angstig, met.., met..,
met die soldaten, die hadden

343
00:30:32,120 --> 00:30:34,976
hun.., hun Brennguns, die
geweren, op ons gericht gehou- den.

344
00:30:34,977 --> 00:30:41,010
Want er was op dat papiertje
stond “wie vlucht, wordt.., wordt

345
00:30:41,010 --> 00:30:45,903
geschoten” hè. Want ik heb dat papiertje
weggegooid, ik heb het niet meer.

346
00:30:46,360 --> 00:30:51,270
Er zijn mannen, die hebben het wel be- waard.
In het Oorlogs- en Verzetsmuseum, daar ligt het.

347
00:30:51,360 --> 00:31:00,070
Daar ligt het, ja. Je kreeg ook, er werd ook
op gezegd dat we ook te eten zouden krijgen

348
00:31:00,070 --> 00:31:04,270
en dat de achtergeblevenen goed
verzorgd zouden worden en zo.

349
00:31:04,490 --> 00:31:11,960
En we moesten warme.., warme kleding
aantrekken en een fiets meenemen.

350
00:31:11,960 --> 00:31:16,508
Nou, dat heb ik heel raar gevonden,
want als ik die fiets meegenomen

351
00:31:16,508 --> 00:31:19,810
had, die had dan misschien wel door
de Duitsers ingepikt gewor- den.

352
00:31:19,810 --> 00:31:24,329
Maar ja, dat was het.

353
00:31:24,330 --> 00:31:25,423
Wat nog meer?

354
00:31:25,424 --> 00:31:32,594
Heeft u onderweg heeft u…,
bent u bij mensen uit de straat

355
00:31:32,594 --> 00:31:36,915
in de buurt gebleven of
raakte dat helemaal verstoord?

356
00:31:36,916 --> 00:31:41,789
Eh, die ben ik onderweg naar
het stadion kwijtgeraakt.

357
00:31:42,420 --> 00:31:46,607
Ik heb niemand uit onze straat
heb ik.., heb ik meer gezien.

358
00:31:46,608 --> 00:31:53,756
Dus wat er van die mensen is geworden, ja, later
hoorde ik wel dat ze eh overal terechtgekomen

359
00:31:53,757 --> 00:31:59,580
zijn, in Bentheim en zo, maar van mijn
straat eh heb ik niemand meer teruggezien.

360
00:32:00,120 --> 00:32:02,750
Ja, later na de oorlog
wel, gelukkig wel.

361
00:32:02,750 --> 00:32:07,140
Maar tijdens de Razzia en
tijdens de tocht naar..,

362
00:32:08,260 --> 00:32:11,323
naar Oost.., naar
Oost-Friesland toe niemand, nee.

363
00:32:11,323 --> 00:32:17,730
Nee. Er waren wel Rotterdammers ook
natuurlijk, maar niet uit mijn straat.

364
00:32:19,160 --> 00:32:24,500
Want in.., in.., hoe heet het?, in Kampen
bij die Van Heutz Kazerne was ook een

365
00:32:24,500 --> 00:32:29,620
chaotische bende, want daar raakte alles
door elkaar, het was “los, los, raus,

366
00:32:29,620 --> 00:32:33,280
raus, raus!” weet je, dus je liep
allemaal door elkaar, want ik liep met

367
00:32:33,280 --> 00:32:40,050
Amsterdammers en ik liep met Hagenaars
en nog zo’n.., zo’n groepje men- sen dus.

368
00:32:40,290 --> 00:32:49,210
Maar je was allemaal met jezelf bezig. Hè, de
omgeving, ja, je was.., je was aan het overleven. Ja.

369
00:32:49,210 --> 00:32:50,426
Dus je ging niet aan
iedereen vragen “waar kom jij

370
00:32:50,490 --> 00:32:54,500
vandaan?”, “waar kom jij
vandaan?”. Je had wel wat anders.

371
00:32:54,500 --> 00:32:58,800
Ja. Ja.

372
00:32:58,800 --> 00:33:04,029
En veel mensen die in Kampen waren, die zijn
daarna naar Wezep gegaan en daar hebben ze…?

373
00:33:04,030 --> 00:33:09,320
Ja, naar Wezep ook ja, ja. Ja. Ja, dat hoorde
ik allemaal later. Dat hoorde ik allemaal later.

374
00:33:09,320 --> 00:33:14,280
Maar toen die trein waar wij ingestopt zijn,
die zijn allemaal naar Groningen gebracht.

375
00:33:14,670 --> 00:33:18,920
Hoe- veel dat er precies waren
weet ik ook niet, dat toen we in..,

376
00:33:18,920 --> 00:33:24,090
in.., in Emden aankwamen, dat
station, dat lag ook helemaal in puin.

377
00:33:24,410 --> 00:33:28,400
Daar moesten we ook abmarchieren,
want je werd je niks verteld.

378
00:33:28,620 --> 00:33:32,180
Er werd niet gezegd “we gaan
zo en zo, we gaan iets met u…”,

379
00:33:32,180 --> 00:33:34,810
wat ze met ons gingen doen, dat
werd helemaal niet verteld.

380
00:33:34,810 --> 00:33:38,410
Het was “abmarchieren” en lopen maar.

381
00:33:38,650 --> 00:33:44,500
En toen kwamen we in dat.., in dat Lager
terecht wat ik dacht dat het Nordhorn

382
00:33:44,500 --> 00:33:50,590
of zoiets heet- te en dat was bij die
zeeman, het was een zeeman en die zag ons

383
00:33:50,590 --> 00:33:56,580
aankomen en ja, “wat moet ik met die
mensen?!”. Nou, toen konden we teruglopen.

384
00:33:57,120 --> 00:34:01,980
En toen kwamen we in de Freilingratstrasse
en daar hebben we dan wel al die tijd gezeten.

385
00:34:02,560 --> 00:34:05,280
Onze.., onze Lagerführer
was een SA-man.

386
00:34:05,280 --> 00:34:11,120
Die had zo’n uniform, oh ja, wil
ik dat nog een keer vertellen?

387
00:34:11,120 --> 00:34:11,353
Ja.

388
00:34:11,354 --> 00:34:15,743
Toen wij in die…, toen kwamen we in
de Freilingratstrasse, dat was dan

389
00:34:15,743 --> 00:34:21,664
een.., een Lager, en dat Lager, dat
werd bestuurd door een SA-man in vol

390
00:34:21,665 --> 00:34:28,432
ornaat, in een uniform, met zo’n koppel-
riem, een revolver bij hem en zo.

391
00:34:29,139 --> 00:34:34,085
En maar het was.., het was geen gesloten
Lager, we mochten wel gewoon eruit.

392
00:34:34,544 --> 00:34:39,957
Maar ja, we werden geregistreerd en
waar moest je heen? Dus je bleef maar.

393
00:34:39,958 --> 00:34:44,476
En je zocht natuurlijk eigenlijk
de bescherming van je kameraden.

394
00:34:44,725 --> 00:34:51,333
Daar bleef je maar het liefste bij. Want
vluchten, ja, dat was een groot risico.

395
00:34:51,334 --> 00:34:59,256
En trouwens, toen de winter daar inviel, die
was heel streng, toen lag er een meter sneeuw!

396
00:34:59,276 --> 00:35:00,550
Dus al die landerijen,

397
00:35:00,550 --> 00:35:06,630
die waren besneeuwd, dus nou, daar..,
daar was geen vluchten in mogelijk, nee.

398
00:35:07,110 --> 00:35:13,090
Want wat u vertelde over die boerderij
waar u ook zondags mocht blijven eten?

399
00:35:13,090 --> 00:35:16,010
Ja, dat was voordat.., voordat
het zo’n strenge winter

400
00:35:16,010 --> 00:35:17,925
werd, toen.., toen kon je
daar nog bij komen en zo.

401
00:35:17,926 --> 00:35:18,791
Dat was dan op den duur ook
weer afgelopen. Ja. Het was…

402
00:35:19,390 --> 00:35:26,550
Bent u later nog eens
teruggeweest in Duitsland?

403
00:35:26,760 --> 00:35:35,730
Eh, 3 jaar geleden. Ik heb er nooit naar terug
gewild. Nee. Ja, je was er toch wel mee bezig.

404
00:35:35,730 --> 00:35:43,180
En toen zei mijn vrouw, die zei “laten we dan
eens naar Emden gaan”. Toen ben ik naar Em- den

405
00:35:43,180 --> 00:35:50,662
teruggegaan en ik ben naar die Freilingratstrasse
gegaan, maar van dat Lager was niks meer te zien.

406
00:35:50,663 --> 00:35:51,699
Er was niks meer te vinden.

407
00:35:51,699 --> 00:35:59,350
Maar wat ik tot ontdekking ben gekomen is dat er
vlak achter dat Lager een brandweerkazerne was.

408
00:35:59,790 --> 00:36:00,380
En dat is

409
00:36:00,380 --> 00:36:06,637
ook nooit getroffen geweest. Ik zou zeggen dat
ze zoiets, ja, maar dat is niet gebeurd hoor.

410
00:36:06,638 --> 00:36:10,460
En allemaal van die vreemde
dingen hè. Maar toen ik in

411
00:36:10,460 --> 00:36:14,270
die.., in die buurt kwam, toen
herkende ik meteen die straat.

412
00:36:14,780 --> 00:36:19,947
En ik heb daar iemand aangesproken en die
heeft niet geweten dat er ooit een Lager was.

413
00:36:19,948 --> 00:36:27,680
Maar ja, het is zo lang geleden. De mensen die van
toen, ja, die waren natuurlijk nu ook al stokoud.

414
00:36:27,870 --> 00:36:31,370
Maar er was niemand die
zich dat herinnerde. Ja.

415
00:36:31,880 --> 00:36:40,400
Ik ben wel in.., in Emden, daar het was wel
leuk opgebouwd weer, dat moet ik erbij zeggen.

416
00:36:40,620 --> 00:36:45,820
Ook wel weer modern, maar wat in
Emden, daar stonden nog heel veel

417
00:36:45,820 --> 00:36:52,105
bunkers waar je in moest schuilen
als er.., als er eh luchtalarm was.

418
00:36:52,106 --> 00:36:57,760
En in één van die bunkers hebben ze een museum
gemaakt, daar hebben ze een museum van gemaakt.

419
00:36:58,260 --> 00:37:00,750
En met die con- servator van die

420
00:37:00,750 --> 00:37:07,646
museum ben ik in gesprek geraakt en ook
die man wist niets van dat Lager af.

421
00:37:07,646 --> 00:37:10,210
Hij had er nooit van gehoord.

422
00:37:10,620 --> 00:37:15,610
Ik heb toen toch correspondentie
gehad met die mensen, maar ze

423
00:37:15,610 --> 00:37:20,110
hebben nooit geweten dat daar een
Lager was en toch is het waar.

424
00:37:20,110 --> 00:37:26,490
En dat vind ik zo jammer dat er ook hier in Rotterdam
geen niemand was die zich dat kon herinneren.

425
00:37:27,400 --> 00:37:34,390
Het zijn zo van die vergeten dingen, want ik
las vanmorgen in de.., in de.., in de krant dat

426
00:37:34,390 --> 00:37:43,280
er in Polen een vernietigingskamp is ontdekt
waar nog nooit iets over gezegd is ge- worden.

427
00:37:43,280 --> 00:37:51,743
Het Huthof. Eh, het is heel merkwaardig, waar
ik toen werkte op die plek, daar woon ik nu!

428
00:37:51,743 --> 00:37:54,060
In deze flat.

429
00:37:54,060 --> 00:37:58,710
Dat was de Lombartstraat, dat was een heel
smal straatje en daar hadden we de werkplaats.

430
00:38:00,040 --> 00:38:07,970
Eh, de loodgieter hè. En toen heb ik
gezegd “als ik.., als ik in de stad wil gaan

431
00:38:07,970 --> 00:38:22,426
wonen, dan moet ik bij de Laurens wonen”.
Ja, daar ben ik erg blij mee dat ik dat heb.

432
00:38:22,426 --> 00:38:26,100
Daar ben ik heel erg blij mee,
dat ik daar vlak ach- ter woon.

433
00:38:26,100 --> 00:38:33,890
In de oorlog na het bombardement,
toen was de Laurens volledig

434
00:38:33,890 --> 00:38:38,780
uitgebrand, alleen de buitenmuren
stonden nog, het dak was ingestort.

435
00:38:38,780 --> 00:38:44,110
Het prachtige orgel was verbrand.
Eh, het was buitengewoon triest.

436
00:38:44,110 --> 00:38:49,280
Ik moet er nog iets bij
vertellen: om de Laurens, om

437
00:38:49,280 --> 00:38:52,540
de restanten van de Laurens,
daar was een hek gezet.

438
00:38:53,100 --> 00:39:00,300
En eh op dat hek, daar hing
een bord en daar stond op dat

439
00:39:00,300 --> 00:39:08,060
dit gebouw onder speciale bescherming stond
van de Führer, en dat was een…, hij had ‘m

440
00:39:08,060 --> 00:39:14,755
eerst in brand laten schieten of laten
bombarderen en toen nam hij ‘m in bescherming.

441
00:39:14,755 --> 00:39:20,810
Dat vond ik wel.., wel raar. Dat bord
heeft daar nog een hele tijd gehangen.

442
00:39:21,720 --> 00:39:26,136
Maar na de oorlog hebben ze het dus weggehaald.
Maar waar het gebleven is weet ik niet.

443
00:39:26,136 --> 00:39:28,090
Maar het heeft be- staan.

444
00:39:34,340 --> 00:39:42,550
Er was in die eh.., in die boot, daar was natuurlijk
geen toilet en het begon wel aardig te rieken.

445
00:39:42,640 --> 00:39:48,460
En toen was er een man die had gezegd “hier,
deze plek, daar mag niemand komen, dat is ons

446
00:39:48,460 --> 00:39:58,390
toilet”. En toen was er een luik opengegooid
en we hadden in ons midden een hypnoti- seur.

447
00:39:59,260 --> 00:40:00,070
En toen ging

448
00:40:00,070 --> 00:40:06,760
dat luik open en er verscheen een Duitse soldaat
boven en toen ging die hypnotiseur, die ging

449
00:40:07,360 --> 00:40:13,880
met zijn handen zo omhoog staan en die is met
zijn wijd opengesperde zwarte ogen zei hij “die

450
00:40:13,880 --> 00:40:23,830
Leuten mussen heraus, sie mussen austrehen”.
En toen zei die Duitse soldaat “wenn die Leute

451
00:40:23,830 --> 00:40:33,190
scheiBen mussen, so scheissen sie mar in die Hose”.
Ja, dus dat was een weer een bulderend gelach.

452
00:40:33,920 --> 00:40:35,010
Ja, dat was die. EINDE TEKST.