1
00:00:08,580 --> 00:00:14,410
Laten we beginnen, als u dat zou
kunnen vertellen, met de periode

2
00:00:14,410 --> 00:00:20,550
van voor de razzia, uw leefsituatie
en hoe was de sfeer in de stad.

3
00:00:20,550 --> 00:00:21,469
En ging u naar school?

4
00:00:21,470 --> 00:00:35,390
Ja, we waren thuis dus met een gezin met zes
kinderen. Van de zes kinderen waren er al twee weg.

5
00:00:36,490 --> 00:00:42,410
Eén was… dat waren mijn twee broers. Mijn oudste
broer was opgepikt voor de Arbeitseinsatz.

6
00:00:42,780 --> 00:00:44,450
En de ander was ondergedoken.

7
00:00:44,450 --> 00:00:51,800
Die zat in de Ardennen, in België. En, naar we
naderhand vernamen, zat hij bij het Armée Secrète.

8
00:00:51,800 --> 00:00:56,040
Het geheime leger. Dus bij het verzet.

9
00:00:57,300 --> 00:01:07,646
Ja, ik ging toen naar school en ik had dus de
omgang met mijn ouders en mijn zussen. Drie zusters.

10
00:01:07,646 --> 00:01:17,250
En de razzia’s die begonnen in november. Ja,
voor die tijd hadden we dus gewoon schoolgang.

11
00:01:18,510 --> 00:01:25,460
Totdat we op een gegeven moment liepen
er Duitse soldaten met formuliertjes rond

12
00:01:25,460 --> 00:01:31,560
en die stopten overal die formuliertjes
in de bus over die aanstaande razzia.

13
00:01:32,420 --> 00:01:36,960
Het was weliswaar geen aankondiging van een
razzia, maar het was wel een aankondiging

14
00:01:36,960 --> 00:01:44,160
van alle mannen tussen de zeventien
en veertig jaar dienen zich te melden.

15
00:01:44,160 --> 00:01:50,730
En op straffe van… de doodstraf. En die
formulieren werden gewoon in de bus gestopt.

16
00:01:51,230 --> 00:01:57,230
En dat was op een bepaalde dag, dat
was dus vrijdag tien november 1944.

17
00:01:58,880 --> 00:02:07,440
En toen hebben we nog overwogen om voor
mij een schuilplaats te creëren in huis.

18
00:02:07,610 --> 00:02:12,990
We hadden dus twee verdiepingen plus
een zolderverdieping met een schuin dak.

19
00:02:12,990 --> 00:02:16,460
Waarin altijd nog wel
wat ruimte vrij was.

20
00:02:17,460 --> 00:02:20,724
Want net bij de dakgoot
boven daar was een kamertje

21
00:02:20,724 --> 00:02:24,510
achter schotten en daar zou
ik dus achter kunnen kruipen.

22
00:02:24,580 --> 00:02:32,210
Maar ja, aan de andere kant dachten we:
‘er zijn al twee jongens weg en als

23
00:02:32,210 --> 00:02:36,270
ik dan straks ook nog een keer gepakt
wordt omdat ik me verborgen heb.’

24
00:02:36,270 --> 00:02:52,590
Dus, ja, weloverwogen ben ik dus toch
ertoe overgegaan om me te melden.

25
00:02:52,590 --> 00:03:01,140
En ik herinner me nog, het advies was onder andere
‘neem een deken mee’. Dus ik liep daar met een

26
00:03:01,140 --> 00:03:06,260
wollen deken om mijn
middel en ja, een rugzak met

27
00:03:06,260 --> 00:03:10,140
wat noodzakelijke rommeltjes
die je dus nodig had.

28
00:03:10,140 --> 00:03:17,360
En toen heb ik me gemeld bij de Sinte
Lidwinaschool in de Hilligersberg aan Montignylaan.

29
00:03:18,640 --> 00:03:25,580
En ja, van lieverlee, druppelde dat helemaal
vol hè met allemaal mannen uiteraard.

30
00:03:26,810 --> 00:03:32,900
Er waren ook bekenden bij natuurlijk,
want het was uit dezelfde buurt.

31
00:03:33,830 --> 00:03:39,670
En al die mannen die werden toen op een gegeven
moment, ’s middags, aan het eind van de middag,

32
00:03:39,670 --> 00:03:51,350
werden we begeleid, marcheren naar de remise
van de RET aan de Oosterkade aan de Kleiweg.

33
00:03:52,080 --> 00:04:02,700
En daar zouden we dan de nacht doorbrengen.
Dat was eigenlijk volkomen onverwachts.

34
00:04:02,700 --> 00:04:05,390
Je wist niet wat je te wachten stond.

35
00:04:06,350 --> 00:04:12,820
We hebben een nacht daar in de
remise doorgebracht, en, zo goed

36
00:04:12,820 --> 00:04:23,650
en zo kwaad als dat ging een
slaapplaatsje opgezocht in de trams.

37
00:04:23,650 --> 00:04:26,483
Moet je nagaan, zit je daar in
de tram waar ik overdag mee naar

38
00:04:26,484 --> 00:04:27,720
school ging zat ik ’s avonds
of ’s nachts in te bivakkeren.

39
00:04:27,720 --> 00:04:31,940
En ik herinner me dat we ook
nog een keer als compensatie

40
00:04:31,940 --> 00:04:36,650
of als douceurtje een stuk
worst uitgereikt kregen.

41
00:04:38,030 --> 00:04:45,180
En ik heb mijn persoonsbewijs
daar liggen, daar is nog een ‘W’

42
00:04:45,180 --> 00:04:53,401
in aangetekend, ten bewijze dat
ik een stuk worst had gekregen.

43
00:04:53,402 --> 00:04:56,465
Dus het was niet eens mogelijk om een
tweede stuk worst te krijgen, hahaha.

44
00:04:56,466 --> 00:05:02,060
Maar goed, we hebben daar dus de nacht
doorgebracht, zo goed en zo kwaad als dat ging.

45
00:05:02,060 --> 00:05:09,860
Van slapen kwam uiteraard niks want er werd
natuurlijk ook op de bel getrapt van de trams zelf.

46
00:05:09,860 --> 00:05:13,031
Dus het was afentoe een
lawaai van heb ik jou daar.

47
00:05:13,031 --> 00:05:20,600
Ja, want er waren natuurlijk ook
kerels die zich goed verzetten tegen

48
00:05:20,600 --> 00:05:30,330
die hap hè. En de volgende morgen
was het dus verzamelen geblazen.

49
00:05:30,790 --> 00:05:36,770
En toen was het opmarcheren
richting, ja, waar gingen we naartoe.

50
00:05:36,770 --> 00:05:39,360
We gingen de richting van Gouda op.

51
00:05:39,360 --> 00:05:49,520
Het was somber weer kan ik me herinneren en
je sjokte maar voort met die deken om je lijf.

52
00:05:49,520 --> 00:05:53,590
En een rugzak over je schouders heen.

53
00:05:55,020 --> 00:06:01,850
En zo sjokten we maar door en onderwijl
riepen die moffen regelmatig: ‘Wer

54
00:06:01,850 --> 00:06:10,400
versucht zu fliehen, werd erschossen.’
En daarmee boezemden ze toch wel angst

55
00:06:10,400 --> 00:06:14,880
aan want ze liepen met hun geweren in
de aanslag liepen ze langs de mensen.

56
00:06:16,650 --> 00:06:19,300
Nou, zo sjokten we door en
zo kwamen we uiteindelijk

57
00:06:19,300 --> 00:06:24,670
terecht in de fabrieken van
Dobbelman in Waddinxveen.

58
00:06:26,480 --> 00:06:29,460
Daar hebben we dus
de nacht doorgebracht.

59
00:06:30,960 --> 00:06:34,150
En het was er een chaos van
heb ik jou daar want dat waren

60
00:06:34,680 --> 00:06:40,280
onderhand, nou ik denk, enkele
duizenden mannen en jongens.

61
00:06:43,240 --> 00:06:53,530
En er waren grote hallen, maar die hadden totaal
geen faciliteiten. Er lag niets op de vloer.

62
00:06:53,530 --> 00:06:57,910
De vloer was kaal, dus je
moest je eigen deken gebruiken.

63
00:06:57,910 --> 00:07:01,120
En wat je dan verder nog
had om op te gaan liggen.

64
00:07:01,840 --> 00:07:08,030
En er was natuurlijk wel een
zenuwentoestand ontstaan onderhand

65
00:07:08,990 --> 00:07:12,790
waarbij dus veel van het toilet
gebruik gemaakt moest worden.

66
00:07:13,300 --> 00:07:18,910
En die toiletten waren nou ook niet rijkelijk
aanwezig. Ja, dan ben je in zo’n fabriekshal.

67
00:07:20,460 --> 00:07:28,330
Dus die werden overbelast. Die liepen ook
over. De rotzooi liep over de vloer heen.

68
00:07:28,330 --> 00:07:32,760
En daar waadde je dan maar doorheen om
dan ook maar je vuil kwijt te kunnen.

69
00:07:34,020 --> 00:07:36,960
En als je van je eigen
plaats daarnaar toe liep.

70
00:07:37,270 --> 00:07:43,340
Dan moest je oppassen dat je niet op armen of
benen trapte, want ja, iedereen lag bovenop mekaar.

71
00:07:44,060 --> 00:07:51,390
Zo ook als je terugliep. Met je
vieze schoenen. Dat was me een troep!

72
00:07:51,390 --> 00:07:57,300
En ja, dat verergerde
natuurlijk de situatie en de

73
00:07:57,300 --> 00:08:00,850
stemming die daalde veel,
veel verder omlaag natuurlijk.

74
00:08:00,850 --> 00:08:06,420
Nou ja, zo worstelden we ons
naar het einde van de nacht.

75
00:08:07,020 --> 00:08:11,902
En de volgende morgen gingen
we weer op pas. Weer wandelen.

76
00:08:11,902 --> 00:08:19,120
En we wandelden over
de A12 richting Utrecht.

77
00:08:19,910 --> 00:08:22,860
Dus wij dachten bij onszelf:
‘Gaan we nou naar Utrecht?

78
00:08:22,860 --> 00:08:29,140
Maar zo ver lopen?’ Ja,
het werd inderdaad zover.

79
00:08:30,720 --> 00:08:36,520
Bij Woerden daar hoorde ik
ineens mijn naam roepen en

80
00:08:37,760 --> 00:08:42,450
toen kwamen mijn beide
zusters op de fiets aanzetten.

81
00:08:42,740 --> 00:08:46,470
Die waren dus vanuit
Hilligersberg komen fietsen naar,

82
00:08:46,610 --> 00:08:55,714
ergens omgeving Woerden om mij
wat pannenkoekjes te brengen.

83
00:08:55,715 --> 00:09:00,090
En ja, dat was natuurlijk
wel hartverwarmend.

84
00:09:01,030 --> 00:09:03,960
Maar ja, het bleef natuurlijk wel
een chaos van heb ik jou daar.

85
00:09:03,960 --> 00:09:09,080
En iedere keer weer: ’Wer versucht
zu fliehen, werd erschossen.‘

86
00:09:10,820 --> 00:09:17,450
Nou, het was een gezeul tot en met
hè. Ja. Er waren dus ook kerels.

87
00:09:17,450 --> 00:09:27,250
Dat waren ouderen, en dat waren, onder ouderen
kan men dan verstaan, mannen van eind dertig.

88
00:09:27,250 --> 00:09:30,000
Want de grens lag bij veertig jaar.

89
00:09:30,590 --> 00:09:35,824
Maar die konden het niet meer redden hè. En die…
Ja wat daar eigenlijk mee gebeurde weet ik niet.

90
00:09:37,460 --> 00:09:39,460
Want wij moesten doorlopen.

91
00:09:40,640 --> 00:09:47,220
En toen kwamen we dan terecht in
Utrecht, bij… Schouwburg Tivoli.

92
00:09:48,490 --> 00:09:55,140
Nou, daar kun je je voorstellen dat enige duizenden
mensen die in Tivoli worden ondergebracht.

93
00:09:55,140 --> 00:09:59,210
Het is in eerste
instantie ontzettend vol.

94
00:09:59,790 --> 00:10:05,450
Wat moet je in zo’n Amfitheater
wijze gebouwde zaal, moet

95
00:10:05,450 --> 00:10:09,290
je daar…. Je kan alleen maar
in de stoeltjes gaan zitten.

96
00:10:09,660 --> 00:10:12,040
En in die stoeltjes moet
je dan ook nog slapen.

97
00:10:12,040 --> 00:10:21,700
En ja, wat er aan gangen en aan andere
ruimten beschikbaar was…. Overal lagen mensen.

98
00:10:22,460 --> 00:10:29,190
Met datzelfde gevolg wat die toiletten betreft.
Want die waren ook op zo’n toeloop niet berekend.

99
00:10:29,620 --> 00:10:34,572
Dat het was een chaos. Wederom!

100
00:10:34,573 --> 00:10:39,560
Ja, tot we weer die nacht doorgeworsteld
hadden en toen gingen we weer op pad.

101
00:10:39,560 --> 00:10:44,968
En toen liepen we dus richting… ik dacht
Amersfoort, dat het Amersfoort was.

102
00:10:44,968 --> 00:10:49,740
En toen kwamen we ’s avonds in
Amersfoort bij een kazerne aan.

103
00:10:49,740 --> 00:10:59,720
Ja de kazerne was natuurlijk een instituut. Daar
was al enige… Daar waren al goede voorzieningen.

104
00:11:01,040 --> 00:11:10,450
Beter dan at we ontmoet hadden. En daar was ook
plaats voor mensen en daar waren slaapzalen.

105
00:11:10,520 --> 00:11:14,116
Er waren fatsoenlijke
toiletten. Ook in getal.

106
00:11:14,116 --> 00:11:25,940
En ik weet me nog te herinneren dat we een keer,
dat ik een keer op het toilet stond en toen

107
00:11:25,940 --> 00:11:35,918
kwam er zo’n mof aan, in uniform uiteraard, en
die probeerde me dus duidelijk te maken: ‘als je

108
00:11:35,919 --> 00:11:43,290
een militair tegenkomt moet je hem groeten, maar
als je staat te plassen, dan hoeft dat niet.’

109
00:11:44,080 --> 00:11:49,220
Dus ik kwam er met een
sisser vanaf, zeg maar.

110
00:11:49,710 --> 00:11:54,890
Maar dat zijn dan van die momenten die je dan altijd
nog even vasthoudt. Die zie je dan nog voor je.

111
00:11:56,450 --> 00:11:58,850
Nou, ik weet niet meer
hoe die kazerne heette.

112
00:12:00,560 --> 00:12:07,070
En toen liepen we richting…
Arnhem, zal dat geweest zijn.

113
00:12:07,070 --> 00:12:12,310
Ja, en onderhand werd je ook
wel goed moe van al dat geloop.

114
00:12:12,420 --> 00:12:17,730
Want je was dat natuurlijk helemaal niet
gewend en je begon wel met goed schoeisel.

115
00:12:17,830 --> 00:12:24,290
Maar die tientallen kilometers achter
elkaar die je liep te sloffen, want anders

116
00:12:24,290 --> 00:12:34,560
was het eigenlijk niet, die maakten van
je schoenen natuurlijk ook een puinhoop.

117
00:12:34,561 --> 00:12:37,860
Dus het wandelen… of het lopen,
werd steeds meer een gestrompel.

118
00:12:37,860 --> 00:12:50,730
Nou, en aan het einde van die dag begon
ook artillerievuur hoorbaar te worden.

119
00:12:51,290 --> 00:12:54,671
Toen dachten we: ‘Jeetje, we zitten toch wel
ergens in de buurt van het front, want waar

120
00:12:54,671 --> 00:13:07,540
wordt anders geschoten?’. En toen zijn we
gedirigeerd naar Ede, naar de ‘Johannahoeve’.

121
00:13:08,460 --> 00:13:17,270
En daar werden we ondergebracht in
die boerderij, in hooischuren, het

122
00:13:17,500 --> 00:13:21,760
waas een grote boerderij, dus ze
hadden kennelijk nogal wat capaciteit.

123
00:13:22,250 --> 00:13:23,850
En kroop iedereen maar
gewoon in dat hooi.

124
00:13:23,850 --> 00:13:33,720
Dat daar ook natuurlijk weer een chaotische
toestand werd want al dat hooi en die

125
00:13:33,720 --> 00:13:42,000
pakken stro dat werd allemaal kapotgemaakt
en er werd een rotzooi van gemaakt.

126
00:13:42,550 --> 00:13:48,000
Dat… je was op den duur
een beetje ten einde raad.

127
00:13:50,680 --> 00:13:58,790
Vanuit de ‘Johannahoeve’
kregen we de dag daarop, heel

128
00:13:58,790 --> 00:14:03,380
merkwaardig overigens, een
rondleiding door de omgeving.

129
00:14:04,670 --> 00:14:11,450
En dat was in de buurt van
waar in september, twee

130
00:14:11,450 --> 00:14:16,050
maanden eerder, de slag om
Arnhem had plaatsgevonden.

131
00:14:16,050 --> 00:14:18,820
Luchtlandingstroepen waren geland.

132
00:14:19,140 --> 00:14:25,270
En daar zag je allerlei
restanten van de neergekomen

133
00:14:27,620 --> 00:14:36,490
zwevers, van duizenden
flessen, lege flessen, wijn.

134
00:14:37,350 --> 00:14:41,789
Die dus kennelijk bedoeld waren
geweest om de soldaten een beetje in

135
00:14:41,789 --> 00:14:46,010
een mood te brengen dat ze makkelijker
tot de strijd zouden overgaan.

136
00:14:46,010 --> 00:14:51,020
Ongelofelijk zeg! Maar
overal restanten van Gliders.

137
00:14:51,640 --> 00:14:59,280
En ik liep daar ook zelf een beetje
te grasduinen in dat spul want

138
00:14:59,280 --> 00:15:06,160
ondanks de benarde situatie had ik
daar toch een beetje een oog voor.

139
00:15:06,160 --> 00:15:10,453
En dan keek je een beetje
naar slaghoedjes en allemaal

140
00:15:10,454 --> 00:15:14,370
van dat geladen spul dat ik
ook nog in mijn zak stopte.

141
00:15:15,140 --> 00:15:22,540
Niet een beseffende wat
voor gevaar dat betekende.

142
00:15:22,540 --> 00:15:26,880
Nou, tijdens die rondleiding
die natuurlijk ook

143
00:15:26,880 --> 00:15:30,270
chaotisch verliep want daar
was verder weinig controle.

144
00:15:30,270 --> 00:15:35,050
Maar ik begreep daaruit dat
we waren langzamerhand in

145
00:15:35,050 --> 00:15:39,740
het Sperrgebiet gekomen, dus
daar woonde niemand meer.

146
00:15:39,960 --> 00:15:49,850
En alles wat er aan huizen stond was verlaten.
Deels geplunderd. Deels in brand gestoken.

147
00:15:50,630 --> 00:16:00,180
Dat was… Dat zag er Unheimisch uit. Dat, ik
was daar met, met onder andere twee vrienden.

148
00:16:00,950 --> 00:16:04,017
Dat was Gerard de Haan, dat
was een jeugdvriend van me

149
00:16:04,017 --> 00:16:09,210
en Pierre Siemens, dat was
een waterpolovriend van me.

150
00:16:09,210 --> 00:16:12,287
We zaten toevallig bij elkaar en
toen smeden we met z’n drieën het

151
00:16:12,300 --> 00:16:18,304
plan: ‘Jongens laten we, laten we ons
een beetje laten afzakken tot het

152
00:16:18,304 --> 00:16:25,020
eind van die rondleidingscolonne
en dan laten we ons gewoon zakken.

153
00:16:25,020 --> 00:16:25,879
Los van die hap.’

154
00:16:25,880 --> 00:16:30,506
En dat was zo gezegd, zo gedaan. En
toen waren we met z’n drieën alleen.

155
00:16:30,760 --> 00:16:33,589
En toen dachten we: ‘Nou
gaan we naar Ede teruglopen.’

156
00:16:33,590 --> 00:16:38,094
Ja, maar waar vind je
bordjes, we wisten niet de weg.

157
00:16:38,095 --> 00:16:41,080
Je wist niet welke kant je op moest.

158
00:16:42,450 --> 00:16:46,320
Tot op een gegeven moment komt er
opeens een Duitse patrouille opduiken.

159
00:16:46,880 --> 00:16:51,170
Die zagen we wel aankomen, maar
ja, vluchten was natuurlijk

160
00:16:51,170 --> 00:16:57,220
niet aan de orde, want ze pakken
hun geweer en het is bekeken.

161
00:16:57,430 --> 00:17:04,050
Dus we lieten dat er gewoon op aankomen en
ja toen werden we dus, zeg maar, gearresteerd.

162
00:17:05,220 --> 00:17:07,860
Dus onze vluchtpoging was mislukt.

163
00:17:08,430 --> 00:17:19,270
We werden toen naar de Amsterdamse
Straatweg gebracht in Oosterbeek.

164
00:17:20,710 --> 00:17:27,850
En in Oosterbeek, aan die Amsterdamse
Straatweg daar was een grote villa.

165
00:17:28,390 --> 00:17:36,630
En die villa was dus bezet door Duitsers
en daar werden wij ondergebracht.

166
00:17:37,510 --> 00:17:42,310
We werden daar in een hoek van
de kamer gestopt en in andere

167
00:17:42,310 --> 00:17:49,450
kamers, daar bleek geallieerde
piloten bewaakt te worden.

168
00:17:49,450 --> 00:17:52,740
Die waren dus kennelijk
gevangen genomen en daar stonden

169
00:17:52,740 --> 00:17:55,980
Duitse soldaten met het
geweer in de aanslag op wacht.

170
00:17:56,490 --> 00:18:02,810
En op een overloop met alle deuren
open natuurlijk, ook van de wc.

171
00:18:02,810 --> 00:18:08,040
En toen ik een keer naar het toilet moest,
stond iedereen naar me te kijken daar.

172
00:18:08,880 --> 00:18:11,769
Want het kon niet anders, er konden geen deuren
dicht of wat ook. Dan voel je je wel belazerd.

173
00:18:11,769 --> 00:18:13,300
Afijn, wij hebben daar de
nacht doorgebracht en de

174
00:18:13,300 --> 00:18:24,320
volgende morgen moesten we ons
dan bij de Kommantur komen.

175
00:18:26,330 --> 00:18:32,869
En bij de Kommantur werd ons
gevraagd hoe wij daar gekomen waren.

176
00:18:32,870 --> 00:18:34,259
Nou ja, dat hebben we dus toegelicht.

177
00:18:35,230 --> 00:18:38,050
En toen zagen ze bij mij al die
slaghoedjes in mijn zak zitten.

178
00:18:38,050 --> 00:18:42,120
En toen zeiden ze zo:’Man
waar ben jij mee bezig geweest?

179
00:18:42,120 --> 00:18:46,840
Je loopt met ontplofbare zaken in je zakken.’
Dus ik moest alles afstaan. Uiteraard.

180
00:18:46,840 --> 00:18:56,580
En toen werd er gezegd: ‘Sie gehen nach Mooiland.’
Toen dacht ik: ‘Mooiland, wat is dat Mooiland?

181
00:18:56,930 --> 00:19:06,420
Is dat Duitsland?’ Maar dat bleek dus een
tehuis ‘Mooiland’ te zijn bij Heelsum.

182
00:19:07,840 --> 00:19:09,750
En dat ligt tegen Oosterbeek aan.

183
00:19:10,490 --> 00:19:19,570
En dat was een tehuis van welgestelde
ouden van dagen maar dat was helemaal

184
00:19:19,570 --> 00:19:26,810
verlaten want de bewoners waren geëvacueerd
en dat ‘Mooiland’ werd bezet door

185
00:19:27,700 --> 00:19:36,160
vijftig, zestig lotgenoten met ja, een
moffenbezetting erbij als bewaking.

186
00:19:37,110 --> 00:19:45,270
En daar werden we naartoe gebracht met
paard en wagen. Met z’n drieën dus.

187
00:19:46,410 --> 00:19:53,270
En toen moesten we daar intrek nemen en
toen kwamen we op een kamer te liggen.

188
00:19:54,310 --> 00:20:00,896
Want dat ‘Mooiland’ bestond natuurlijk uit
meerdere kamers. Er was een soort V-gebouw.

189
00:20:00,897 --> 00:20:08,550
In het midden een recht stuk en dan
twee vleugels met twee verdiepingen.

190
00:20:08,550 --> 00:20:13,850
Dus dat waren nogal wat kamers, maar die waren
allemaal bezet door, ja, door dus lotgenoten.

191
00:20:13,850 --> 00:20:16,077
En wij kwmaen dan op een
kamer te liggen met dan, als

192
00:20:16,078 --> 00:20:20,513
ik het me goed herinner
met mensen uit Hilversum.

193
00:20:20,513 --> 00:20:32,060
Een zigeuner was erbij, ene Gerard was erbij
en nog een kamergenoot uit Weesp. Uit die buurt.

194
00:20:32,060 --> 00:20:37,990
Maar met z;n zessen lagen
we daar op die kamer.

195
00:20:37,990 --> 00:20:45,920
En wij gingen op de vloer, want die jongens die
er al waren die hadden een bed kunnen versieren.

196
00:20:47,710 --> 00:20:53,610
Maar wij gingen op de vloer, maar als
deken gebruikten wij het vloerkleed.

197
00:20:53,610 --> 00:20:59,290
Nou daar was al danig overheen
gelopen met vuile schoenen.

198
00:20:59,520 --> 00:21:09,780
Daar lag een hoop vuil
op van heb ik jou daar!

199
00:21:09,780 --> 00:21:15,490
En als je daaronder kroop dan voelde je het
zand over je lijf gaan. Maar ja, wat moet je?

200
00:21:15,490 --> 00:21:22,490
Daar bleek het gebruikelijk
te zijn om appèl te houden.

201
00:21:22,840 --> 00:21:31,800
Dus ’s morgens om, pakweg half acht dan was het
aantreden buiten en werden de koppen geteld.

202
00:21:33,460 --> 00:21:38,205
En daarna was het, ja dat moesten
we allemaal afwachten, maar daarna

203
00:21:38,370 --> 00:21:49,110
was het dus marcheren naar, wat later
bleek, naar de oever van de Rijn.

204
00:21:49,110 --> 00:21:53,220
Die daar vlakbij is. Nou ja, het was
toch nog wel een halfuurtje lopen.

205
00:21:54,050 --> 00:21:56,140
En daar moesten we loopgraven maken.

206
00:21:58,350 --> 00:22:06,840
En dat was dus tegen de bosrand aan en als je je
nou voorstelt hoe de oever naar de Rijn verloopt.

207
00:22:06,840 --> 00:22:13,010
Je had dan die bosrand en tegen de
vosrand aan lag het dan wat hoger.

208
00:22:13,010 --> 00:22:19,300
Het land, de rode lijn, en daar
moesten we graven in de grond.

209
00:22:19,300 --> 00:22:23,840
De rode lijn. Geleidelijk af naar
omlaag en dan ben je bij de Rijn.

210
00:22:23,840 --> 00:22:24,050
En daarvoor dat was een
soort weiland. Uiterwaarden.

211
00:22:24,050 --> 00:22:41,900
We begonnen daar altijd met het
graven een putje. Ieder voor zich.

212
00:22:43,390 --> 00:22:50,490
En als dat putje klaar was dan gingen
we de putje met elkaar verbinden.

213
00:22:50,680 --> 00:22:56,672
En dan ontstonden er dus gangen.
En zo ging het iedere dag door ook.

214
00:22:56,672 --> 00:23:04,760
Tot op een gegeven moment toen begon
de Engels artillerie te schieten.

215
00:23:05,920 --> 00:23:12,650
Die hadden dat dus in de gaten want waar
de Rijn dus… waar het land naar de Rijn

216
00:23:12,650 --> 00:23:18,480
liep, aan de overkant van de Rijn daar
stonden schoorstenen van steenfabrieken.

217
00:23:18,920 --> 00:23:25,920
Schoorstenen die halverwege kapotgeschoten waren,
maar de Engelsen hadden daar uitkijkposten in

218
00:23:25,920 --> 00:23:31,790
aangebracht en die zaten met kijkers te kijken en
die zagen wat er allemaal aan de hand was en die

219
00:23:31,790 --> 00:23:39,790
dachten van: ‘Dat moeten we een keertje stopzetten.’
Dus om elf uur, half twaalf hoorde je ineens

220
00:23:39,790 --> 00:23:46,090
En dan was het ineens vanuit de verte een
Dan hoorde je ineens een granaat neerkomen.

221
00:23:46,090 --> 00:23:54,900
En die dagen dat ging eigenlijk elke dag zo door.
En suizen en knallen en weet ik wat allemaal.

222
00:23:54,900 --> 00:23:56,630
Van de scherven.

223
00:23:57,320 --> 00:24:04,370
Dus toen was het het thema van: ‘als ze ’s
morgens komen, zo gauw mogelijk een putje graven

224
00:24:04,370 --> 00:24:08,894
voor jezelf, want dan zit je in ieder geval
beschermd’. Nou dat heeft ons ook beschermd hoor.

225
00:24:10,190 --> 00:24:18,420
En dan het verbinden van die putjes met
elkaar, met gangen daar namen we de tijd voor.

226
00:24:18,420 --> 00:24:23,249
En we werkten dan tot één uur
en ’s middags waren we vrij.

227
00:24:23,250 --> 00:24:28,380
En ja, je kon weleens een
beetje slenteren in de omgeving.

228
00:24:28,410 --> 00:24:35,033
Maar je kon toch geen kwaad
uithalen, want het was Sperrgebiet en

229
00:24:35,033 --> 00:24:38,410
je kon er niet uit en je werd toch
ergens wel in de gaten gehouden.

230
00:24:38,410 --> 00:24:45,600
maar de sfeer, het aanzien.

231
00:24:45,600 --> 00:24:54,440
Ik zie het nog voor me, die mistige
november-, decemberdagen met volslagen stilte.

232
00:24:55,420 --> 00:25:03,230
En zo afentoe kwam er een vliegtuig over. Dat
waren doorgaans jagers die heel laag vlogen.

233
00:25:04,140 --> 00:25:10,310
En die je toch wel een beetje angst
inboezemden want je wist niet wat ze deden hè.

234
00:25:10,310 --> 00:25:16,950
Ook al waren het Duitsers, Duitse jagers.
Dat was een unheimische toestand.

235
00:25:17,800 --> 00:25:27,050
Er waren natuurlijk ook veel particuliere
huizen. Wat ik al zei, huizen daar kon je zo in.

236
00:25:27,320 --> 00:25:38,550
Want ze waren allemaal al opengebroken
geweest. Wat vonden we daar? Goudrenetten.

237
00:25:39,560 --> 00:25:40,800
Maar die hebben we ook braaf gegeten.

238
00:25:40,800 --> 00:25:45,150
Ja, het is kiezen of kabelen.

239
00:25:45,240 --> 00:25:55,260
En ik heb er ook jongens gezien, die versierden
daar muntenverzamelingen van zilveren dubbeltjes.

240
00:25:55,840 --> 00:26:00,180
Kan ik me herinneren. Ergens anders
zat iemand op een piano te spelen.

241
00:26:00,180 --> 00:26:08,660
En dat was eigenlijk een wezenloos gehoor om in
lege omgeving iemand op een piano te horen spelen.

242
00:26:10,530 --> 00:26:18,600
In die periode is ook het
starten van de V1-bom begonnen.

243
00:26:19,580 --> 00:26:27,319
Dat was toen december ’44 en
op een nacht werd ik wakker

244
00:26:27,320 --> 00:26:34,700
van een lawaai dat leek op
een hele zware vrachtwagen.

245
00:26:35,120 --> 00:26:37,330
Waar maar geen eind aan wilde komen.

246
00:26:37,330 --> 00:26:44,910
Maar ja, ik ben er een keer uitgegaan om te kijken,
maar er was van een vrachtwagen niets te zien.

247
00:26:44,910 --> 00:26:51,620
Maar ik zag wel flakkerend licht in
de lucht, in de mist. Mistige lucht.

248
00:26:52,780 --> 00:26:59,890
En toen begrepen we naderhand: ‘Dit is de V1.’
Nou, daar hebben we ook nog wat aan beleefd

249
00:26:59,890 --> 00:27:06,914
hoor, want die werd steeds meer afgeschoten uit
de omgeving van Arnhem dus dat was vlakbij.

250
00:27:06,650 --> 00:27:12,471
Dus we stonden bij het
startpunt, zeg maar.

251
00:27:12,471 --> 00:27:18,860
En als die dingen afgeschoten waren, dan was het
de kwestie van:’houden ze het vol?’. Want je zag

252
00:27:18,860 --> 00:27:26,760
sommige van die V1’s zag je zwaaiend door de lucht
gaan, alsof ze elk moment konden neerstorten.

253
00:27:26,760 --> 00:27:32,500
Een enkele keer deed het dat ook. En dat
gaf me dan een knal zeg! Niet te geloven!

254
00:27:32,500 --> 00:27:38,640
Gelukkig zijn we er altijd van gevrijwaard
gebleven. Maar het gebeurde toch regelmatig.

255
00:27:39,050 --> 00:27:44,700
Maar oh, wat een ellende was dat.
En ja die boezemden angst in.

256
00:27:45,150 --> 00:27:52,000
En anderen vlogen weer kaarsrecht en
welgemoed naar het westen. Waar was dat?

257
00:27:52,000 --> 00:28:05,050
Antwerpen waarschijnlijk. Ja, wat
valt er nou meer van te vertellen?

258
00:28:05,050 --> 00:28:07,020
Ik herinner me nog een keer dat ik…

259
00:28:07,020 --> 00:28:17,203
Want de toiletten van die oudere mensen die
waren ook kapot of verstopt of… Die konden

260
00:28:17,204 --> 00:28:19,380
eigenlijk niet meer gebruikt worden, dus
zo werd er al buiten een latrine aangelegd.

261
00:28:19,380 --> 00:28:20,121
Dat was gewoon een kwestie van een paar bomen,
een balk en er dan maar overheen gaan zitten.

262
00:28:20,121 --> 00:28:32,140
En ik zat daar op een avond
dat ik ook mijn behoefte

263
00:28:32,140 --> 00:28:35,760
moest doen en toen werd er
geschoten op de artillerie.

264
00:28:35,810 --> 00:28:42,280
Nou, ik wist niet hoe gauw ik
voorover moest springen, hahaha.

265
00:28:42,280 --> 00:28:44,680
En met m’n blote kont op de grond te
gaan liggen, zeg. Niet te geloven!

266
00:28:44,810 --> 00:28:48,360
Dan denk je: ‘Jeetje, jeetje,
het zal je dan maar gebeuren.’

267
00:28:48,360 --> 00:28:52,270
Maar je hoorde wel de granaten
door de boomtoppen flitsen.

268
00:28:52,270 --> 00:28:54,630
Waar ze ook op ontploften.

269
00:28:55,530 --> 00:28:56,063
Dus dat was helemaal niet denkbeeldig
dat zo’n ding boven je hoofd ontplofte.

270
00:28:56,063 --> 00:29:08,530
Ja, dat was niet eenvoudig. Ja.

271
00:29:08,530 --> 00:29:17,400
Nou op een gegeven moment, we
hebben er ook nog kerstmis gevierd.

272
00:29:18,200 --> 00:29:29,910
Ik had wel regelmatig schreef ik een briefje
naar huis om te vertellen hoe situatie was.

273
00:29:31,290 --> 00:29:37,379
Maar Gerard de Haan, die schreef
helemaal niet aan zijn moeder.

274
00:29:37,380 --> 00:29:42,940
Dus mevrouw de Haan, die dus wist dat
we bij mekaar zaten die ging naar

275
00:29:42,940 --> 00:29:47,161
mijn moeder toe en dan hoorde ze van
mijn moeder hoe het er bij ons uitzag.

276
00:29:47,480 --> 00:29:51,670
Hoe bij ons ging, want Gerard
liet niks van zich horen.

277
00:29:51,830 --> 00:29:56,840
Maar ik dacht bij mezelf: ‘Ja,
ze weten thuis hoe het hier gaat,

278
00:29:56,840 --> 00:30:04,680
waar ik zit, dus ik zal ze gewoon
op de hoogte houden.’ Niet dus.

279
00:30:04,680 --> 00:30:22,680
Maar ja, begin januari in ’45, toen werd ik
ineens overvallen door een aanval van Geelzucht.

280
00:30:22,680 --> 00:30:26,840
En dat hadden die moffen gelijk
in de smiezen, want die moesten

281
00:30:27,030 --> 00:30:32,370
gelijk om Gelbsucht, van besmettelijke
ziekten, helemaal niets hebben.

282
00:30:34,650 --> 00:30:38,309
Dus ik moest zo gauw mogelijk weg.

283
00:30:38,310 --> 00:30:53,940
Nou, was er, een paar dagen eerder, een
incident geweest met één van de bewoners en de

284
00:30:55,150 --> 00:31:06,200
bevelvoerder van kamp ‘Mooiland’. Dat was kapitän
Beckmann, zeg maar een etter van een vent.

285
00:31:06,200 --> 00:31:16,320
En deze Beckmann die heeft het gepresteerd om
die meneer, die kennelijk een beetje obstinaat

286
00:31:16,320 --> 00:31:25,600
en weerstand heeft geboden, om die zodanig in
elkaar te trappen dat die daaraan is overleden.

287
00:31:28,560 --> 00:31:35,740
En toen ik dus met mijn geelzucht
zat toen zei die Beckmann van

288
00:31:35,740 --> 00:31:41,340
dat ik terugmoest naar Ede naar
de barakken, de ziekenbarakken.

289
00:31:42,160 --> 00:31:51,610
En hij veronderstelde: ‘Sie wollen
wahrscheinlich nicht in Leichenwagen mit, was?’

290
00:31:53,830 --> 00:32:00,690
‘Nou, nee, liever niet.’ Dus daarmee bekende
hij dus dat er een lijk was gevallen.

291
00:32:01,450 --> 00:32:08,243
En die is, die man is per paard en
wagen naar Ede vervoerd ook en ik

292
00:32:08,244 --> 00:32:16,160
ging dan later, ook met paard en
wagen naar de ziekenbarakken in Ede.

293
00:32:16,440 --> 00:32:21,940
En daar kwam ik langzamerhand
in contact met het Rode Kruis.

294
00:32:24,510 --> 00:32:31,170
En het Rode Kruis heeft er toen voor
gezorgd dat ik een Marsbefehl kreeg.

295
00:32:32,450 --> 00:32:36,460
Dat had je dan nodig als
je weer naar huis wilde.

296
00:32:37,610 --> 00:32:43,530
Want die moffen wilden van die Gelbsucht niets
weten. Die wilden dus het liefste maar van mij af.

297
00:32:43,950 --> 00:32:49,030
Dus zij gaven voor mij
al gauw een Marsbefehl af.

298
00:32:50,730 --> 00:32:55,210
Maar er konden er dan nog
meer op, op dat Marsbefehl.

299
00:32:55,420 --> 00:33:00,076
En in totaal gingen we met z’n
vieren, gingen we teruglopen.

300
00:33:00,076 --> 00:33:08,110
Dat waren dus eigenlijk allemaal ‘gekwetsten’,
maar we gingen allemaal teruglopen. Naar Rotterdam.

301
00:33:08,110 --> 00:33:15,930
Naar huis. Twee die woonden in Utrecht
en de andere twee dus in Rotterdam.

302
00:33:15,930 --> 00:33:26,640
Toen zijn we teruggelopen via, ik herinner me
Renswoude waar we nog een luchtaanval meemaakten.

303
00:33:26,640 --> 00:33:32,380
Van Engelse jagers die, toen
liepen we in de buurt van

304
00:33:32,380 --> 00:33:37,490
een spoorbaan, die begonnen
die spoorbaan te bombarderen.

305
00:33:38,570 --> 00:33:46,480
En toen zijn wij gewoon achter een boom gekropen
en hebben we gekeken wat die jagers deden.

306
00:33:48,910 --> 00:33:49,654
Nou, dat was wel een prachtgezicht
moet ik zeggen hoor.

307
00:33:49,654 --> 00:33:52,490
Zoals ze doken, die bommen
gooiden en weer optrokken, want

308
00:33:52,490 --> 00:33:57,215
er was totaal geen weerstand,
geen afweergeschut, of wat ook.

309
00:33:57,215 --> 00:34:01,745
En dan even later dan kwamen wij
ter plekke, ja en dan zagen we

310
00:34:01,746 --> 00:34:07,810
gaten in het wegdek, gaten in
brugdelen of in onderdoorgangen.

311
00:34:10,250 --> 00:34:16,330
Bij Utrecht zijn die twee dus
afgehaakt en wij zijn, die

312
00:34:16,330 --> 00:34:20,982
andere man en ik, ik dacht
dat dat Henk Dodewaard was.

313
00:34:20,982 --> 00:34:32,610
Die kwam uit Kralingen. En van die Henk
Dodewaard is me nog bijgebleven dat hij sliste.

314
00:34:33,350 --> 00:34:37,200
En toen we nog in de buurt van
Oosterbeek liepen, door die

315
00:34:37,200 --> 00:34:47,110
restanten van de Slag om Arnhem,
daar lagen veel parachutes.

316
00:34:47,110 --> 00:34:52,569
En toen vroeg hij een keer aan
zei ‘Heb jij een mesje bij je,

317
00:34:52,569 --> 00:35:00,439
dan kan ik een stukje van die
parachute afsnijden.’ Hahaha.

318
00:35:00,439 --> 00:35:07,050
Maar goed zo zijn we dus, in de
sneeuw, want het was een strenge

319
00:35:07,050 --> 00:35:16,450
winter toendertijd, veel ijs en
kou, in de sneeuw naar huis gelopen.

320
00:35:16,450 --> 00:35:22,890
Onderweg hebben we gebedeld. Dus gewoon
bij huizen aanbellen voor een boterham.

321
00:35:23,850 --> 00:35:31,950
Ik herinner me nog een homp roggebrood, nou ik vond
het een zaligheid. Zo’n droog stukje roggebrood.

322
00:35:31,950 --> 00:35:36,090
Maar ja. je moest wat.

323
00:35:36,150 --> 00:35:39,265
En we zijn ook twee keer
aangehouden door de Duitsers, maar

324
00:35:39,530 --> 00:35:43,840
ja toen ik op mijn gezicht
wees toen was het ‘Scheisse’.

325
00:35:43,840 --> 00:35:49,690
Want daar moesten ze niets van hebben.
Oeh, daar waren ze zo bang voor.

326
00:35:51,140 --> 00:35:58,410
Toen kwamen we uiteindelijk bij Nieuwerkerk
aan de IJssel. En daar scheidden onze wegen.

327
00:35:58,410 --> 00:36:05,150
Henk ging naar Kralingen,
Henk Dodewaard en ik ging over

328
00:36:05,150 --> 00:36:10,010
het ijs van de Hollandse
IJssel ging ik naar Terbregge.

329
00:36:10,950 --> 00:36:18,230
En toen kwam ik daar bovenaan de
Molenlaan uiteindelijk, bij de molen.

330
00:36:18,280 --> 00:36:23,070
En toen zag ik de Molenlaan voor
me liggen en die was heelmaal kaal.

331
00:36:23,880 --> 00:36:31,950
Want het was eerste een laan met prachtige
Platanen toen wij weggingen, maar die waren

332
00:36:31,950 --> 00:36:39,410
in de tussentijd allemaal omgezaagd en
in de kachels van de omwonenden verdwenen.

333
00:36:39,830 --> 00:36:44,090
Nee, mijn bek viel open. Ik wist niet wat ik
zag. Maar ja, goed, het was mistig en sneeuwig.

334
00:36:44,090 --> 00:36:47,660
Het was in ieder geval grauw.

335
00:36:47,660 --> 00:36:54,600
Ik dacht: ‘nou, nog eventjes en ik
ben thuis.’ En toen ben ik doorgelopen

336
00:36:54,600 --> 00:36:59,881
en uiteindelijk stond ik voor het
raam bij mijn ouders en toen zag

337
00:36:59,882 --> 00:37:04,697
ik, mijn moeder was in de kamer
bezig, en die was aan het stofzuigen.

338
00:37:05,990 --> 00:37:14,040
Toen dacht ik: ‘Stofzuigen, waar haalt ze die
stroom vandaan?’ Want het was spertijd en….

339
00:37:15,000 --> 00:37:21,390
Maar wat bleek nou, er werd
gewoon afgetapt van een kabel

340
00:37:21,390 --> 00:37:27,480
die de Duitse Post aan de
Molenlaan verderop gebruikte.

341
00:37:27,980 --> 00:37:31,880
Die hing in de bomen en dat
waren de enige bomen die nog

342
00:37:31,880 --> 00:37:36,340
overgebleven waren omdat die
kabels er hingen van die moffen.

343
00:37:36,460 --> 00:37:43,440
En daar is dus stroom vanaf getapt aar
wij dus ook van geprofiteerd hebben.

344
00:37:44,700 --> 00:37:46,409
Mijn moeder schrok zich
wezenloos toen ze me zag staan.

345
00:37:46,410 --> 00:37:58,340
‘Oh!’ Maar ja toen ben ik dus binnengekomen
en mijn twee, drie zusters waren thuis.

346
00:37:59,540 --> 00:38:03,790
Die situatie was, wat dat
betreft ongewijzigd gebleven.

347
00:38:05,230 --> 00:38:12,220
Alleen kort nadat, ik thuis was
is mijn zus Gré op de fiets

348
00:38:12,510 --> 00:38:20,190
hongertochten gaan maken en die
is naar Friesland gefietst.

349
00:38:20,210 --> 00:38:35,019
Uiteindelijk in Friesland terecht gekomen en
mijn zus Annie is een beetje voorgetrokken.

350
00:38:35,020 --> 00:38:38,350
Die is getrouwd in februari 1945.

351
00:38:38,620 --> 00:38:45,790
Want ja, de situatie thuis was nou ook niet
zodanig dat dat allemaal zo gezellig was.

352
00:38:47,600 --> 00:38:56,350
Ja, op den duur wordt het een beetje ieder
voor zich en God voor ons allemaal hè.

353
00:38:56,350 --> 00:38:57,174
En toen ging mijn zus Hennie ook nog
een keer fietsen richting Overijssel,

354
00:38:58,600 --> 00:39:03,711
maar die kon op een gegeven moment
de IJsselbrug niet meer over want die

355
00:39:03,712 --> 00:39:09,060
hadden de moffen afgesloten vanwege de
wedloop naar de noordelijke provincies.

356
00:39:09,690 --> 00:39:10,410
En die is toen in
Hattem blijven hangen.

357
00:39:10,410 --> 00:39:21,548
Nou, toen was ik uiteindelijk alleen met mijn
ouders thuis, het laatste deel van de Hongerwinter.

358
00:39:21,440 --> 00:39:28,450
En zo hebben we ons naar het
einde van de oorlog gesleept.

359
00:39:28,730 --> 00:39:33,320
Mijn vader had een hongeroedeem, die
had heel dikke benen, lag in bed.

360
00:39:34,270 --> 00:39:41,490
En we hadden voor mij weer
bonkaarten kunnen versieren.

361
00:39:41,490 --> 00:39:44,861
Hoe dan ook, dat weet ik
niet meer hoe dat is gegaan.

362
00:39:44,861 --> 00:39:56,477
En dan hoorde ik ook weer dat die andere vrienden
van me voor mij of na mij teruggekomen waren.

363
00:39:56,670 --> 00:39:58,626
Maar allemaal hadden ze hun
eigen verhaal daarover.

364
00:39:58,640 --> 00:40:12,730
Ja, tot op een paar zaakjes, die
schieten er nog uit in die periode.

365
00:40:12,740 --> 00:40:22,910
Dat is het Zweedse brood met boter. Het
Zweedse wittebrood en de fooddroppings.

366
00:40:22,910 --> 00:40:31,210
De fooddroppings bij Terbregge, daar hebben
we ook het nodige vandaan gehaald uiteraard.

367
00:40:32,760 --> 00:40:35,730
En ja, toen kwam de bevrijding.

368
00:40:37,100 --> 00:40:53,720
Die we dus, zeg maar, danig omarmd hebben. En dat
is zo’n beetje mijn verhaal over de razzia’s.

369
00:40:53,720 --> 00:40:55,250
u heeft daar heel
uitgebreid over verteld al

370
00:40:55,250 --> 00:40:59,310
Nou ik weet niet of dat
heel uitgebreid is.

371
00:40:59,310 --> 00:41:01,380
nou, u bent een topverteller.

372
00:41:01,380 --> 00:41:04,507
Maar we zijn er nog niet helemaal,
want nu willen we meteen het

373
00:41:04,508 --> 00:41:08,990
verhaal van die bevrijding horen
hoe u dat heeft doorgemaakt

374
00:41:08,990 --> 00:41:16,480
We kwamen op een middag dus, om een uur of één een
beetje dat we werkten, kwamen we terug op ‘Mooiland’.

375
00:41:17,630 --> 00:41:21,960
En toen bleek er ’s morgens één van die granaten
in het dak van dat gebouw ingeslagen te zijn.

376
00:41:21,961 --> 00:41:24,470
Kamer helemaal verwoest maar gelukkig
was er geen brand uitgebroken.

377
00:41:24,470 --> 00:41:25,396
Maar de kamer was niets meer van over.

378
00:41:25,396 --> 00:41:35,260
Het was gelukkig aan de andere
kant van waar wij dus huisden

379
00:41:35,950 --> 00:41:39,160
dus daar hadden we verder
gelukkig geen problemen mee.

380
00:41:40,470 --> 00:41:45,490
En ik weet ook nog, wij werden
altijd begeleid door een

381
00:41:45,490 --> 00:41:51,650
Duitse soldaat naar de
loopgraven en die heette Herman.

382
00:41:52,340 --> 00:41:58,400
En Herman, daar kreeg je op den duur toch
een beetje een vertrouwensrelatie mee.

383
00:41:58,400 --> 00:42:02,419
Hoe dan ook, het was geen kwaaie vent en
op een gegeven moment hoorden we een raar

384
00:42:02,420 --> 00:42:09,200
geluid boven, toen we daar liepen en toen
zei hij: ‘Düsen Jäger’. Straaljagers.

385
00:42:09,200 --> 00:42:22,550
‘Die, die machen uns kaput.’ Het waren
de eerste Meteors. Gloster Meteors.

386
00:42:23,670 --> 00:42:28,810
Maar daar waren ze wel bang voor toen,
die moffen. ‘Die machen uns kaput.’

387
00:42:31,260 --> 00:42:41,810
Ja. Nou, de bevrijding die liet zich al
aankondigen, al dagen van tevoren uiteraard.

388
00:42:42,390 --> 00:42:46,510
Dat begon dus ook met die
fooddropping bij Terbregge.

389
00:42:50,260 --> 00:42:57,010
Daar stonden op de Terbregseweg, daar stond,
zo werd mij verteld, de Grüne Polizei.

390
00:42:57,010 --> 00:43:06,430
En de Grüne Polizei die vuurde een
signaalschoten af met een soort

391
00:43:06,430 --> 00:43:16,590
alarmpistool met lichtkogeltjes om de
Mosquitos aan te geven waar de grotere

392
00:43:16,590 --> 00:43:22,370
kisten, de Lancasters en de Vliegende
Forten hun last moesten laten vallen.

393
00:43:22,670 --> 00:43:29,050
Dat zouden de Mosquitos namelijk
markeren met een rookbom.

394
00:43:29,050 --> 00:43:33,800
Zo’n rookbom hebben ze overigens ook een keer
in een huis gegooid aan de Spiegelenseweg.

395
00:43:33,890 --> 00:43:35,420
Wat uitgebrand is.

396
00:43:37,010 --> 00:43:45,290
Ik heb daar naderhand nog een keer staan
kijken. Ik ben toen dat gebied binnengepiept.

397
00:43:45,490 --> 00:43:47,840
En toen ben ik naar dat
verbrande huis gegaan.

398
00:43:48,730 --> 00:43:55,740
En daar hebben we de komst van al die vliegtuigen
afgewacht, want je weet niet wat je hoort.

399
00:43:56,850 --> 00:44:01,880
Dat gedreun van al die, dat
waren wel zakken als het ware.

400
00:44:02,170 --> 00:44:07,540
Allemaal zakken die in een
drassige weilandgrond vielen.

401
00:44:07,540 --> 00:44:14,947
Dus regelmatig spatte er water
op. En dat gaf een gedreun!

402
00:44:14,947 --> 00:44:17,330
En als dat een paar kisten
achter elkaar doen met een

403
00:44:17,330 --> 00:44:21,766
regen aan van die zakken
dan, nou dan wil dat wel.

404
00:44:21,766 --> 00:44:31,580
Maar het was wel een hele interessante bedoening.
Je probeerde natuurlijk zoveel mogelijk te snezen.

405
00:44:31,580 --> 00:44:35,377
Ik bedoel, er zat zelfs Engelse
thee, los in mijn binnenzak zitten.

406
00:44:35,250 --> 00:44:48,630
Pure chocola in donkerblauw papier. Peanuts,
vegetables, prachtig! Veel blikvoedsel.

407
00:44:49,070 --> 00:44:54,760
Nou, dat was me wat waard.

408
00:44:54,760 --> 00:45:01,910
Maar goed, op een middag, het was
toen net, ik denk drie mei, vier

409
00:45:01,910 --> 00:45:07,730
mei was ik daar in de buurt van die
fooddropping wel op de Molenlaan.

410
00:45:07,910 --> 00:45:44,500
En die man, die kromp helemaal in elkaar, die
wist niet wat er gebeurde. Gewoon door die klappen.

411
00:45:44,500 --> 00:45:48,010
En wij stonden gewoon te kijken want
wij wisten wat er aan de hand was.

412
00:45:48,400 --> 00:45:50,710
Hij kromp in mekaar, hij
dacht: ‘Jezus, dat is weer

413
00:45:50,710 --> 00:45:54,516
een aanval of zo.’ Maar
dat liep gelukkig goed af.

414
00:45:54,517 --> 00:46:03,180
Nou en toen was het dus vier,
vier mei. ’s Avonds was dat je.

415
00:46:03,650 --> 00:46:07,009
En toen hoorden we dan
dat het was beklonken.

416
00:46:07,010 --> 00:46:15,150
Dus wij hoorden dat er in Wageningen getekend zou
worden. Dat hadden we via Radio Oranje vernomen.

417
00:46:16,960 --> 00:46:22,120
En toen liepen we met stokken op de
lantaarnpalen te slaan om maar geluid te maken.

418
00:46:22,120 --> 00:46:23,640
Om het maar te vieren.

419
00:46:24,790 --> 00:46:29,625
In Rotterdam Hil…. In de buurt van Kees
Landa, kan ik me nog heel goed herinneren.

420
00:46:29,625 --> 00:46:33,090
En een kabaal dat we maakten joh! Maar
dat kon ons niet schelen, we waren vrij!

421
00:46:33,090 --> 00:46:50,600
Nou, en de volgende dag kwamen er witte colonnes,
vrachtwagens, met… tanks, jeeps. Tallozen!

422
00:46:50,600 --> 00:46:51,570
Allemaal Engelsen,
Amerikanen door elkaar.

423
00:46:51,570 --> 00:46:59,936
En die parkeerden overal hun auto’s
en maakten praatjes met de mensen.

424
00:46:59,936 --> 00:47:03,440
Kwamen met sigaretten, met snoep.

425
00:47:03,790 --> 00:47:06,800
Ja, dat hadden we allemaal
nog niet gezien, behalve dan

426
00:47:06,800 --> 00:47:10,590
bij die fooddropping, daar
zaten ook sigaretten bij.

427
00:47:10,590 --> 00:47:14,450
Want ik heb mijn vader nog
een paar pakjes Fleetwood

428
00:47:14,530 --> 00:47:17,380
kunnen toestoppen, toen
hij op zijn ziekbed lag.

429
00:47:17,380 --> 00:47:29,902
Op zijn hongeroedeem-bed. Ja, ik ben toen nog
eens meegereden met zo’n Engelse vrachtwagen.

430
00:47:29,902 --> 00:47:36,940
Ik weet niet meer wat voor type dat was, over de
Straatweg helemaal tot aan de Beukelsdijk toe.

431
00:47:37,340 --> 00:47:42,490
Zo uitgelaten waren we. Maar zie maar eens
terug te komen. Wat moest je dan doen? Lopen!

432
00:47:42,570 --> 00:47:44,230
Helemaal van de Beukelsdijk
liep je weer naar huis.

433
00:47:44,230 --> 00:47:52,900
Daar is nog wel een foto van gemaakt,
heb ik naderhand eens gezien.

434
00:47:53,060 --> 00:48:03,640
Maar ik heb… ik ben er niet in geslaagd
om die foto te pakken te krijgen.

435
00:48:03,640 --> 00:48:06,307
Waar was u gebleven zo’n beetje?

436
00:48:06,308 --> 00:48:07,881
Oh, bij die foto die gemaakt was.

437
00:48:07,881 --> 00:48:14,082
Want, ja wij liepen toendertijd
natuurlijk heel veel

438
00:48:14,083 --> 00:48:18,171
over de Straatweg in
Hilligersberg richting stad.

439
00:48:18,711 --> 00:48:22,552
En daar had je dan bij het
Kleiweg kwartier bij de Straatweg

440
00:48:22,552 --> 00:48:26,704
een winkel en daar zag ik
foto’s van de bevrijding.

441
00:48:27,528 --> 00:48:34,900
En daar zag ik dus ook een foto bij waarop ik
stond, hangende aan zo’n militaire vrachtwagen.

442
00:48:36,050 --> 00:48:40,372
Ik weet dat ik met die wagen ben meegereden
tot, ik dacht dat het de Beukelsdijk was.

443
00:48:40,373 --> 00:48:46,190
Nou, dat was nog wel een heel eind Rotterdam
in, da’s achter Diergaarde Blijdorp.

444
00:48:48,460 --> 00:48:57,970
Ja, en uitgelaten was natuurlijk
iedereen. Overal werden feesten gevierd.

445
00:48:58,230 --> 00:49:04,910
Vlaggen hingen uit, waar ze de vlag zo
gauw vandaan haalden weet je dan niet.

446
00:49:05,520 --> 00:49:09,895
Maar er waren ook nog, ja,
vluchtende moffen hoor.

447
00:49:09,895 --> 00:49:14,990
Die daar misbruik van
maakten hè. En die toch nog

448
00:49:14,990 --> 00:49:20,681
probeerden om zich een beetje
te verweren of wat dan ook.

449
00:49:20,682 --> 00:49:23,726
Of verhaal te halen, want er zijn
nogal wat ongelukken gebeurd hoor.

450
00:49:23,726 --> 00:49:28,270
Met mensen die gewoon vermoord werden.

451
00:49:29,300 --> 00:49:36,650
Ik heb mijn diploma uitgereikt gekregen, hoewel
ik de vijfde klas niet helemaal afgemaakt heb.

452
00:49:36,830 --> 00:49:38,350
Er was toendertijd een regeling.

453
00:49:38,350 --> 00:49:41,880
Ik denk: ‘Nou ja’. Ja, ik
had weinig zin om nog een

454
00:49:41,880 --> 00:49:45,630
keer terug te gaan en weer
in de vijfde klas te beginnen.

455
00:49:45,630 --> 00:49:50,431
En ik dacht: ‘Wel zo makkelijk.’ Ik wilde
door gaan studeren en ik ben naar Delft gegaan.

456
00:49:50,431 --> 00:49:55,090
Naar de TA in Delft. En daar heb ik….

457
00:49:55,090 --> 00:50:04,890
Ja, dan zal ik je vertellen, mijn
collegegeld, mijn eigen collegegeld.

458
00:50:04,890 --> 00:50:09,050
Dat betaalde ik toen zelf van
het geld at ik toen van de

459
00:50:09,050 --> 00:50:12,530
moffen had gekregen voor het
graven van die loopgraven.

460
00:50:13,010 --> 00:50:14,917
Daar had ik nog een paar
honderd gulden van overgehouden

461
00:50:14,917 --> 00:50:18,100
en daar heb ik toen het
collegegeld van betaald.

462
00:50:18,100 --> 00:50:26,180
En toen ben ik vliegtuigbouw gaan studeren.
Maar die studie verliep eigenlijk niet zo vlot.

463
00:50:26,690 --> 00:50:32,910
Mede omdat, de normen
waren nogal hoog gesteld.

464
00:50:33,150 --> 00:50:38,120
Er was namelijk zo’n toeloop
van studenten, ja, na de oorlog.

465
00:50:38,120 --> 00:50:41,529
En er waren er natuurlijk
veel die na de oorlog wilden

466
00:50:41,530 --> 00:50:46,840
studeren en niet zijn gegaan
vanwege de loyaliteitsverklaring.

467
00:50:47,230 --> 00:50:53,150
En dat wil zeggen dat die studenten die
zijn wilden blijven studeren in de oorlog aan

468
00:50:53,150 --> 00:50:58,230
een universiteit of hogeschool, die moesten
een loyaliteitsverklaring ondertekenen.

469
00:50:58,240 --> 00:51:06,490
Waarmee ze dus bevestigden dat die geen acties
tegen de bezettende macht zouden ondernemen.

470
00:51:06,500 --> 00:51:10,860
In welke zin dan ook. Nou, er
zijn er die hebben dat gedaan.

471
00:51:12,100 --> 00:51:14,990
En er zijn er, die hebben dat
niet gedaan, die wilden dat niet.

472
00:51:15,360 --> 00:51:17,930
Het gekke was dat degenen
die dat gedaan hebben die

473
00:51:18,600 --> 00:51:23,591
werden naderhand toch niet
helemaal au sérieux genomen.

474
00:51:23,592 --> 00:51:26,320
Nee, dat werd toch niet goed opgepakt.

475
00:51:26,790 --> 00:51:34,143
Maar goed, er waren dus zoveel
aanmeldingen direct na de oorlog dus.

476
00:51:34,143 --> 00:51:35,740
En dan praat ik over september 1945.

477
00:51:36,150 --> 00:51:41,780
Dat de normen werden vrij hoog
gesteld en daarmee dus werd

478
00:51:41,780 --> 00:51:48,610
de lat voor de tentamens en de
examens redelijk hoog gelegd.

479
00:51:49,690 --> 00:51:58,410
Eigenlijk een beetje met de achtergrond: ‘we
beginnen maar gelijk te schiften.’ Frappant was dat

480
00:51:58,410 --> 00:52:01,846
het overgrote deel van de
studenten kwam in overall

481
00:52:01,847 --> 00:52:04,870
want er waren nog geen
goeie kleren beschikbaar.

482
00:52:04,870 --> 00:52:11,960
Ik ging ook met de trein.
Ik was een spoorstudent.

483
00:52:13,060 --> 00:52:16,960
En ik heb dat tweeënhalf jaar
volgehouden maar de resultaten

484
00:52:16,960 --> 00:52:17,769
waren toch van dien aard
dat ik ben ermee gestopt.

485
00:52:17,770 --> 00:52:21,900
En toen ben ik naar de MTS gegaan.

486
00:52:21,900 --> 00:52:29,429
Maar helaas, er was een
regeling dat, als je van

487
00:52:29,430 --> 00:52:32,250
school veranderde, kreeg
je geen uitstel van dienst.

488
00:52:32,250 --> 00:52:34,920
En dat had ik wel!

489
00:52:34,920 --> 00:52:38,821
Want ik had eigenlijk in 1947 op
moeten komen voor de militaire

490
00:52:40,310 --> 00:52:43,800
dienst, maar vanwege de studie
aan de TA kreeg in uitstel.

491
00:52:44,870 --> 00:52:51,318
En dat was dus in ’49 afgelopen en toen
ben ik in ’49 in militaire dienst gegaan.

492
00:52:51,318 --> 00:53:00,630
Bij de LSK, bij de Lucht Strijdkrachten. En
ja, toen moest ik de MTS er ook aan geven.

493
00:53:01,180 --> 00:53:02,930
Die moest ik gewoon afbreken.

494
00:53:04,030 --> 00:53:11,000
En toen moest ik dertig maanden in dienst,
dertig maanden bij de Luchtmacht gediend.

495
00:53:11,000 --> 00:53:13,429
Dus ik ben er eerste luitenant geworden.
En als eerste luitenant ben ik afgezwaaid.

496
00:53:13,430 --> 00:53:18,460
Want ik had HBS en met HBS krijg
je een officiersopleiding.

497
00:53:18,460 --> 00:53:28,610
En daarom hoefde ik dus op dat moment ook niet
naar Indië want dat was toen net weggegeven.

498
00:53:31,560 --> 00:53:36,000
Nou, en toen ben ik het bedrijfsleven
ingegaan, na diensttijd.

499
00:53:36,520 --> 00:53:45,810
Ik heb een korte cursus gevolgd in metaalbewerking
en toen ben ik bij Deuts in de praktijk gekomen.

500
00:53:48,720 --> 00:53:50,677
Bij Deuts Scheeps- en dieselmoteren,
nota bene een Duitse firma.

501
00:53:51,870 --> 00:53:54,950
Deuts Scheeps- en dieselmotoren en
daar heb ik dertien jaar gewerkt.

502
00:53:56,630 --> 00:54:06,480
Ik ben begonnen als monteur om het werk te leren
kennen en al gauw werd ik op de verkoop gezet.

503
00:54:07,510 --> 00:54:11,480
Offertes maken, offertes
nalopen, klanten bezoeken,

504
00:54:11,640 --> 00:54:16,220
proefvaarten maken, opdrachten
afwerken, enzovoorts, enzovoorts.

505
00:54:16,220 --> 00:54:23,330
En dat was net in de tijd dat dus de,
onder andere, de binnenscheepvaart

506
00:54:23,330 --> 00:54:28,530
weer opgebouwd moest worden, want
er was een periode bij dat, je

507
00:54:28,530 --> 00:54:31,630
stak je hoofd maar buiten de
deur en er hing al een motor aan.

508
00:54:31,630 --> 00:54:36,980
Zo gemakkelijk waren
ze toen te verkopen.

509
00:54:36,980 --> 00:54:40,240
En dat waren allemaal motoren
van pakweg honderdvijftig,

510
00:54:40,240 --> 00:54:49,000
tweehonderdertig, driehonderd Pk
voor, overwegend, nieuwbouwschepen.

511
00:54:49,000 --> 00:54:57,470
En dat was eigenlijk de basis, opbouwperiode die
we na de oorlog, althans in de scheepvaart kenden.

512
00:55:00,430 --> 00:55:03,990
En zo heb ik dertien jaar,
zoals gezegd bij Deuts gewerkt.

513
00:55:03,990 --> 00:55:10,550
En toen ben ik overgestapt naar MAK,
een andere Duitse motorenfabriek met zeg

514
00:55:10,550 --> 00:55:18,460
maar, identieke motoren, ik zou zeggen,
een tikkeltje eer kwaliteit en heel goed.

515
00:55:18,460 --> 00:55:24,101
Kunt u eens uitleggen wat uw houding
wat ten opzichte van de werkgevers?

516
00:55:24,102 --> 00:55:24,319
Goed.

517
00:55:24,319 --> 00:55:34,773
Ja, je hebt er natuurlijk ook slechte mensen
onder, maar je hebt er ook hele goede mensen onder.

518
00:55:34,773 --> 00:55:39,780
Maar dat had je in de oorlog ook. Alleen de
slechten hadden de grote bek en die hadden de macht.

519
00:55:40,270 --> 00:55:42,750
En die maakten daar goed misbruik van.