1 00:00:10,940 --> 00:00:14,660 Dit is een interview met Chrisje van Norden in het kader van het 2 00:00:14,690 --> 00:00:19,750 project Getuigen verhalen, onderdeel van Erfgoed van de Oorlog. 3 00:00:22,530 --> 00:00:27,890 Het interview vindt plaats op 18 september 2009 in Nijkerk. 4 00:00:30,900 --> 00:00:34,160 Het interview wordt afgenomen door Anton van Renssen. 5 00:00:34,160 --> 00:00:39,550 De camera wordt gehanteerd door Hans van der Klok en 6 00:00:39,550 --> 00:00:42,610 het geluid wordt ook opgenomen door Hans van der Klok. 7 00:00:42,610 --> 00:00:50,080 En verder is aanwezig in deze woonkamer Nies Smit en dat is huishoudelijke hulp. 8 00:00:53,020 --> 00:00:57,620 Mevrouw van Norden ehm.. kunt u zichzelf even introduceren en 9 00:00:57,800 --> 00:01:04,340 even de situatie schetsen waarin u leefde tijdens de oorlog? 10 00:01:04,340 --> 00:01:12,810 Ja. (CN: kucht) Ja. Ik woonde op Driedorp, naast het kerkje. 11 00:01:13,430 --> 00:01:17,250 En daar hebben we.. ja, zijn we redelijk goed door de oorlog heen 12 00:01:17,250 --> 00:01:21,540 gekomen, afgezien dat mijn vader getroffen is met de beschieting. 13 00:01:22,150 --> 00:01:26,050 En wat het eten en dergelijke betreft, we hadden grond 14 00:01:26,050 --> 00:01:29,670 en tuin, dus wat dat betreft was het niet zo’n probleem. 15 00:01:29,720 --> 00:01:33,060 Nee. Nee, want u, u woonde daar met uw.. 16 00:01:33,190 --> 00:01:33,970 Mijn ouders. 17 00:01:33,970 --> 00:01:34,800 ouders, ja. 18 00:01:34,800 --> 00:01:39,930 Maar mijn m.. mijn vader is getroffen, 3 november ’44. 19 00:01:40,190 --> 00:01:41,740 3 november ’44. 20 00:01:41,890 --> 00:01:42,160 November. 21 00:01:42,160 --> 00:01:48,350 Ze gingen vee ophalen uit de polder en toen kwam er vliegtuigen over en die.. zijn ze getroffen. Ja. 22 00:01:49,170 --> 00:01:51,110 En daar is hij overleden. 23 00:01:51,110 --> 00:01:51,450 Hij is overleden, ja. 24 00:01:51,450 --> 00:01:56,940 Ja. U woonde toen met uw moeder.. 25 00:01:56,940 --> 00:01:57,660 Met moeder. 26 00:01:57,660 --> 00:01:58,460 bij het kerkje. 27 00:01:58,460 --> 00:02:02,960 Bij het kerkje. En er was een neef in huis, jongen van 17 jaar. 28 00:02:02,960 --> 00:02:07,790 Daar was mijn vader voogd over. Zijn moeder was een zuster van m’n vader. 29 00:02:08,120 --> 00:02:13,690 Aha, dus u woonde met z’n.. eerst met z’n vieren en toen vanaf november helaas met z’n drieën. 30 00:02:13,690 --> 00:02:16,316 En dan.. toen in die periode hadden we ook evacués. 31 00:02:17,810 --> 00:02:21,970 U had evacués in huis. Of uw moeder had toen.. uw ouders hadden evacués. 32 00:02:21,970 --> 00:02:22,430 Ja. 33 00:02:22,430 --> 00:02:23,810 Waar kwamen die vandaan? 34 00:02:23,810 --> 00:02:24,819 Van eh.. Hilsum. 35 00:02:24,820 --> 00:02:26,270 Hilsum, oké. 36 00:02:26,270 --> 00:02:33,600 Zij woonden zelf in Limburg, maar in verband met de verjaardag van hun ouders 37 00:02:33,600 --> 00:02:39,130 waren ze daar in Hilsum en kwamen ze met de hele stroom van Arnhem deze kant op. 38 00:02:39,810 --> 00:02:42,620 Zij waren, zeg maar, per ongeluk.. 39 00:02:42,660 --> 00:02:42,960 Ja. 40 00:02:42,960 --> 00:02:44,090 In Arnhem. 41 00:02:44,090 --> 00:02:45,730 Ja, ja. 42 00:02:45,730 --> 00:02:48,530 U, u kende die mensen? 43 00:02:49,240 --> 00:02:53,109 Ja, eh.. het was allemaal wel ingedeeld, die moet daar en daar naartoe. 44 00:02:53,110 --> 00:02:58,850 Maar we kenden ze heel goed, want haar vader was een vroegere voorganger van Driedorp. 45 00:03:00,700 --> 00:03:02,920 Dus waren van heel vroeger heel goede bekenden. 46 00:03:02,920 --> 00:03:05,490 Zij was opgegroeid in Driedorp. 47 00:03:06,330 --> 00:03:09,460 Nee. Nee, want hij kwam van Huizen. 48 00:03:09,610 --> 00:03:14,180 Toen hij op Driedorp kwam.. voordat hij op Driedorp kwam, kwam hij van Huizen. 49 00:03:14,180 --> 00:03:20,940 U zei van ehm.. de mensen die uit Arnhem en omstreken 50 00:03:20,940 --> 00:03:24,020 naar Nijkerk toekwamen, die werden wel verdeeld. 51 00:03:24,020 --> 00:03:29,940 Maar hoe kreeg u nou precies die bekende dan bij u thuis? 52 00:03:29,940 --> 00:03:34,260 Nou, dat ik denk dat er misschien nog wel een mogelijkheid was van wel of niet. 53 00:03:34,260 --> 00:03:39,350 Maar haar vader en moeder die waren ook bij buren van ons aan de overkant. 54 00:03:40,060 --> 00:03:45,160 En wij vonden het prettig als ze toch geplaatst moest worden, dat zij dan bij ons kwamen. 55 00:03:46,150 --> 00:03:51,730 En eh.. wij hadden een kamer eigenlijk eh.. beschikbaar voor hen, dus ze konden op zichzelf wezen. 56 00:03:51,730 --> 00:03:53,170 Hoe, hoe heetten zij? 57 00:03:53,790 --> 00:04:00,260 Ehm.. ja.. Hendriks. Hendriks. 58 00:04:00,260 --> 00:04:01,290 De familie Hendriks. 59 00:04:01,290 --> 00:04:04,733 Familie Hendriks, ja. Ze hadden één zoontje. 60 00:04:04,733 --> 00:04:08,830 En dat zoontje dat staat ook op dat fotootje met die Canadees. 61 00:04:08,830 --> 00:04:13,690 Oké. Is de.. dat zoontje, het was een klein jochie? 62 00:04:13,690 --> 00:04:14,840 Ja, was een paar jaar. 63 00:04:14,840 --> 00:04:19,150 Was een paar jaar. Maar die was mee met zijn ouders naar die verjaardag. 64 00:04:19,190 --> 00:04:20,010 Ja, tuurlijk. 65 00:04:20,010 --> 00:04:23,120 En derhalve kwam die bij u in huis terecht. 66 00:04:23,120 --> 00:04:23,670 Ja. 67 00:04:23,670 --> 00:04:25,230 Of bij uw ouders in huis. 68 00:04:25,310 --> 00:04:25,620 Ja. 69 00:04:25,620 --> 00:04:27,590 Wanneer kwamen die ongeveer? 70 00:04:27,690 --> 00:04:28,000 Hmm? 71 00:04:28,000 --> 00:04:30,580 Wanneer kwamen zij ongeveer.. 72 00:04:30,820 --> 00:04:31,430 Tja.. 73 00:04:31,430 --> 00:04:32,090 vanuit Arnhem? 74 00:04:32,090 --> 00:04:35,340 Want het is nou.. we spreken nu op.. het is nu 18 september, 75 00:04:35,340 --> 00:04:39,219 dus ’t is echt precies 65 jaar geleden dat dat allemaal.. 76 00:04:39,220 --> 00:04:43,270 Ja, kun je zeggen. Ik geloof dat het iets verder was, ik geloof, begin oktober was. 77 00:04:45,290 --> 00:04:46,510 Toen zij.. 78 00:04:46,640 --> 00:04:50,120 Ja, met de hele stroom.. met de.. en toen waarschijnlijk 79 00:04:50,120 --> 00:04:54,704 op de zuivelfabriek, dat daar havermoutpap gekookt is. 80 00:04:54,704 --> 00:04:58,710 Die kwam in grote hoeveelheden, kwam dat naar de Appelse school. 81 00:04:58,710 --> 00:05:02,200 En daar kwamen die mensen eerst.. kwamen ze aan. 82 00:05:02,200 --> 00:05:06,750 En dan kregen ze een kom lekkere warme havermoutpap, want 83 00:05:06,750 --> 00:05:09,820 ze hadden een hele reis achter de rug, met wagen en paard. 84 00:05:14,950 --> 00:05:19,640 Oké. En zij werden vanuit Nijkerk naar de Appelse school gebracht. 85 00:05:19,690 --> 00:05:22,440 En daar werden de mensen verspreid? 86 00:05:22,440 --> 00:05:28,320 Nee, vanaf de Appelse school werden ze naar Nijkerk en omstreken gebracht. 87 00:05:28,320 --> 00:05:28,890 Andersom? 88 00:05:28,890 --> 00:05:30,140 Andersom. 89 00:05:31,050 --> 00:05:36,800 En.. maar u woonde niet in, in de veste.. niet in de stad Nijkerk. U woonde in.. 90 00:05:36,800 --> 00:05:37,200 Nee, Driedorp. 91 00:05:37,200 --> 00:05:41,680 Driedorp, bij Appel. Dat is eigenlijk bij die school, min of meer, vlakbij. 92 00:05:41,780 --> 00:05:42,610 Nou, nee. 93 00:05:42,610 --> 00:05:43,120 Nee? 94 00:05:43,120 --> 00:05:45,520 Toch drie ki.. drie kilometer verder. 95 00:05:45,520 --> 00:05:47,990 Is dat nog wel drie kilometer? 96 00:05:47,990 --> 00:05:51,230 Ja. Ja, zoiets. 97 00:05:51,230 --> 00:05:55,150 Vanuit de s.. Appelse school gingen ze dus naar Nijkerk. 98 00:05:55,150 --> 00:06:00,780 En daarna kwamen ze dus weer terug bij de evacuégezinnen, bij de opvanggezinnen.. 99 00:06:01,930 --> 00:06:02,730 Misschien wel. 100 00:06:02,730 --> 00:06:03,890 in Driedorp en.. 101 00:06:03,890 --> 00:06:07,280 Ja, je wordt gevraagd om te komen helpen. 102 00:06:07,280 --> 00:06:11,950 Dus je was bezig met die mensen havermout te geven en zoiets. 103 00:06:12,790 --> 00:06:16,530 En dan werden ze van, van de Appelse school.. want 104 00:06:16,530 --> 00:06:20,090 ik geloof dat het allemaal wel ongeveer geregeld was. 105 00:06:20,980 --> 00:06:27,490 En ja, wat er dan gebeurt.. ja, jij bent druk met die havermout.. havermout verzorgen. 106 00:06:27,490 --> 00:06:32,520 Dus die mensen die worden dan afgevoerd, verderop, in de omgeving van, van Driedorp en Nijkerk. 107 00:06:34,710 --> 00:06:38,760 De, de gezinnen in Driedorp hadden bijna allemaal.. 108 00:06:38,760 --> 00:06:39,880 Bijna allemaal. 109 00:06:39,880 --> 00:06:43,940 Waren ook mensen die zeiden van: Nee, eh.. doen we niet. 110 00:06:43,980 --> 00:06:45,260 Misschien wel. 111 00:06:45,750 --> 00:06:49,315 Maar ik denk dat iedereen toch wel.. de één die vond 112 00:06:49,590 --> 00:06:52,870 het vervelend en de ander nam het gewoon zoals het was. 113 00:06:53,410 --> 00:06:57,000 Maar eh.. dat ze.. er zal er be.. zullen echt wel eens problemen 114 00:06:57,000 --> 00:07:00,390 geweest zijn in de gezinnen, onder mekander, kan haast niet anders. 115 00:07:00,850 --> 00:07:02,090 Hoe is dat bij.. 116 00:07:02,090 --> 00:07:03,520 Dat is heel goed verlopen. 117 00:07:03,520 --> 00:07:07,040 Maar het scheelde natuurlijk wel.. want Jaap Hendriks, die 118 00:07:07,040 --> 00:07:10,720 man die kreeg werk aan de zuivelfabriek hier in Nijkerk. 119 00:07:10,950 --> 00:07:13,040 Dus hij had ook gewoon z’n salaris. 120 00:07:13,440 --> 00:07:19,030 En ze konden.. probeerden we mekander wel te helpen, maar ze konden toch op zichzelf wonen. 121 00:07:19,250 --> 00:07:21,350 Ja, want ze hadden een eigen kamer? 122 00:07:21,350 --> 00:07:22,020 Ja. 123 00:07:22,280 --> 00:07:23,560 In het huis van uw moeder. 124 00:07:23,560 --> 00:07:26,980 Ja. En daar was een bedstee in en daar konden zij in slapen. 125 00:07:26,980 --> 00:07:30,170 En dat zoontje kon ook ergens in een ledikantje slapen. 126 00:07:30,630 --> 00:07:33,710 Dus ze hadden toch wel een redelijk eigen leven. 127 00:07:33,710 --> 00:07:35,500 Maar hoe ging dat met eten? 128 00:07:35,950 --> 00:07:37,780 Daar zorgden ze zelf voor. 129 00:07:38,310 --> 00:07:39,970 Die hadden eigen kookgelegenheid? 130 00:07:39,970 --> 00:07:44,862 Ja, ze konden.. er stond natuurlijk een kacheltje bij hun in de kamer en ze konden ook bij ons. 131 00:07:45,040 --> 00:07:50,240 Wij hadden dan een fornuiskachel staan. Daar konden ze ook bij ons mee.. bij ons opzetten. 132 00:07:53,400 --> 00:07:58,090 Het.. het eten eh.. waar kregen zij eten vandaan? 133 00:07:58,430 --> 00:08:01,740 Nou, voor zover als wij ze eraan konden helpen.. en 134 00:08:01,740 --> 00:08:04,100 anders.. nou ja, ze kenden de mensen in de omgeving. 135 00:08:04,100 --> 00:08:06,240 Ze haalden hier wat en een keer daar wat. 136 00:08:06,750 --> 00:08:09,060 Dus dat was voor hun eigenlijk geen probleem. 137 00:08:09,140 --> 00:08:12,070 Ze moesten er wel een beetje moeite voor doen, maar ’t was geen probleem. 138 00:08:12,470 --> 00:08:16,260 Nee, en, en er zijn altijd goede verhoudingen gebleven tussen 139 00:08:16,260 --> 00:08:18,412 eh.. in die.. in dat halve jaar, in dat ruime halve jaar? 140 00:08:19,040 --> 00:08:22,510 Ja. Ja, dat is heel goed gebleven. 141 00:08:22,790 --> 00:08:23,000 Oké. 142 00:08:23,000 --> 00:08:23,520 Ja. 143 00:08:23,520 --> 00:08:27,130 Want ik kan me ook voorstellen.. het is toch ook wel een, een behoorlijke eh.. 144 00:08:27,230 --> 00:08:27,880 Opgave. 145 00:08:27,880 --> 00:08:29,590 opgave en, en toch een behoorlijke eh.. 146 00:08:30,270 --> 00:08:30,470 Belasting. 147 00:08:30,470 --> 00:08:34,230 Ja, privé-aangelegenheid. Hè, je komt echt in huis bij mensen. 148 00:08:34,230 --> 00:08:35,100 Ja. Ja, ja. 149 00:08:35,100 --> 00:08:41,016 Maar ’t was ook wel zo.. want ja, eh.. met licht.. je had dan een drijfkaarsje of zoiets, 150 00:08:41,017 --> 00:08:50,270 hè. Of als je een beetje karbiet had.. Maar ’s avonds zaten ze gewoon bij ons in de kamer. 151 00:08:50,270 --> 00:08:51,980 De avonden brach.. brachten jullie gezamenlijk door. 152 00:08:51,980 --> 00:08:53,020 Meestal wel, ja. 153 00:08:53,020 --> 00:08:55,930 Ja, hoe ging, hoe ging dat? Spelletjes of.. 154 00:08:55,930 --> 00:09:00,830 Ja, soms. Ook wel wat samen zingen en praten en.. Dat ging wel. 155 00:09:00,830 --> 00:09:03,250 Ja, want zij was de dochter van een voorganger. 156 00:09:03,250 --> 00:09:03,920 Ja, ja. 157 00:09:03,920 --> 00:09:05,280 Van de.. 158 00:09:05,340 --> 00:09:05,990 Van de Born. 159 00:09:05,990 --> 00:09:11,190 Van de Born. Ehm.. dus jullie deelden het christelijk geloof. 160 00:09:11,190 --> 00:09:12,070 Ja. 161 00:09:12,190 --> 00:09:14,760 En dat, dat.. gaf dat dan extra band? 162 00:09:15,710 --> 00:09:21,000 Nou.. nou, jawel, want hij is 17 jaar.. was hij op Driedorp geweest. 163 00:09:21,000 --> 00:09:23,300 Dus je was heel vertrouwd samen. 164 00:09:23,300 --> 00:09:27,470 Ja. Want u kende haar als, als jonge vrouw dan. 165 00:09:27,470 --> 00:09:30,269 Ja, ja. Je was samen op, op het jeugdwerk. 166 00:09:30,270 --> 00:09:38,450 Want uzelf was rond die tijd ehm.. begin 30, denk ik. 167 00:09:38,590 --> 00:09:39,680 Dat zal wel zo’n beetje. 168 00:09:41,160 --> 00:09:44,880 1911, 1944, dat is 33 jaar. Dus u, u was begin.. begin 30 in die tijd. 169 00:09:44,880 --> 00:09:45,830 Ja, zoiets. 170 00:09:45,830 --> 00:09:51,710 Ehm.. Zij was een jong, jong gezin, dus ik schat zo 25 jaar? 171 00:09:51,710 --> 00:09:53,200 Ja, ruim. 172 00:09:53,200 --> 00:09:54,070 Ruim 25. 173 00:09:54,070 --> 00:09:54,580 Ja, ja. 174 00:09:54,580 --> 00:09:58,960 Dus zij, zij is eigenlijk voor een deel opgegroeid 175 00:09:58,960 --> 00:10:01,840 in de tijd dat u ook opgroeide in drie.. in Driedorp. 176 00:10:01,770 --> 00:10:02,360 Ja, ja, ja. 177 00:10:02,360 --> 00:10:04,580 Dus op die manier heeft u elkaar leren kennen. 178 00:10:04,580 --> 00:10:05,920 Ja. 179 00:10:05,920 --> 00:10:20,670 Oké. Als ‘k kijk naar de ehm.. de, de situatie bij, bij eh.. of de situatie na september ’44. 180 00:10:20,670 --> 00:10:24,060 Hè, toen kwamen natuurlijk de slag om Arnhem, al die, al die mensen die 181 00:10:24,060 --> 00:10:30,230 uit Arnhem en, en, en Huissen en Velp, allemaal deze kant op kwamen. 182 00:10:30,230 --> 00:10:30,514 Ja. 183 00:10:30,515 --> 00:10:38,300 Ehm.. er zijn heel veel mensen opgevangen binnen Nijkerk en Driedorp en Appel en.. 184 00:10:38,300 --> 00:10:42,117 Ja, ik denk vooral het buitengebied, nog meer als in Nijkerk zelf. 185 00:10:42,270 --> 00:10:43,100 Ja? 186 00:10:43,450 --> 00:10:46,370 Ik denk het.. ruim bui.. het buitengebied. 187 00:10:46,370 --> 00:10:49,660 Waarom denkt u dat? 188 00:10:49,660 --> 00:10:54,970 Ja, als ik dat zo naga.. ja, dat.. ja, daar waren ze en daar waren ze, overal waren ze. 189 00:10:55,290 --> 00:10:57,980 En wa.. waar? Eh.. u denkt aan mensen. 190 00:10:57,980 --> 00:11:02,050 Ja, ik zal maar zeggen, Slichtenhorst, Appel, Kruishaar. 191 00:11:02,710 --> 00:11:05,350 Zo de, de, de wijde omgeving. 192 00:11:05,750 --> 00:11:10,270 Maar was daar meer ruimte dan, dat de mensen daar vooral konden blijven? 193 00:11:10,270 --> 00:11:14,270 Nou ja, het waren meeste kleine.. laat ik maar zeggen, kleine boerderijtjes. 194 00:11:14,980 --> 00:11:17,040 Ook grotere boerderijen. 195 00:11:17,840 --> 00:11:23,340 Was daar nog verschil tussen in, in, in, in bereidheid tot opvangen? 196 00:11:23,340 --> 00:11:26,260 Nou, dat lag gewoon persoonlijk. 197 00:11:26,650 --> 00:11:30,510 Als mensen die wat al voor een ander over hadden, die stonden er 198 00:11:30,510 --> 00:11:33,820 anders tegenover als iemand die heel erg op zichzelf gericht was. 199 00:11:35,630 --> 00:11:36,440 Dat gebeurde ook. 200 00:11:36,440 --> 00:11:39,310 Ja, dat gebeurde ook. Ja. 201 00:11:40,330 --> 00:11:45,110 Maar weet je, in die periode was het zo eh.. vervoer 202 00:11:45,110 --> 00:11:47,110 was er heel weinig, fietsen waren er bijna niet. 203 00:11:47,110 --> 00:11:51,890 Maar eh.. je was toch meer op je eigen gericht. 204 00:11:51,890 --> 00:11:56,750 En probeerde op je eigen gedoetje de zaak gangbaar te houden. 205 00:11:57,200 --> 00:12:00,530 Uw eigen nering, zeg maar, uw eigen gezins.. 206 00:12:00,530 --> 00:12:05,810 Ja, daar had je genoeg aan eigenlijk, om dat allemaal een beetje gangbaar te houden. 207 00:12:05,810 --> 00:12:08,660 Ja, was dat moeilijk tijdens die periode, om het.. 208 00:12:08,660 --> 00:12:08,970 Ja, dat.. 209 00:12:08,971 --> 00:12:10,180 om het hoofd boven water te houden? 210 00:12:10,180 --> 00:12:13,570 was zeer persoonlijk. Ja. 211 00:12:13,890 --> 00:12:19,220 Maar in, in uw situatie, hè.. proberen een beetje de, de situatie 212 00:12:19,220 --> 00:12:22,760 te schetsen van hoe u daar leefde bij ’t kerkje van Driedorp. 213 00:12:22,760 --> 00:12:27,000 Uw, uw moeder was eh.. koster van, van de evangelisatie. 214 00:12:27,000 --> 00:12:27,830 Juist, zoiets ja. 215 00:12:27,830 --> 00:12:28,660 Zo werd dat genoemd. 216 00:12:28,660 --> 00:12:29,330 Ja. Ja. 217 00:12:29,330 --> 00:12:35,350 Ehm.. uzelf was daar ook bij betrokken? Want u woonde bij uw moeder. 218 00:12:35,350 --> 00:12:41,840 Ja, ik was enig kind, dus eh.. m’n moeder was niet zo erg sterk. En dan pak je aan. 219 00:12:41,840 --> 00:12:47,580 Ik heb m’n vader ook heel veel geholpen op ’t land met alles. Ik was gelukkig goed gezond. 220 00:12:47,730 --> 00:12:49,735 En ik.. buitenwerk deed ik ook graag. 221 00:12:49,890 --> 00:12:53,350 Dus ik heb eigenlijk geleerd alles aan te pakken wat er voor handen was. 222 00:12:54,650 --> 00:12:59,640 En, en op die manier probeerde u mee te helpen om inderdaad het hoofd boven water te houden van.. 223 00:12:59,690 --> 00:13:00,230 Ja. 224 00:13:00,230 --> 00:13:01,700 het gezin van uw ouders. 225 00:13:01,700 --> 00:13:02,330 Ja. Ja. 226 00:13:02,330 --> 00:13:03,120 Of eigenlijk van uzelf en.. 227 00:13:03,120 --> 00:13:06,770 Ja, en zo is het altijd geweest, omdat ik niet getrouwd ben. 228 00:13:06,770 --> 00:13:12,270 En dan kom je voor alles te staan en dan pak je ook alles aan wat er te doen is. 229 00:13:12,270 --> 00:13:17,882 Ja. Ja, begrijp ik. 230 00:13:17,883 --> 00:13:23,287 Als we kijken naar die, die, die tijd, hè, die mensen zijn gekomen bij u, u kende ze. 231 00:13:23,287 --> 00:13:27,270 Ehm.. misschien hebben zij wel specifiek naar u 232 00:13:27,270 --> 00:13:30,225 gevraagd, want ze wisten natuurlijk dat u daar woonde. 233 00:13:30,210 --> 00:13:31,030 Ja, kan ook wel wezen, ja. 234 00:13:31,030 --> 00:13:38,320 Dat weten we niet. Er waren heel veel mensen in buitenbied.. het buitengebied, zei u, hè. 235 00:13:38,320 --> 00:13:39,360 Ja. 236 00:13:40,540 --> 00:13:47,430 Had dat ook een effect op de.. op het onderling samenleven, bij de.. in, in, in de gemeenschap? 237 00:13:47,430 --> 00:13:51,100 Hè, want Driedorp is natuurlijk een, een beperkt dorp.. een klein dorp. 238 00:13:51,100 --> 00:13:51,600 Ja. 239 00:13:51,600 --> 00:13:53,390 Kunnen de mensen.. die kennen elkaar heel goed. 240 00:13:53,390 --> 00:13:54,110 Buurtschap. Een buurtschap is het. 241 00:13:54,110 --> 00:13:54,929 Een buu.. het is een buurtschap zelfs. 242 00:13:54,930 --> 00:13:55,140 Ja. 243 00:13:55,140 --> 00:13:57,760 Mensen kennen elkaar, denk ik, van haver tot gort. 244 00:13:58,430 --> 00:13:58,710 Ja. 245 00:13:58,710 --> 00:14:01,990 Ja, nou, ik geloof.. misschien in sommige gevallen dat het 246 00:14:01,990 --> 00:14:04,600 wel eh.. invloed gehad heeft, maar ik kan het zo niet zeggen. 247 00:14:04,600 --> 00:14:10,383 Als het in een buurt onder mekander heel goed was, had dat ook invloed. 248 00:14:11,590 --> 00:14:12,320 Ja. 249 00:14:15,150 --> 00:14:24,350 Ehm.. als het eh.. goed was onder elkaar, maar eh.. ja, natuurlijk.. Kun, 250 00:14:24,350 --> 00:14:27,922 kun.. als u erover nadenkt eh.. want die mensen die, die, die, die.. 251 00:14:27,923 --> 00:14:37,540 Laat ik het anders zeggen, eh.. de.. die, die Jaap.. eh.. wat was zijn.. 252 00:14:37,540 --> 00:14:37,930 Ja, ja, Jaap Hendriks, zo heette hij. 253 00:14:37,930 --> 00:14:41,390 Jaap Hendriks, ja, Jaap Hendriks was het, ja. Ik zal het even opschrijven. 254 00:14:41,390 --> 00:14:52,830 (stilte) Die Jaap Hendriks die werkte dus op de Volnij, de melkfabriek in Nijkerk. 255 00:14:52,830 --> 00:14:55,670 Ja, voor deze periode. 256 00:14:55,670 --> 00:14:56,490 Voor deze periode. 257 00:14:56,490 --> 00:15:01,610 Ja, dat begrijp ik, voor de tijd dat hij eh.. ja, door de omstandigheden hier terecht is gekomen. 258 00:15:01,610 --> 00:15:05,920 Ja, want hij was eh.. wat zijn eigen werk betrof, in belastingwezen. 259 00:15:06,380 --> 00:15:06,830 Dat is.. 260 00:15:07,230 --> 00:15:07,590 Bij successie. 261 00:15:07,590 --> 00:15:08,480 Dat is heel wat anders. 262 00:15:08,480 --> 00:15:11,220 Ja, ja, heel wat anders, ja. 263 00:15:11,840 --> 00:15:13,380 Hij ging werken bij de Volnij. 264 00:15:13,380 --> 00:15:20,070 Was dat gangbaar dat de mensen die als evacué werden ondergebracht dat die een baan zochten? 265 00:15:20,260 --> 00:15:23,900 Kan ik niet zeggen. Misschien is dit geval net geweest.. dat kan ik niet zeggen. 266 00:15:23,900 --> 00:15:29,450 Dat weet u niet. Nee, nee. 267 00:15:29,450 --> 00:15:35,700 To.. toch moet voor al die mensen eh.. voedsel gevonden worden eh.. kleding eh.. 268 00:15:35,700 --> 00:15:36,290 Ja. 269 00:15:36,290 --> 00:15:37,850 Hè, die hadden natuurlijk geen kleding meegenomen. 270 00:15:37,850 --> 00:15:43,410 Nou, en ik geloof dat de mensen waar ze geëvacueerd waren dat die een uitkering kregen. 271 00:15:43,410 --> 00:15:46,772 Omdat ze dan eigenlijk in het gezin opgenomen waren, dat ze dan een 272 00:15:46,780 --> 00:15:51,930 uitkering.. Maar omdat.. hij had gewoon z’n salaris, dus dat betrof ons niet. 273 00:15:52,000 --> 00:15:56,020 O, kijk eens aan. Dus u, u kreeg geen eh.. vergoeding eh.. 274 00:15:56,020 --> 00:15:56,140 Nee. 275 00:15:56,140 --> 00:16:00,060 En.. maar anderen wel, die daar extra ko.. onkosten.. 276 00:16:00,060 --> 00:16:00,660 Over ’t algemeen wel, ja. 277 00:16:00,660 --> 00:16:07,010 Maar eigenlijk betaalde hij u voor de opvang, of uw moeder voor de opvang. 278 00:16:07,010 --> 00:16:08,100 Nou eh.. dat denk ik toch van niet. 279 00:16:08,100 --> 00:16:08,590 Niet. 280 00:16:08,590 --> 00:16:11,780 Ik denk het niet, nee. Nee, ik geloof het niet. 281 00:16:12,010 --> 00:16:15,250 Want hij kon dat.. dat salaris kon hij besteden voor z’n huis 282 00:16:15,250 --> 00:16:19,380 en wat er dan nodig was, voor z’n huishouden, laat ik zo zeggen. 283 00:16:19,380 --> 00:16:19,510 Ja. 284 00:16:19,510 --> 00:16:25,760 Ja, oké. Ja. 285 00:16:25,760 --> 00:16:32,470 Nou is ’t bekend dat in Nijkerk.. natuurlijk een, een ehm.. een 286 00:16:32,470 --> 00:16:36,100 heel christelijk dorp.. heel christelijke stad, moet ik zeggen. 287 00:16:37,500 --> 00:16:43,220 En dat gold ook voor, voor, voor Driedorp, Kruishaar, Appel, hè, de, de buurtschappen. 288 00:16:43,250 --> 00:16:46,390 De evangelisatie was er gesticht door de, de freule.. 289 00:16:46,390 --> 00:16:47,869 Vrouw van de Salentein. 290 00:16:47,870 --> 00:16:49,369 niet de jonker, de freule van Salentein. 291 00:16:49,370 --> 00:16:50,140 Ja, ja, ja. 1867. 292 00:16:51,170 --> 00:16:57,220 Ja, dus dat bestond er al eh.. al, al, nou, 80 jaar. 293 00:16:59,390 --> 00:17:05,220 Op die manier, die manier kende u, denk ik, ook de hele omgeving, al die mensen die daar kwamen. 294 00:17:06,400 --> 00:17:09,700 Redelijk, ja. Ja. 295 00:17:09,700 --> 00:17:14,240 Al is ’t niet in ’t bijzonder, maar je wist toch.. ja, die en die, dat is die en die. 296 00:17:14,240 --> 00:17:16,110 Ja, dus, dus meer de verhoudingen. 297 00:17:16,110 --> 00:17:16,570 Ja. 298 00:17:19,240 --> 00:17:23,630 Het geloofsleven, wat, wat, wat die mensen ervaren eh.. christenen 299 00:17:23,630 --> 00:17:26,190 die kwamen zondags naar die evangelisatie om te luisteren.. 300 00:17:26,190 --> 00:17:26,380 Ja. 301 00:17:27,000 --> 00:17:35,030 naar, eerst voorganger Van de Born en in de periode dat wij spreken was het voorganger Van Leeuwen. 302 00:17:35,130 --> 00:17:37,120 Ja, die is na Van de Born gekomen. 303 00:17:37,120 --> 00:17:37,470 Ja. 304 00:17:37,470 --> 00:17:43,370 Dus er is een jaar.. is er eh.. tijdelijk iemand geweest en toen is Van Leeuwen gekomen. 305 00:17:43,370 --> 00:17:45,206 Ja. 306 00:17:45,206 --> 00:17:54,800 Had dat eh.. dat geloofsleven.. de, de.. het wordt vaak aangeduid als een beetje bevindelijk, 307 00:17:54,800 --> 00:18:01,620 hè, als, als een, een.. veel nadruk op, op een persoonlijke band met de, met de Heere. 308 00:18:01,620 --> 00:18:02,040 Ja. 309 00:18:02,040 --> 00:18:08,460 Had dat ook.. kun je dan ook zeggen dat dat effect had op, op het dagelijkse leven? 310 00:18:08,990 --> 00:18:13,370 Moest het wel wezen natuurlijk, dat is bij de één sterker als bij de ander. 311 00:18:13,990 --> 00:18:16,890 De één beleeft het geloof wel wat anders dan de ander. 312 00:18:17,310 --> 00:18:22,330 Als u naar uzelf kijkt of naar uw moeder, wilt u daar iets over zeggen? 313 00:18:22,330 --> 00:18:27,790 Eh.. dat ik zeg.. ik ben er gelukkig bij opge.. bij geleg.. bij gelovige ouders. 314 00:18:27,790 --> 00:18:31,080 En dat zet ook een stempel op je leven. 315 00:18:31,470 --> 00:18:33,310 Ja, hoe uitte zich dat? 316 00:18:34,690 --> 00:18:42,830 Ja, om het uit te dragen ook en de dingen die overkomen.. de ziel is uit Gods hand. 317 00:18:44,720 --> 00:18:49,070 Dat je, dat je leven toch elke dag besloten ligt in Gods hand. 318 00:18:52,200 --> 00:18:57,410 Ja, is dat ehm.. geeft dat een extra rust? 319 00:18:58,120 --> 00:19:01,860 Moet het wel wezen. Dat is de ene keer sterker dan de andere keer. 320 00:19:01,860 --> 00:19:05,875 Kunt u zich herinneren hoe dat in die tijd was? Want het was een spannende tijd. 321 00:19:05,876 --> 00:19:08,065 Hè, er waren vluchtelingen.. 322 00:19:07,420 --> 00:19:08,180 Als je.. 323 00:19:08,180 --> 00:19:08,290 oorlogen. 324 00:19:08,290 --> 00:19:14,570 Als je voor beslissingen staat in je leven dan eh.. kun 325 00:19:14,570 --> 00:19:19,410 je daar ook kracht in vinden om te zien wat Gods weg is. 326 00:19:22,110 --> 00:19:23,290 Ja. 327 00:19:24,340 --> 00:19:31,320 Maar kunt u dat ook, ook eh.. u zegt van: Als het goed is.. wat ik probeer is, is 328 00:19:31,320 --> 00:19:36,470 te kijken of, of een.. het geloofsleven ook effect heeft op, op bijvoorbeeld de 329 00:19:36,470 --> 00:19:42,950 keuze van eh.. het wel of niet opvangen van mensen, in het omgaan met, met evacués. 330 00:19:42,960 --> 00:19:44,659 Hè, is daar dan een, een.. 331 00:19:44,660 --> 00:19:44,813 Ja. 332 00:19:44,813 --> 00:19:46,090 verband tussen te leggen? 333 00:19:46,090 --> 00:19:52,250 Ja, je moet ´t eigenlijk zo zien dat er elke dag wat op je weg komt, dat moet 334 00:19:52,250 --> 00:19:58,120 je het beste en ook in verantwoordelijkheid tegenover God, zien te volbrengen. 335 00:19:58,730 --> 00:19:59,450 Ja. 336 00:20:00,640 --> 00:20:06,940 Maar dat heeft voor u.. heeft dat voor u of voor uw moeder een.. of voor uw vader ook, een extra 337 00:20:06,990 --> 00:20:14,860 stimulans betekend om, in dit geval de familie Hendriks, op te vangen in huis, op te nemen in huis? 338 00:20:15,250 --> 00:20:18,030 Ik denk het wel. Ik denk het wel. 339 00:20:18,030 --> 00:20:23,570 Gewoon, gewoon proberen in de dagelijkse samenleving zo goed mogelijk dit te volbrengen. 340 00:20:28,590 --> 00:20:31,490 En.. ja, dat is natuurlijk moeilijk om in te schatten of dat 341 00:20:31,490 --> 00:20:34,409 ook voor anderen zo gold, maar kunt.. is daar iets over te.. 342 00:20:34,690 --> 00:20:41,420 Ja, dat eh.. daar praatte je niet zo vaak over. Nee. 343 00:20:41,420 --> 00:20:42,880 Was, was geen onderwerp van gesprek.. 344 00:20:42,880 --> 00:20:43,739 Niet zo.. misschien.. 345 00:20:43,740 --> 00:20:43,830 ook zondags niet. 346 00:20:43,830 --> 00:20:47,020 misschien als ´t zo eens een keer te pas kwam, maar niet, 347 00:20:47,020 --> 00:20:50,200 niet zo geregeld als zo direct.. zo voor de hand lag. 348 00:20:50,590 --> 00:20:50,830 Nee. 349 00:20:50,830 --> 00:20:55,352 Want het waren een heleboel mensen die, die opge.. opgevangen waren, 350 00:20:55,430 --> 00:20:59,680 hè. Evacués die, die in huizen van mensen.. bij mensen woonden. 351 00:20:59,680 --> 00:20:59,890 Ja. 352 00:20:59,890 --> 00:21:02,570 Eh.. in bakhuisjes, in eh.. 353 00:21:02,570 --> 00:21:02,970 Ja. 354 00:21:02,970 --> 00:21:07,930 In kamers die vrij waren, kleine boerderijen, grote boerderijen. 355 00:21:11,810 --> 00:21:18,840 Maar we.. wat ook wel eens gebeurt, dat mensen die niet kerkelijk zijn, die in de 356 00:21:18,840 --> 00:21:24,700 dagelijkse samenleving het eigenlijk meer beleven als iemand die trouw naar de kerk gaat. 357 00:21:24,700 --> 00:21:25,820 Dat gebeurt ook wel. 358 00:21:25,820 --> 00:21:27,460 Als.. en wat beleven ze dan? 359 00:21:28,010 --> 00:21:31,890 Nou ja, hoe, hoe help je anderen, hoe sta je tegenover anderen. 360 00:21:31,970 --> 00:21:34,440 Dat ze.. dat.. hoe beschamend of het ook is. 361 00:21:34,440 --> 00:21:37,794 Maar het kan zo wel wezen dat iemand die nergens aan doet, 362 00:21:37,795 --> 00:21:43,430 dit toch ziet als een plicht, waar een ander aan te kort komt. 363 00:21:43,820 --> 00:21:49,840 Ja, dus het geloofsleven, het christelijke geloof is niet een garantie dat het.. 364 00:21:49,840 --> 00:21:50,370 Nee. 365 00:21:50,370 --> 00:21:52,170 per definitie beter gebeurd dan.. 366 00:21:52,170 --> 00:21:52,970 Precies. Ja. 367 00:21:54,040 --> 00:21:56,260 En ook dat heeft u wel meegemaakt. 368 00:21:56,540 --> 00:21:57,550 Kan ik zo niet zeggen. 369 00:21:57,550 --> 00:21:58,220 Kunt u niet zeggen. 370 00:21:58,220 --> 00:21:59,560 Ik zou geen voorbeelden kunnen noemen. 371 00:21:59,560 --> 00:22:00,050 Nee. 372 00:22:00,050 --> 00:22:03,050 Je weet dat het zo is, maar ik zou geen voorbeelden kunnen noemen. 373 00:22:08,040 --> 00:22:12,138 We hebben het even gehad over de eh.. de gezinsituatie. 374 00:22:12,138 --> 00:22:22,210 U woonde bij uw, bij uw ouders ehm.. Als we kijken naar de eh.. die voorganger, hè, het was eh.. A. 375 00:22:22,210 --> 00:22:23,190 van Leeuwen.. 376 00:22:23,510 --> 00:22:23,740 Ja. 377 00:22:23,740 --> 00:22:25,840 was dat. Eh.. hoe.. zijn voornaam, weet u dat? 378 00:22:25,840 --> 00:22:28,710 Ja, eh.. hij is eh.. E. H. van Leeuwen. 379 00:22:28,710 --> 00:22:38,400 E. H.? En, en.. maar.. of was het niet gangbaar om hem met de voornaam aan te spreken destijds? 380 00:22:38,400 --> 00:22:39,219 Eh.. nou, ik weet warempel niet goed.. ik geloof Eduard. Ik zou ’t zo niet kunnen zeggen. 381 00:22:39,220 --> 00:22:39,250 Oké. 382 00:22:39,250 --> 00:22:49,360 L.. Nee, L. A. van Leeuwen, geloof ik dat ’t was. 383 00:22:49,360 --> 00:22:50,907 L. A., oké. 384 00:22:50,908 --> 00:22:53,440 L. A. van Leeuwen. 385 00:22:53,440 --> 00:22:55,920 Maar hij, hij, hij was voorganger.. 386 00:22:55,920 --> 00:22:56,300 Ja. 387 00:22:56,300 --> 00:23:02,770 en bij de evangelisatie. Had hij in zijn eh.. in zijn eh.. 388 00:23:02,770 --> 00:23:10,840 wekelijkse preken ook eh.. ging ‘ie ook in op de situatie van eh.. de oorlog, de, de opvang.. 389 00:23:10,840 --> 00:23:15,450 Dat zal wel zo geweest zijn, maar niet dat het nu zo overheersend was. 390 00:23:15,450 --> 00:23:20,170 Hij ehm.. was een hele begaafde spreker. 391 00:23:21,160 --> 00:23:24,105 Wat het werk in de gemeente betreft was hij ook trouw, 392 00:23:24,980 --> 00:23:27,350 maar met de jeugd kon hij niet zo erg best overweg. 393 00:23:27,350 --> 00:23:27,800 Hij kon niet zo goed orde houden. 394 00:23:27,800 --> 00:23:32,553 Hij keek een beetje scheel, dus dan dacht je ook wel 395 00:23:32,554 --> 00:23:33,520 eens: Ja, kijk je nou naar mij of kijk je langs me heen? 396 00:23:33,520 --> 00:23:38,320 Maar het waren hele respec.. ze hadden geen kinderen. 397 00:23:38,320 --> 00:23:42,150 Het waren hele respectabele mensen gewoon in de dagelijkse omgang. 398 00:23:43,390 --> 00:23:45,330 Want zij woonden ook bij het kerkje? 399 00:23:45,680 --> 00:23:46,470 Ja. 400 00:23:46,470 --> 00:23:50,750 Hij woonde, als je aan de Voorthuizerweg.. daar heb je dan, even voor.. 401 00:23:50,750 --> 00:23:54,830 verder als Driedorp, een huisje dat heette Berkenhage en daar woonden ze. 402 00:23:54,830 --> 00:23:55,639 Oké. Ja. 403 00:23:55,639 --> 00:24:03,691 Nou, nou had je aan de ene kant de voorganger, hè, eh.. de heer Van Leeuwen. 404 00:24:04,137 --> 00:24:09,090 U was zelf.. of uw moeder was koster, u hielp mee, ook.. 405 00:24:09,090 --> 00:24:09,291 Ja. 406 00:24:09,292 --> 00:24:11,310 ook op het land en in de kerk. 407 00:24:11,310 --> 00:24:12,270 Net wat voor kwam. 408 00:24:12,270 --> 00:24:14,440 Maar net wat er, wat er voor handen was. 409 00:24:16,000 --> 00:24:20,180 Ehm.. daarnaast hadden natuurlijk nog de freule op Salentein.. 410 00:24:20,180 --> 00:24:21,130 Ja. 411 00:24:21,190 --> 00:24:25,840 die uiteindelijk.. En jonker, jonker Jan van Haersma- De Wit. 412 00:24:25,840 --> 00:24:26,160 De Wit. 413 00:24:26,160 --> 00:24:31,240 Die uiteindelijk eigenaar was van het.. van de evangelisatie. 414 00:24:31,240 --> 00:24:31,990 Ja. 415 00:24:32,470 --> 00:24:37,960 Heeft hij nog een, een rol gespeeld in die periode? Kwam hij bijvoorbeeld ook vaak langs? 416 00:24:38,110 --> 00:24:43,710 Nou, hij kwam zo af en toe wel eens kwamen ze.. ze leefden heel erg mee met de hele bevolking. 417 00:24:44,020 --> 00:24:49,290 En het mooie in die periode was van vroeger, dat er geref.. er kwamen net 418 00:24:49,720 --> 00:24:52,790 zoveel gereformeerde mensen eigenlijk als hervormde mensen in Driedorp. 419 00:24:52,790 --> 00:24:58,090 Het woord oecumene was toen nog niet uitgevonden, maar het werd wel beleefd. 420 00:25:01,080 --> 00:25:02,770 En waar kwamen die mensen dan vandaan? 421 00:25:02,770 --> 00:25:05,150 Gewoon de wijde omgeving. 422 00:25:06,760 --> 00:25:08,170 Alle buurtschappen. 423 00:25:08,760 --> 00:25:12,540 Ja. Och ja, je grensde eigenlijk al.. ’t liep gewoon in mekander over. 424 00:25:12,540 --> 00:25:19,930 Je had Appel, je had eh.. Slichtenhorst, je had Kruishaar. Ja, dat liep zo in mekander over. 425 00:25:21,400 --> 00:25:27,000 En die kwamen naar de evangelisatie, want dat was het dichtste bij. 426 00:25:27,000 --> 00:25:27,860 Misschien wel, ja. 427 00:25:27,860 --> 00:25:32,760 En dat was natuurlijk in die p.. Maar ja, dat is door alle tijden heen zo geweest. 428 00:25:32,760 --> 00:25:38,180 Toen naderhand.. en toen de gereformeerde bond weer overheersend werd, werd dat minder. 429 00:25:39,530 --> 00:25:40,470 Want? 430 00:25:41,850 --> 00:25:45,220 Ja, de gereformeerde bond legde meer beslag op de mensen. 431 00:25:46,280 --> 00:25:49,950 Ja, want in de tijd dat we.. waar we over spreken, kwamen er ook veel mensen uit 432 00:25:49,950 --> 00:25:54,750 Nijkerk naar de evangelisatie, want er was een ev.. er was een confessionele prediking. 433 00:25:54,750 --> 00:25:58,585 Ja, weet je.. ja. En dat was al in dagen Van de Born ook zo. 434 00:25:58,586 --> 00:26:04,890 En toen in Nijkerk de gereformeerde bond meer overheerste, waren er verschillende op Driedorp. 435 00:26:05,170 --> 00:26:10,120 Had u daardoor ook meer contact met de.. met de stad? 436 00:26:10,600 --> 00:26:14,020 Nee, tenminste niet dat ik bewust dat.. nee, geloof het niet. 437 00:26:14,020 --> 00:26:21,210 Nee, dat, dat had ook niet, niet een, een.. op het niveau van opvang van 438 00:26:21,210 --> 00:26:25,420 evacués, het uitwisselen van goederen misschien, van voedsel, van kleren. 439 00:26:26,140 --> 00:26:34,280 Nou, me dunkt. Ja. Ik geloof niet dat ’t zoveel invloed had. 440 00:26:34,280 --> 00:26:37,340 Waren de buurtschappen sowieso niet afhankelijk van de stad? 441 00:26:37,800 --> 00:26:38,010 Hmm? 442 00:26:38,010 --> 00:26:45,450 Waren ze.. waren Driedorp en Appel en Slichtenhorst, waren die st.. erg zelfvoorzienend? 443 00:26:46,460 --> 00:26:51,280 Tot op zekere hoogte wel. Wat eten en zo betreft, denk ik, ja. 444 00:26:51,620 --> 00:26:57,170 En ik denk ook wel, waar het mogelijk was dat er geholpen werd, dat dat gedaan werd. 445 00:26:58,270 --> 00:27:04,150 Want in Nijkerk zelf waren er bijvoorbeeld eh.. voedselcommissarissen. 446 00:27:04,150 --> 00:27:07,340 Er was iemand die zorgde voor de kleding, de vader van 447 00:27:07,340 --> 00:27:10,430 Timo Ridder was verantwoordelijk voor kledingverdeling. 448 00:27:10,430 --> 00:27:11,790 Ja. Ja, die hadden een.. die hadden een zaak. 449 00:27:11,790 --> 00:27:14,230 Die hadden ook nog een zaak, maar die.. 450 00:27:14,380 --> 00:27:15,410 Die hadden een zaak. 451 00:27:15,410 --> 00:27:21,900 daarnaast had ‘ie een officiële functie als eh.. ik ben de term 452 00:27:21,900 --> 00:27:25,030 even kwijt.. maar zeg maar, een, een.. verantwoordelijk voor de eh.. 453 00:27:25,030 --> 00:27:28,340 Nou, ik geloof dat dat eigenlijk een andere organisatie was. 454 00:27:28,340 --> 00:27:31,130 Dat was er.. dat deed hij ernaast, zeg maar, naast z’n vertegenwoordiging. 455 00:27:31,130 --> 00:27:32,350 Misschien wel, dat kan ik niet zeggen. 456 00:27:32,350 --> 00:27:37,580 Daar heeft u geen, geen.. hij kwam niet in Appel langs om, om daar eens ook te kijken van eh.. 457 00:27:37,580 --> 00:27:48,780 Nee, dat geloof ik niet. Geloof ik niet, nee. (stilte) 458 00:27:48,780 --> 00:27:53,360 De.. we hadden het net even over de jonker, we waren even afgedwaald. 459 00:27:53,360 --> 00:27:58,380 Ehm.. de jonker die woonde ook op Salentein? 460 00:28:00,640 --> 00:28:01,400 Eh.. nou ja.. 461 00:28:01,400 --> 00:28:02,190 Z’n zus.. zijn zuster woonde daar. 462 00:28:02,190 --> 00:28:06,110 jonker Jan en jonker Frits, die woonden dan in Putten op de Beukenheg. 463 00:28:06,110 --> 00:28:06,880 Die woonden in Putten. 464 00:28:06,880 --> 00:28:13,934 In Putten, ja. Maar ze weten.. ze deden ook altijd bedelingen in, in ’t voorjaar. 465 00:28:14,240 --> 00:28:17,352 Dan kregen de mensen die het nodig hadden, die kregen een briefje. 466 00:28:18,260 --> 00:28:21,740 Mochten ze invullen waar ze het meest om verlegen waren. 467 00:28:21,850 --> 00:28:27,350 En dan de vrouw van.. vroeger, heel vroeger.. voorganger Van Kok, die regelde dat. 468 00:28:27,750 --> 00:28:31,040 En dan kregen ze dat bericht: Ja, dan en dan kun je het ophalen, ’s maandags 469 00:28:31,040 --> 00:28:35,390 dan konden ze dan en dan, konden ze dat ophalen, wat voor hun bestemd was. 470 00:28:35,390 --> 00:28:37,980 En dat ging tijdens de oorlog ook gewoon door. 471 00:28:41,050 --> 00:28:43,605 Nou, dat.. dat denk ik toch ook niet, want dat.. toen was er niks beschikbaar. 472 00:28:45,690 --> 00:28:50,564 Want ja, de.. alles was op de bon. Dus dat, dat zal dan, denk ik, wel niet. 473 00:28:50,564 --> 00:28:52,690 Dat weet ik niet precies hoe dat verlopen is. 474 00:28:52,690 --> 00:28:58,140 Maar dat eh.. maar die.. met kerstmisviering van de zondagsschool 475 00:28:58,140 --> 00:29:01,570 en zo.. dat werd allemaal door deze familie betaald. 476 00:29:03,190 --> 00:29:05,980 En dat ging tijdens de Hongerwinter gewoon door. 477 00:29:05,980 --> 00:29:08,000 Ja, ja. 478 00:29:09,350 --> 00:29:11,990 En daar werden ook de evacués in betrokken. 479 00:29:13,060 --> 00:29:17,910 Nou, dat kan.. dat zou ‘k niet kunnen zeggen. Dat denk ik toch van niet. 480 00:29:17,910 --> 00:29:23,940 Maar zij wisten wel dat die daar zaten. 481 00:29:24,690 --> 00:29:25,240 Tja.. 482 00:29:25,240 --> 00:29:30,950 Want ze hadden bij mijn weten op de Salentein zelf ook mensen. 483 00:29:31,120 --> 00:29:32,330 Misschien wel, dat kan ‘k niet zeggen. 484 00:29:32,330 --> 00:29:33,005 Dat weet u niet. 485 00:29:33,160 --> 00:29:34,540 Echt niet, nee, nee. 486 00:29:34,540 --> 00:29:45,950 De school van Appel.. hoofdonderwijzer, de bovenmeester zoals dat heet, dat was de heer Bakkenes. 487 00:29:46,450 --> 00:29:48,060 Ja, die is er heel lang geweest. Ja. 488 00:29:48,060 --> 00:29:49,125 Die is er heel lang geweest. 489 00:29:49,125 --> 00:29:52,440 En, en je had daarnaast ook nog een, een.. nog grote boeren, 490 00:29:52,440 --> 00:29:56,590 zoals eh.. de heer Van de Beek en de heer Van de Veen. 491 00:29:56,670 --> 00:29:57,040 Eh.. 492 00:29:57,040 --> 00:29:57,950 Ja, ja, ja. 493 00:29:57,950 --> 00:30:00,700 Die waren heel nauw ook bij de evangelisatie betrokken. 494 00:30:00,700 --> 00:30:01,480 Ja. 495 00:30:04,130 --> 00:30:10,410 Hadden die ook nog eh.. verdergaande invloed binnen de, binnen de buurtschappen? 496 00:30:10,410 --> 00:30:14,840 Was het, was het zo duidelijk dat er een aantal leidende figuren waren die daar ook.. 497 00:30:14,840 --> 00:30:18,850 Ja, deze mensen.. dat was dan Van Beek en eh.. en Van 498 00:30:18,850 --> 00:30:22,520 de Veen en eh.. misschien nog wel enkele anderen. 499 00:30:22,970 --> 00:30:25,860 Ja, die hadden het in zich om leiding te kunnen geven. 500 00:30:26,010 --> 00:30:30,850 Maar had dat ook effect op, op, op bijvoorbeeld de verdeling van mensen binnen de gemeenschap? 501 00:30:31,050 --> 00:30:34,410 Op de, de, de verdeling van de evacués? 502 00:30:35,790 --> 00:30:41,210 Kan ik niet zeggen. Want ja, dat ging.. dat stond eigenlijk ver van je af. Dat was hun bedrijf weer. 503 00:30:41,211 --> 00:30:42,560 Dat was hun afdeling, om zo te zeggen. 504 00:30:42,560 --> 00:30:47,160 Dat is eigenlijk wat u net zei van: We waren toch heel erg 505 00:30:47,160 --> 00:30:50,980 gericht op het hoofd boven water houden van ons eigen.. 506 00:30:51,220 --> 00:30:52,350 Ja, gezin. 507 00:30:52,350 --> 00:30:54,700 ..gezin.. eigen situatie. Ja. 508 00:30:56,480 --> 00:31:03,005 Behalve ehm.. evacués uit Arnhem zijn er in Nijkerk 509 00:31:03,005 --> 00:31:06,090 ook heel veel mensen op hongertocht langsgekomen. 510 00:31:06,140 --> 00:31:07,210 Ja, ik denk het wel. 511 00:31:07,210 --> 00:31:07,490 Ja. 512 00:31:07,980 --> 00:31:08,160 Ja. 513 00:31:08,160 --> 00:31:09,930 Kwamen die ook richting.. 514 00:31:11,230 --> 00:31:11,920 Buitenaf. 515 00:31:11,920 --> 00:31:16,250 Driedorp en Appel? Want de hoofd.. 516 00:31:16,250 --> 00:31:16,660 Ja. 517 00:31:16,660 --> 00:31:18,100 de hoofdweg liep langs eh.. Salentein naar Harderwijk. 518 00:31:18,100 --> 00:31:19,370 Ja, ja. 519 00:31:19,370 --> 00:31:23,320 Appel ligt net de andere kant op, zeg maar. 520 00:31:23,320 --> 00:31:25,850 Ja, dat.. ze probeerden natuurlijk wel. Ja, zou daar wat te vangen wezen? 521 00:31:26,510 --> 00:31:32,240 En het was ook wel zo.. het was zoveel dat je onmogelijk alle mensen helpen kon. 522 00:31:32,240 --> 00:31:33,980 Er kwamen bij u ook veel mensen langs? 523 00:31:33,980 --> 00:31:35,395 Kwamen ook wel langs, ja. 524 00:31:35,396 --> 00:31:39,430 Ja, je kon ze bijvoorbeeld een keer een maal eten geven of, of wat anders, 525 00:31:39,430 --> 00:31:42,810 ’t één of ’t ander, of een stuk of wat aardappels, bij wijze van spreken. 526 00:31:42,810 --> 00:31:45,620 Als iedereen nou een stuk of wat aardappels gaf, dan hadden ze weer wat. 527 00:31:46,570 --> 00:31:52,080 Ku.. kunt u zich daar nog een, een.. zo’n bezoek voor de geest halen? Hoe ging dat in z’n werk? 528 00:31:52,080 --> 00:31:54,940 Ja, ze kwamen met, met fietsen met houten banden of zoiets. 529 00:31:54,940 --> 00:31:58,710 En dan eh.. en dan, ze sliepen ook wel bij de mensen. 530 00:31:58,710 --> 00:32:03,520 Als ze dan op weg naar huis waren, dan vroegen ze een keer.. nou bijvoorbeeld, dan konden ze 531 00:32:03,520 --> 00:32:09,700 op de hilt boven de koeien of zo wat.. en dan konden ze.. hadden ze goede slaapgelegenheid. 532 00:32:09,700 --> 00:32:11,100 En dan gaf ze een bord pap, bij wijze van spreken. 533 00:32:11,100 --> 00:32:13,639 Ze hebben bij u ook overnacht? 534 00:32:13,640 --> 00:32:18,670 Ook wel eens een keer. Ja. 535 00:32:18,670 --> 00:32:20,075 En dat, dat kon er ook vanaf? 536 00:32:20,210 --> 00:32:26,460 Hè, u had een eh.. of uw vader had een eigen eh.. stukje land wat hij mocht bebouwen. 537 00:32:26,460 --> 00:32:27,350 Ja. 538 00:32:29,810 --> 00:32:33,210 Dat was voldoende om van te eten als gezin. 539 00:32:33,530 --> 00:32:33,850 Ja. 540 00:32:33,850 --> 00:32:38,090 En ook nog om te voeden van mensen die langskwamen? 541 00:32:38,090 --> 00:32:42,123 Ja, maar je, je.. hoe erg of het was, maar je moest je toch 542 00:32:42,123 --> 00:32:44,180 beperken, je moest ook wel eens een keer een nee zeggen. 543 00:32:44,180 --> 00:32:51,130 Een, een, een.. hoe werd die afweging gemaakt? 544 00:32:51,130 --> 00:32:51,690 Hmm? 545 00:32:51,690 --> 00:32:53,940 Hoe maakte u die afweging, of uw moeder? 546 00:32:53,940 --> 00:32:58,040 Nou, dat op ’t moment, bij wijze van spreken, beschikbaar was. 547 00:32:59,200 --> 00:33:00,820 Was echt leven bij de dag? 548 00:33:00,820 --> 00:33:03,170 Ja, eigenlijk wel. 549 00:33:09,480 --> 00:33:14,820 Ja. Vooral in, in de strenge winter van ’45, hè, is.. zijn er een heleboel mensen langsgekomen. 550 00:33:14,820 --> 00:33:19,350 In Nijkerk waren dat wel, op de hoogste hoogtijdagen.. hoogtij 551 00:33:19,350 --> 00:33:21,800 is misschien het verkeerde woord.. maar op de drukste dagen.. 552 00:33:25,820 --> 00:33:27,010 Ja. 553 00:33:27,010 --> 00:33:27,619 waren er wel 20, 25.000.. 554 00:33:27,620 --> 00:33:31,468 Ja, maar dan hadden ze toch een bepaalde.. dat eh.. ik weet niet welk 555 00:33:31,468 --> 00:33:34,490 boek of het in staat, maar.. o, ik geloof van dokter.. van, van Schreuder. 556 00:33:34,520 --> 00:33:39,980 Die schreef er ook wel over, hè. Dat je toch bepaalde plekken had, wat eigenlijk opvang was. 557 00:33:41,000 --> 00:33:42,170 Ja, maar die gingen door Nijkerk.. 558 00:33:42,680 --> 00:33:42,890 Ja. 559 00:33:42,890 --> 00:33:50,080 die drukte, was die er ook in, in, in de Hongerwinter bij, bij Driedorp en bij Appel, Slichtenhorst? 560 00:33:50,080 --> 00:33:55,310 Ja, natuurlijk ook wel. 561 00:33:55,310 --> 00:33:58,840 Maar toch, toch had je een probleem met, met de voedselvoorziening. 562 00:33:58,840 --> 00:34:01,560 Was er ook, ook een gaarkeuken bij de.. 563 00:34:01,630 --> 00:34:07,520 Nou, nee. Ik denk dat het zo was dat ieder voor zich probeerde te doen wat je doen kon. 564 00:34:09,410 --> 00:34:11,960 Dat er een gaa.. dat zal in Nijkerk wel geweest zijn, maar 565 00:34:11,960 --> 00:34:14,610 weet ik.. verder weet ik niks van een gaarkeuken of zo. 566 00:34:14,610 --> 00:34:16,720 Dat weet u niet. U heeft daar nooit gebruik van gemaakt.. 567 00:34:16,720 --> 00:34:17,022 Nee, nee. 568 00:34:17,022 --> 00:34:17,560 of hoeven maken. 569 00:34:17,560 --> 00:34:18,620 Nee. 570 00:34:25,720 --> 00:34:28,970 Behalve eh.. (beeld verschuift) gaarkeukens was er ook 571 00:34:28,970 --> 00:34:32,510 natuurlijk een zwarte markt, zeker in de Hongerwinter. 572 00:34:32,510 --> 00:34:36,710 Ja, nou.. en dan zei vader ook nog wel eens: Ja, als ik wat kopen moet 573 00:34:36,710 --> 00:34:41,100 wat ik echt nodig heb, moet ik ook duur betalen, dus ik ben wel genoodzaakt 574 00:34:41,100 --> 00:34:45,770 om ook nog eens een keer iets te kopen.. verkopen voor een hoge prijs. 575 00:34:46,220 --> 00:34:47,710 Aan de mensen die langskwamen? 576 00:34:47,710 --> 00:34:53,179 Nee, gewoon voor, voor privé. Dingen die je zelf.. want ja, gewoon in de han.. gewoon was 577 00:34:53,179 --> 00:34:57,590 een heleboel dingen niet te.. wat je.. als je ’t nodig had, moest je het ook zwart kopen. 578 00:34:57,590 --> 00:35:02,510 Dus vader zei wel eens: Ik moet wel eens een keer wat zwart verkopen, om dat te kunnen kopen. 579 00:35:03,240 --> 00:35:06,160 Hij deed, hij deed ook zwarte handel uit noodzaak. 580 00:35:07,340 --> 00:35:11,214 Tot op zekere hoogte. Zwarte handel kun je zo niet noemen. 581 00:35:11,214 --> 00:35:14,520 ’t Was natuurlijk wel zwarte handel, maar het was.. ik zal maar zeggen, 582 00:35:14,520 --> 00:35:16,798 als je bij wijze van spreken, een paar schoenen nodig had, die kon je 583 00:35:16,798 --> 00:35:20,100 gewoon in de winkel niet kopen, want daar had je geen bon voor of zoiets. 584 00:35:20,100 --> 00:35:23,442 Dus als je dan zwart kon kopen, dan deed je dat, maar dan moest je wel geld hebben. 585 00:35:26,520 --> 00:35:33,470 En dat geld dat kreeg hij door zelf bijvoorbeeld eh.. opbrengst van het land te verkopen? 586 00:35:33,470 --> 00:35:36,620 Of wat verkocht hij dan? 587 00:35:36,620 --> 00:35:42,760 Misschien nog wel eens. Als ’t één of ’t ander eh.. wat rogge verkopen of zoiets. 588 00:35:44,170 --> 00:35:48,140 Maar het eh.. dat weet ik niet precies. Och ja, toen was ik zelf ook nog jong. 589 00:35:48,140 --> 00:35:51,950 Dus eh.. dan weet je ook niet precies hoe dat dan werkt. 590 00:35:51,950 --> 00:35:52,600 Dertig jaar. 591 00:35:52,600 --> 00:35:54,530 Ja. 592 00:35:54,700 --> 00:35:55,660 Is niet heel jong. 593 00:35:55,660 --> 00:35:56,315 Nee, nee, nee. 594 00:35:56,316 --> 00:35:59,970 Maar, maar u weet dat niet precies meer. Dat is goed. (CN: schraapt haar keel) 595 00:36:00,510 --> 00:36:03,540 Maar dat was eigenlijk een noodgedwongen stap. 596 00:36:03,540 --> 00:36:06,859 Want ja, ik moet toch ook kunnen betalen voor de dingen die ik zelf nodig heb. 597 00:36:06,860 --> 00:36:07,620 Ja, ja. 598 00:36:07,620 --> 00:36:10,610 Eigenlijk is het een.. via, via.. van een beetje een ruilhandel. 599 00:36:10,610 --> 00:36:23,560 Ja, zoiets. Op deze manier, ja. 600 00:36:29,050 --> 00:38:02,630 Ja, ja.