1 00:00:04,780 --> 00:00:14,555 Allereerst hartelijk dank dat u ons wilt ontvangen. U bent wat ziek, u bent wat nerveus. 2 00:00:14,555 --> 00:00:21,290 U vertelde mij dat u nerveus bent. Laten we rustig beginnen. 3 00:00:21,290 --> 00:00:31,054 Om te beginnen wil ik u vragen uit te spreken uw naam, uw achternaam, uw meisjesnaam. 4 00:00:31,055 --> 00:00:31,680 En dan uw geboortedatum en uw geboorteplaats. 5 00:00:31,680 --> 00:00:34,510 Mijn naam is Lien Malaihollo-Upessy. 6 00:00:34,510 --> 00:01:00,900 Ik ben geboren te Magelang op 16 september 1934. 7 00:01:00,900 --> 00:01:01,400 Magelang? 8 00:01:01,400 --> 00:01:03,699 In Magelang, ja. Magelang. 9 00:01:14,500 --> 00:01:26,900 Magelang, op het eiland? 10 00:01:26,900 --> 00:01:31,100 Dat is op Java. Magelang Java. 11 00:01:31,100 --> 00:01:31,210 Zuidoost-Java? 12 00:01:31,210 --> 00:01:34,190 Midden Java. 13 00:01:34,190 --> 00:01:48,770 We doen het kalm aan. Als u zich nog weet te herinneren, de tijd dat u nog klein was. 14 00:01:48,770 --> 00:01:52,060 U was een kazernekind? 15 00:01:52,060 --> 00:01:54,010 Ik was inderdaad een kazernekind. 16 00:01:54,010 --> 00:02:08,505 Nadat ik was geboren en ik, ik weet niet meer hoe oud was, 17 00:02:08,505 --> 00:02:11,270 bracht mijn moeder mijn broertje ter wereld om daarbij te sterven. 18 00:02:11,270 --> 00:02:28,310 Welk jaar was dat, mevrouw? 19 00:02:28,310 --> 00:02:31,120 Dat was, ik denk, 1938. 20 00:02:31,120 --> 00:02:32,730 U was nog klein. 21 00:02:32,730 --> 00:02:32,800 Ik was nog klein. 22 00:02:32,800 --> 00:02:34,301 U was vier jaar oud. 23 00:02:34,301 --> 00:02:42,890 Ja, dus ik heb eigenlijk mijn moeder niet gekend. Ik kende alleen mijn vader. 24 00:02:42,891 --> 00:02:43,159 Toen kwam de oorlog tegen Japan in 1940. 25 00:02:43,160 --> 00:02:43,458 1942. 26 00:02:43,459 --> 00:02:48,490 Kinderen van mijn leeftijd toen zijn anders dan 27 00:02:48,490 --> 00:02:52,550 kinderen van nu, wij kunnen ons niet alles herinneren. 28 00:02:52,550 --> 00:02:58,770 Door alle ellende, doordat ik mijn moeder bijvoorbeeld niet heb gekend. 29 00:02:58,770 --> 00:03:13,262 Ik wil mijn verhaal vertellen en dat is anders dan het verhaal van anderen. 30 00:03:13,262 --> 00:03:14,626 In welk jaar dat was weet ik niet, maar mijn vader ging als 31 00:03:14,627 --> 00:03:18,270 militair naar Kediri en daar trouwde hij met mijn moeder. 32 00:03:18,270 --> 00:03:21,275 Welk jaar dat was, weet ik niet. Mijn broertje, die toen geboren was, die Simon heet. 33 00:03:21,276 --> 00:03:23,220 Toentertijd had ik een tante, Lillipaly, zij was Javaanse, ze had geen 34 00:03:23,220 --> 00:03:28,680 kinderen en ze woonde alsof ze familie was met mijn ouders in dezelfde kazerne. 35 00:03:28,680 --> 00:03:35,680 Toen Simon geboren werd hebben die vier volwassenen, 36 00:03:35,680 --> 00:03:41,680 mijn moeder, mijn vader, mijn oom en mijn tante. 37 00:03:41,680 --> 00:03:45,520 Die vier, die hebben dat wellicht zo besproken, ik weet niet hoe het gegaan is, die 38 00:03:46,680 --> 00:03:52,580 hebben besloten dat mijn pasgeboren broertje Simon aan tante Lillipaly werd afgestaan. 39 00:03:52,580 --> 00:03:56,410 Laten we even teruggaan. Het is mooi dat u dit verteld hebt, maar laten we nu teruggaan. 40 00:03:56,410 --> 00:04:01,220 U herinnert zich dat u nog klein was, u leefde in de kazerne. 41 00:04:01,220 --> 00:04:04,070 In de kazerne, ja. 42 00:04:04,070 --> 00:04:04,717 In de kazerne. 43 00:04:04,717 --> 00:04:08,180 Als u zich dat nog herinnert, kunt u dan vertellen hoe het dagelijks leven in de kazerne er uit zag? 44 00:04:08,180 --> 00:04:11,289 Als u zich voorstelt hoe het was als u opstond. 45 00:04:11,290 --> 00:04:21,484 Ja, vroeger als je wakker werd hoe laat was dat? dan was er appטl. 46 00:04:21,485 --> 00:04:26,230 Dus als we opstonden moesten we naar de keuken. 47 00:04:26,230 --> 00:04:38,360 We waren dan al klaar, we hadden ons al gewassen om naar school te 48 00:04:38,360 --> 00:04:41,460 gaan, maar eerst moesten we, de ouders en de kinderen, naar de keuken. 49 00:04:41,460 --> 00:04:43,562 Maar de moeders moesten de kamers opruimen, de bedden opmaken. 50 00:04:43,563 --> 00:04:45,010 De dekens, blauw-wit gestreept, moesten zo liggen dat het stamboeknummer zichtbaar was. 51 00:04:45,010 --> 00:04:47,700 Dan kon de korporaal of de sergeant bij inspectie weten van wie de kamer was. 52 00:04:47,700 --> 00:04:54,430 Er werd gekeken of het schoon was of niet, er werd gecontroleerd op stof en als 53 00:04:54,430 --> 00:04:59,670 er stof gevonden werd dan kreeg mijn vader misschien arrest zoals wij dat noemden. 54 00:04:59,670 --> 00:05:21,850 Dan gingen we naar school en als we naar school gingen werden we begeleid door de heer Lopulalan. 55 00:05:21,850 --> 00:05:35,878 De heer Lopulalan, als ik me niet vergis. 56 00:05:35,879 --> 00:05:37,240 Misschien ken je die, het is de vader van Minggus Lopulalan in Elst. 57 00:05:37,240 --> 00:05:39,050 Die bracht ons naar school. 58 00:05:39,050 --> 00:05:39,380 En waar was de school? 59 00:05:39,380 --> 00:05:39,520 In Temangunan. 60 00:05:39,520 --> 00:05:39,690 Ver van Magelang? 61 00:05:39,690 --> 00:05:42,150 Ver van de kazerne. 62 00:05:42,150 --> 00:05:43,820 Ja, dus die man. 63 00:05:43,820 --> 00:05:54,410 Hoe lang lopen was dat? 64 00:05:54,410 --> 00:05:58,245 Dat weet ik niet, maar die man bracht ons en hij bond ons aan elkaar vast met een touw. 65 00:05:58,246 --> 00:06:02,190 De man liep achterop en hij mende ons als we moesten oversteken of de bocht om moesten. 66 00:06:02,190 --> 00:06:19,460 Ik was toen nog klein en die meneer Lopulalan is waarschijnlijk al met pensioen, dat weet ik niet. 67 00:06:20,090 --> 00:06:27,800 Die man bracht ons naar school en haalde ons van school af en bracht ons naar huis. 68 00:06:27,800 --> 00:06:38,050 Als we thuis kwamen gingen we niet naar onze kamers, maar we bleven in de keuken. 69 00:06:38,050 --> 00:06:48,879 Tot ik weet niet meer hoe laat, dan gingen we ons blok, of hoe je dat ook noemde binnen. 70 00:06:48,880 --> 00:06:52,430 Als we nu teruggaan, u ging 's morgens naar school. Wat deed u dagelijks op school? Wat leerde u? 71 00:06:52,430 --> 00:07:00,750 Ik was toen nog klein. Als ik me niet vergis zat ik toen nog op wat wij noemden de Frצbelschool. 72 00:07:01,910 --> 00:07:06,198 Wij spraken toen niet van kleuterschool maar van Frצbelschool. Dus ik begon pas met leren. 73 00:07:06,199 --> 00:07:10,160 Leren, leren, leren. Ik leerde zingen en dat soort dingen, weet je wel? 74 00:07:10,160 --> 00:07:12,430 Wat leerde u zingen? 75 00:07:12,430 --> 00:07:14,710 Dat weet ik niet meer. 76 00:07:22,170 --> 00:07:29,010 Het is al zo lang geleden en mijn geschiedenis is anders 77 00:07:29,010 --> 00:07:33,890 dan die van anderen, door het leven met mijn tweede moeder. 78 00:07:35,120 --> 00:07:55,510 Dus ik was nog, hoe zal ik het zeggen? Zoiets als moederliefde heb ik niet gekend. 79 00:07:55,510 --> 00:07:59,170 En toen kwam de inval van de Japanners en mijn vader… 80 00:07:59,170 --> 00:07:59,572 Neemt u me niet kwalijk, mevrouw maar laten we het straks over de Japanse tijden hebben. 81 00:07:59,573 --> 00:08:04,280 U zat elke dag op school. Met kazernekinderen? Of waren er ook andere kinderen? 82 00:08:04,280 --> 00:08:06,660 De kinderen, wij in de kazerne werden natuurlijk. 83 00:08:06,660 --> 00:08:14,670 Zaten er alleen kazernekinderen op school? 84 00:08:15,060 --> 00:08:15,610 Ja, kazernekinderen. 85 00:08:15,610 --> 00:08:21,450 De kinderen die door meneer Lopulalan gebracht werden gebracht, dat waren kazernekinderen. 86 00:08:21,450 --> 00:08:23,450 Geen kinderen van buiten. 87 00:08:23,450 --> 00:08:29,089 Je had mannen die niet in het blok woonden, hun kinderen waren buitenkinderen. 88 00:08:29,090 --> 00:08:30,310 Maar wij waren kazernekinderen. 89 00:08:30,310 --> 00:08:32,569 En op school ook? 90 00:08:32,570 --> 00:08:39,370 Ja en die werden door meneer Lopulalan gebracht. 91 00:08:39,370 --> 00:08:42,442 En wie was daar onderwijzer? 92 00:08:42,442 --> 00:08:53,956 Wie daar verantwoordelijk was. Misschien was dat een militair, maar dat weet ik niet zo goed. 93 00:08:53,957 --> 00:08:56,230 Dus als het tijd was om naar school te gaan, dan hadden we 94 00:08:56,230 --> 00:09:02,393 ons al in gereedheid gebracht en die man bracht ons dan. 95 00:09:02,393 --> 00:09:10,960 Ging de school uit, dan bracht de man ons naar huis. 96 00:09:10,961 --> 00:09:19,859 We bleven in de keuken, we aten allemaal totdat het een uur of wat was en dan. 97 00:09:19,860 --> 00:09:22,180 Als u terugkeerde naar de kazerne, hoe laat was dat? 98 00:09:22,680 --> 00:09:27,055 Dat weet ik niet zo goed, dat weet ik niet zo goed. 99 00:09:27,056 --> 00:09:27,169 Ik denk tot na etenstijd en dan gingen we de kazerne in. 100 00:09:27,170 --> 00:09:27,390 Na het eten. 101 00:09:27,390 --> 00:09:30,886 Het eten. De mannen aten allemaal in de keuken, niet in de kamers want daar waren alleen bedden. 102 00:09:30,887 --> 00:09:31,119 Eיn kamer voor man, vrouw en kinderen. 103 00:09:31,120 --> 00:09:31,232 Dus we zaten allemaal in de keuken, na het eten gingen 104 00:09:31,232 --> 00:09:31,349 we ons wassen en pas daarna gingen we de kazerne binnen. 105 00:09:31,350 --> 00:09:36,525 Soms waren er kinderen die nog niet dinges, die vielen in de keuken in slaap. 106 00:09:36,630 --> 00:09:55,450 Bovenop een kast of iets dergelijks. Pas als het daarvoor de tijd was gingen we de kazerne binnen. 107 00:09:55,450 --> 00:09:57,658 Waarom sliepen sommige kinderen in de keuken? 108 00:09:57,658 --> 00:09:59,066 Ja, in de kazerne mocht er niet. 109 00:09:59,066 --> 00:10:01,413 De kamers moesten schoon zijn, de vrouwen en de kinderen 110 00:10:01,414 --> 00:10:04,969 bleven in de keuken en als het er de tijd voor was pas dan. 111 00:10:04,970 --> 00:10:08,320 Pas als het bedtijd was dan dan mocht u de kamers in? 112 00:10:08,320 --> 00:10:28,070 Hoe laat ongeveer, dat weet ik niet zo goed maar pas dan gingen we de kamers in. 113 00:10:28,070 --> 00:10:33,160 In de kazerne, zo'n blok of hoe je dat noemt. 114 00:10:33,160 --> 00:10:34,874 Het dagelijks leven in de kazerne, u vertelde dat u iedere dag na schooltijd in de keuken bleef. 115 00:10:34,875 --> 00:10:35,080 Alleen in de keuken, of? 116 00:10:35,080 --> 00:10:39,950 We bleven in de keuken, we speelden aan de achterkant. 117 00:10:39,950 --> 00:10:41,840 U speelde niet buiten? 118 00:10:41,840 --> 00:10:45,120 We speelden buiten, die keuken was groot. 119 00:10:45,120 --> 00:10:51,560 Wij kinderen speelden daar tot het moment dat de vaders thuiskwamen van hun dienst. 120 00:10:51,560 --> 00:10:55,790 De vaders aten allemaal en pas dan gingen we naar binnen. 121 00:10:55,790 --> 00:10:56,863 Thuiskomen van dienst, wat betekent dat? 122 00:10:56,864 --> 00:10:57,454 Ze hadden toch dienst? 123 00:10:57,455 --> 00:10:58,770 En als ze dienst hadden, waar gingen ze dan heen? 124 00:11:00,300 --> 00:11:15,950 Ja, wie bewakingsdienst had die bewaakte. Wie moest marcheren, marcheerde. 125 00:11:15,950 --> 00:11:20,140 Dat weet ik allemaal niet zo goed. 126 00:11:20,140 --> 00:11:25,120 Dat was dagelijks zo. 127 00:11:25,120 --> 00:11:33,950 Ja, dat was hun dienst, weet je wel? 128 00:11:33,950 --> 00:11:57,840 Nog even nog een keer. U leefde in de kazerne, hoeveel kinderen telde het gezin? 129 00:11:57,840 --> 00:11:58,145 Toentertijd ik en mijn zuster, alleen wij tweeכn. 130 00:11:58,146 --> 00:12:00,060 Ons broertje Simon was al afgestaan aan mevrouw Lillipaly. 131 00:12:00,060 --> 00:12:00,234 In 1940, nee in 1941 werd mijn broertje geboren die nu in Breda woont. 132 00:12:00,235 --> 00:12:04,500 Nadat hij was geboren duurde het niet lang meer voordat de Japanners binnenvielen. 133 00:12:04,500 --> 00:12:05,151 Toen moesten wij weg uit de kazerne. Wij werden 's nachts weggebracht door militairen. 134 00:12:05,151 --> 00:12:05,255 We sliepen nog. 135 00:12:05,255 --> 00:12:14,640 Onze ouders, onze moeders maakten ons wakker en wij moesten 136 00:12:14,640 --> 00:12:20,101 weg uit de kazerne want de Japanners waren binnengevallen. 137 00:12:20,101 --> 00:12:31,560 Ja, toentertijd waren wij nog klein en ik weet niet hoe het precies ging die nacht. 138 00:12:31,560 --> 00:12:34,620 Dat kunt u zich niet meer herinneren, toen de Japanners. 139 00:12:34,620 --> 00:12:35,750 Dat weet ik niet meer zo goed. 140 00:12:35,750 --> 00:12:35,960 Binnenvielen. 141 00:12:35,960 --> 00:12:48,853 Dat weet ik niet zo goed want wij sliepen nog, we werden 142 00:12:48,854 --> 00:12:51,110 gewekt en we moesten midden in de nacht vertrekken. 143 00:12:51,110 --> 00:12:53,560 U moest midden in de nacht vertrekken. 144 00:12:53,560 --> 00:12:55,310 Midden in de nacht. Waarheen, dat wisten we niet. 145 00:12:55,310 --> 00:12:56,096 Ik was nog klein, mijn broertje werd door mijn moeder 146 00:12:56,097 --> 00:12:56,629 gedragen en wij tweeכn, de dochters, waren toen ook nog klein. 147 00:12:56,630 --> 00:12:58,600 Dat was uw tweede moeder? 148 00:12:58,600 --> 00:12:59,530 Mijn tweede moeder. 149 00:12:59,530 --> 00:13:00,870 O ja. Uw moeder was overleden toen u pas vier was. 150 00:13:00,870 --> 00:13:02,520 Vier jaar oud ongeveer. 151 00:13:02,520 --> 00:13:13,150 U herinnert zich nog dat u midden in de nacht uit de kazerne wegging. Waarheen? 152 00:13:13,150 --> 00:13:17,410 Dat wisten wij niet, wij waren nog klein dus toen wij midden 153 00:13:17,410 --> 00:13:20,520 in de nacht gewekt werden hadden we nog niet genoeg geslapen. 154 00:13:20,520 --> 00:13:45,060 We waren nog niet echt wakker en toen werden we weggebracht. 155 00:13:45,060 --> 00:13:48,340 Dus mijn moeder moest mijn baby-broertje dragen, moest ons meenemen om in de auto te zetten. 156 00:13:48,341 --> 00:13:54,790 Een militaire truck, militaire trucks waren vroeger afgesloten. We werden daar in gezet. 157 00:13:54,920 --> 00:13:56,787 We waren nog klein, we hadden nog geen enkel besef. 158 00:13:56,970 --> 00:14:06,820 F Niet zoals kinderen van tegenwoordig, die weten van alles. 159 00:14:08,450 --> 00:14:10,420 Wij waren toen afhankelijk van onze moeder. 160 00:14:10,420 --> 00:14:16,510 Dus de vaders waren allemaal naar het front vertrokken en de moeders zorgden voor de kinderen. 161 00:14:16,510 --> 00:14:25,940 Dus toen de Japanners kwamen en u uit de kazerne weg moest. 162 00:14:25,940 --> 00:14:36,770 Uit de kazerne. 163 00:14:36,770 --> 00:14:37,340 Toen was uw vader er niet. 164 00:14:37,430 --> 00:14:41,870 Die was er niet meer. Ze waren allemaal al vertrokken en ze lieten de moeders. 165 00:14:41,870 --> 00:14:42,261 Waar was uw vader toen? 166 00:14:42,262 --> 00:14:42,330 Wat? 167 00:14:42,330 --> 00:14:43,650 Waar was uw vader? 168 00:14:43,650 --> 00:14:44,216 Ze waren met alle militairen vertrokken, waarheen dat weet ik niet. 169 00:14:44,216 --> 00:14:44,909 Om in gevecht te gaan misschien, dat weet ik niet. Dus we bleven achter met moeders en kinderen. 170 00:14:44,910 --> 00:14:47,460 We vertrokken midden in de nacht. Daar weet ik niet zo veel van. 171 00:14:47,460 --> 00:14:48,376 Mijn moeder die wist er alles van en alle andere moeders natuurlijk. 172 00:14:48,376 --> 00:14:48,922 We werden met de auto weggebracht en ik herinner me 173 00:14:48,923 --> 00:14:52,340 alleen dat de chauffeur geen man was, maar een vrouw. 174 00:14:52,340 --> 00:15:00,450 Een Amerikaanse vrouw. Dat hoorde ik aan haar taal, dat was Amerikaans. 175 00:15:00,450 --> 00:15:02,063 Dat weet ik uit wat mijn moeder vertelde. 176 00:15:02,063 --> 00:15:03,912 Uw moeder vertelde dat het een Amerikaanse was. 177 00:15:03,912 --> 00:15:05,636 Het was een vrouw die ons wegbracht. Waarheen, dat weet ik niet. 178 00:15:05,637 --> 00:15:11,833 Mijn moeder wist het ook niet, maar het was het ייn of ander dorp. Die reis, mijn moeder. 179 00:15:11,833 --> 00:15:14,245 Onze ouders wisten het: men moet met het gebed leven. 180 00:15:14,245 --> 00:15:14,695 De vaders waren weg, de moeders bleven met de kinderen. Ze leefden met het gebed. 181 00:15:14,945 --> 00:15:18,456 We gingen weg en het gebedsbord moesten we toen achterlaten. 182 00:15:18,457 --> 00:15:19,989 Wij, Ambonezen, zijn gelovig en wij bidden. 183 00:15:19,990 --> 00:15:20,785 Mijn moeder was Javaanse, maar ze had zich tot het Christendom bekeerd. 184 00:15:20,786 --> 00:15:24,431 In het leven moeten we, als we ergens weggaan en als we ergens aankomen bidden. 185 00:15:24,431 --> 00:15:28,636 We smeekten God ons te geleiden en over onze vaders aan het front te waken. 186 00:15:28,636 --> 00:15:31,532 Zo zal ik mij dat altijd herinneren. Waar je ook heen gaat, eerst moet je bidden. 187 00:15:31,650 --> 00:15:31,979 Ze heeft voor ons gezorgd alsof we haar eigen kinderen waren. 188 00:15:31,980 --> 00:15:32,447 In het leven geldt dat God op de eerste plaats komt. Buiten God om kan een mens niets doen. 189 00:15:32,448 --> 00:15:34,321 Daarom heb ik tot op de dag van vandaag mijn kinderen voorgehouden, heb ik ze gezegd: ook 190 00:15:34,321 --> 00:15:36,412 al zouden jullie niets meer met Mama en Papa te maken hebben, als je maar aan God denkt. 191 00:15:36,413 --> 00:15:39,510 Bid tot Onze Lieve Heer, waarheen je ook gaat, waar je ook onderweg bent. 192 00:15:39,510 --> 00:15:41,022 Eerst bidden, dan onderweg gaan. 193 00:15:41,023 --> 00:15:45,050 Zo leef ik, wat mijn ouders mij gegeven hebben dat geef ik aan mijn kinderen. 194 00:15:45,050 --> 00:15:46,389 Mag ik even, mevrouw? Toen de Japanners binnenvielen werd u acht jaar, u was nog klein. 195 00:15:46,390 --> 00:15:46,498 Ja. 196 00:15:46,499 --> 00:15:47,080 U was nog klein. 197 00:15:47,080 --> 00:15:47,443 Ik ben van 1934. Dus 1940, 1941? 198 00:15:47,443 --> 00:15:47,500 1942. 199 00:15:47,500 --> 00:15:47,602 Zes jaar. 200 00:15:47,602 --> 00:15:48,000 De Japanners vielen binnen in 1942. 201 00:15:48,000 --> 00:15:48,200 1942 hט? Zes, zeven, acht jaar. 202 00:15:48,201 --> 00:15:48,809 Zeven, acht jaar ja. En toen u eenmaal uit de kazerne vertrokken was, begeleid door die vrouw. 203 00:15:48,810 --> 00:15:48,980 Chauffeur, ja. 204 00:15:48,980 --> 00:16:05,520 Weet u zich achteraf nog het dagelijks leven te herinneren tijdens de Japanse bezetting? 205 00:16:05,520 --> 00:16:08,900 Ja, we zaten in dat dorp. 206 00:16:08,900 --> 00:16:09,299 Kon u naar school? Was er voldoende te eten of? 207 00:16:09,300 --> 00:16:12,480 Vertelt u daar eens over. 208 00:16:12,480 --> 00:16:21,900 We werden naar een kamp gebracht, dat herinner ik me van die morgen. 209 00:16:21,900 --> 00:16:24,740 Het leek op zoiets als een school. 210 00:16:24,740 --> 00:16:27,040 In een groot gebouw. 211 00:16:29,140 --> 00:16:29,740 Een schoolgebouw? 212 00:16:29,740 --> 00:16:48,800 Ja, ik weet dat het misschien een school was. 213 00:16:48,800 --> 00:16:52,910 Dat weet ik niet zo goed, maar we zaten daar in elk geval. 214 00:16:52,910 --> 00:16:54,990 Met hoeveel mensen ongeveer? 215 00:16:54,990 --> 00:16:56,731 Ja, mijn moeder had toen schijnbaar. 216 00:16:57,479 --> 00:16:58,806 De militairen hadden toen waarschijnlijk voor onze bultzakken 217 00:16:58,946 --> 00:17:15,630 gezorgd, dat noemden ze matrassen, die waren misschien meegenomen. 218 00:17:15,630 --> 00:17:16,907 Die rolden we uit. Toen zijn we gaan slapen. 219 00:17:16,908 --> 00:17:23,305 We droegen de kleren die we bij ons hadden en we hadden die gestreepte dekens die ik daarnet noemde. 220 00:17:24,271 --> 00:17:26,854 Die militaire dekens van vroeger. Dus daar sliepen we onder. 221 00:17:26,854 --> 00:17:27,820 En toen we 's morgens wakker werden wisten we niet welk dorp het was. 222 00:17:27,821 --> 00:17:31,690 Ik weet niet hoe dat dorp heette, dat weet ik niet. 223 00:17:32,630 --> 00:17:34,989 Maar als u terugdenkt aan het dagelijks leven tijdens de Japanse bezetting? 224 00:17:34,990 --> 00:17:41,969 Ja, mijn moeder kookte maar ik weet niet zo goed hoe ze. We aten wat er voorhanden was. 225 00:17:41,970 --> 00:17:45,060 Misschien dat er rijst gekocht werd. 226 00:17:45,060 --> 00:17:47,830 Ze gaf ons te eten, niet zoals in de kazerne waar je groenten had en wat dan ook. 227 00:17:47,830 --> 00:17:50,119 Ja, dat was de zorg van de ouders. Ik weet niet zo goed waar het eten vandaan kwam. 228 00:17:50,120 --> 00:17:51,960 Maar kon u elke dag spelen? 229 00:17:51,960 --> 00:17:54,097 Elke dag spelen? Waar moesten we spelen? 230 00:17:54,306 --> 00:17:57,298 We zaten in het dorp, dus onze moeders verboden ons om ver weg te gaan. 231 00:17:57,371 --> 00:18:02,972 Ze waren bang dat er iets zou gebeuren want de Japanners, die waren erg streng. 232 00:18:02,973 --> 00:18:10,430 Dus ze waren bang, de moeders waakten ieder voor zich over hun eigen kinderen. 233 00:18:10,430 --> 00:18:10,849 Ze waren erg streng en dat betekende? 234 00:18:10,850 --> 00:18:11,220 Wat bedoel je? 235 00:18:11,220 --> 00:18:12,189 Wat betekende dat: ze waren erg streng? 236 00:18:12,190 --> 00:18:13,372 Ja, ze waren bang dat we ergens verdwaald zouden raken, want dat dorp was vreemd voor ons. 237 00:18:13,372 --> 00:18:14,023 De moeders pasten goed op ons, ieder lette goed op de eigen kinderen, de ייn lette op de ander. 238 00:18:14,024 --> 00:18:14,399 Ook al kwamen we uit verschillende dorpen, we leefden als familie met elkaar. 239 00:18:14,399 --> 00:18:20,868 Zo leefden onze moeders vroeger. Ook al zijn we geen dorpsgenoten, zijn we geen familie van elkaar. 240 00:18:20,869 --> 00:18:26,950 We respecteerden elkaar, we pasten op elkaar want de vaders waren er niet. 241 00:18:29,450 --> 00:18:31,260 En herinnert u zich uit die tijd nog of er contact was met de Japanners? 242 00:18:31,260 --> 00:18:39,630 Nee, toen hadden we de Japanners nog niet gezien. We zaten in dat dorp. 243 00:18:39,630 --> 00:18:41,470 Helemaal niet? 244 00:18:43,540 --> 00:18:49,427 Die hadden we nog niet gezien, we zaten in dat dorp. 245 00:18:49,428 --> 00:18:56,730 Misschien onze moeders, als ze het dorp uit gingen om water te halen of zoiets, maar wij niet. 246 00:18:56,730 --> 00:19:04,930 Wij hadden de Japanners nog niet gezien. 247 00:19:04,930 --> 00:19:13,650 Dus als u daaraan terugdenkt, dan kunt u zich niet 248 00:19:13,650 --> 00:19:14,519 herinneren dat er Japanners dat dorp binnenkwamen. 249 00:19:14,520 --> 00:19:14,993 Het zou kunnen, maar ik weet het niet. 250 00:19:14,993 --> 00:19:16,158 U weet het niet, u weet het niet. U was nog klein, ik begrijp het. 251 00:19:16,158 --> 00:19:16,550 Maar tijdens de Japanse bezetting ging u niet naar school? 252 00:19:16,550 --> 00:19:18,830 Nee, we gingen niet naar school, we gingen nergens heen. 253 00:19:18,830 --> 00:19:23,180 We gingen niet naar school, we gingen nergens heen. Zo leefden onze moeders met ons. 254 00:19:23,180 --> 00:19:25,300 U leefde als gevangenen? 255 00:19:25,300 --> 00:19:34,990 Wist u achteraf waar uw vader toen, tijdens de Japanse bezetting was? 256 00:19:34,990 --> 00:19:48,380 Wij wisten niet waar mijn vader was. We kregen geen bericht, we het wisten niet. 257 00:19:48,380 --> 00:19:53,340 Onze moeders wisten ook niet waar onze vaders heen waren. 258 00:19:53,420 --> 00:20:17,700 Dat wisten we niet, dus we waren daar alleen met de moeders en de kinderen. 259 00:20:17,700 --> 00:20:17,880 En achteraf? 260 00:20:17,880 --> 00:20:25,969 Achteraf, wij werden dus verhuisd. 261 00:20:25,970 --> 00:20:42,310 Nee ik bedoel: kwam u achteraf te weten waar uw vader tijdens de Japanse bezetting was? 262 00:20:42,310 --> 00:20:57,900 Dat was, mijn god. In welk jaar was dat, dat we te weten kwamen dat mijn vader in. 263 00:20:59,000 --> 00:21:06,970 We hoorden dat hij in Soerabaja was. 264 00:21:12,900 --> 00:21:18,760 Maar de naam van de plek, dat weet ik ook niet zo goed. 265 00:21:18,760 --> 00:21:19,670 Dus u kunt ook niet vertellen. 266 00:21:19,670 --> 00:21:20,090 Waar hij gevangen zat. 267 00:21:20,091 --> 00:21:21,220 Wat uw vader heeft meegemaakt tijdens de Japanse bezetting. 268 00:21:21,220 --> 00:21:23,324 Wat zeg je, jongen? 269 00:21:23,324 --> 00:21:31,630 Kunt u vertellen wat u vader heeft meegemaakt tijdens de Japanse bezetting? 270 00:21:31,630 --> 00:21:32,931 Ik kan alleen vertellen wat ik weet, want ja, wij 271 00:21:32,932 --> 00:21:42,070 waren op die leeftijd anders dan de kinderen van nu. 272 00:21:43,050 --> 00:21:55,500 Zij herinneren zich alles, maar door alle ellende leefden wij geheel afhankelijk van onze moeder. 273 00:21:55,500 --> 00:22:08,730 Maar wat ik wil vragen: was er achteraf niemand die u vertelde 274 00:22:08,731 --> 00:22:11,670 wat uw vader tijdens de Japanse bezetting heeft meegemaakt? 275 00:22:11,670 --> 00:22:27,210 Niet. De Japanners vielen binnen in 1942 en de capitulatie was in 1945. 276 00:22:27,210 --> 00:22:33,920 En toen werd u tien jaar oud. Herinnert u zich de Japanse capitulatie? 277 00:22:33,920 --> 00:22:45,729 Toen wij in dat dorp waren dat we niet kenden, waarover ik daarnet 278 00:22:45,729 --> 00:22:51,090 vertelde, toen werden we nog een keer verhuisd naar het dorp Kota Lama. 279 00:22:51,090 --> 00:22:51,793 Wanneer was dat? vertelde, toen werden we nog een keer verhuisd naar het dorp Kota Lama. 280 00:22:51,793 --> 00:22:53,690 Wanneer was dat? 281 00:22:55,770 --> 00:23:00,795 Wanneer, dat weet ik niet zo goed, maar we werden weggebracht 282 00:23:00,795 --> 00:23:05,526 naar het dorp Kota Lama en wie ons wegbracht weet ik ook niet. 283 00:23:06,530 --> 00:23:09,260 De moeders verhuisden allemaal naar Kota Lama, dat was tijdens de Japanse bezetting. 284 00:23:09,260 --> 00:23:12,660 Dat was tijdens de Japanse bezetting. 285 00:23:12,660 --> 00:23:19,040 En na de Japanse bezetting kwam eh Indonesiכ. Hoe heette dat ook alweer? Dat ben ik vergeten. 286 00:23:19,040 --> 00:23:53,250 Na de Japanners kwam Indonesiכ, maar in die tijd verhuisden we naar Kota Lama en toen. 287 00:23:53,250 --> 00:24:03,540 U was in Kota Lama tijdens de Japanse capitulatie? 288 00:24:03,540 --> 00:24:13,450 Tijden de capitulatie waren we in eh. 289 00:24:13,450 --> 00:24:14,700 Ja, in Kota Lama. 290 00:24:14,700 --> 00:24:19,980 U werd doordat Japan capituleerde naar Kota Lama gebracht? 291 00:24:19,980 --> 00:24:33,039 Ja, in Kota Lama. Van Kota Lama werden we weer verhuisd naar Temangunan. 292 00:24:33,040 --> 00:24:50,180 Daar gingen we ook niet naar school, we gingen niet naar school. 293 00:24:50,800 --> 00:24:57,450 Welk jaar was dat? 1945? 294 00:24:57,450 --> 00:25:16,350 1945, ja. Ik weet dat het 1945 was. Het was 1945, ja, in Temangunan. 295 00:25:16,350 --> 00:25:30,560 Daar ging ik ook niet naar school. 296 00:25:30,560 --> 00:25:32,910 En wat deed u dan dagelijks? 297 00:25:34,330 --> 00:25:38,440 We gingen niet naar school. 298 00:25:38,440 --> 00:25:46,520 Niet naar school, alleen maar? 299 00:25:46,520 --> 00:25:55,040 We bleven alleen maar in huis. En toen. Dat mag ik toch vertellen? 300 00:25:55,040 --> 00:25:55,800 De oom van mijn moeder had misschien. 301 00:25:55,800 --> 00:25:56,680 Uw tweede moeder? 302 00:25:56,680 --> 00:25:56,737 Haar oom. 303 00:25:56,737 --> 00:26:04,363 Misschien, wellicht was het ook zo dat onze opa, de vader van mijn moeder, heeft laten 304 00:26:04,364 --> 00:26:06,520 uitzoeken waar mijn moeder was om ons op te zoeken en ons naar zijn dorp, Kediri, te brengen. 305 00:26:06,520 --> 00:26:09,420 Dus toentertijd, dat was nog tijdens de Japanners, werden wij weggebracht door 306 00:26:09,720 --> 00:26:11,455 onze opa de jongere broer van de vader van mijn moeder weggebracht naar Kediri. 307 00:26:11,455 --> 00:26:15,400 Van die reis weet ik ook niets meer, alleen dat we in Kediri aankwamen. 308 00:26:15,400 --> 00:26:15,756 En Kediri, dat is ook op Java? 309 00:26:15,756 --> 00:26:15,994 Oost-Java. 310 00:26:15,994 --> 00:26:16,207 Oost-Java, Kediri. 311 00:26:16,208 --> 00:26:16,790 Was Kediri het geboortedorp van uw tweede moeder? 312 00:26:16,790 --> 00:26:17,030 Dat was het dorp van mijn tweede moeder. 313 00:26:17,030 --> 00:26:17,340 Haar dorp, ja. 314 00:26:17,340 --> 00:26:20,912 Zoals we dat zeggen: Kediri is de stad, maar het dorp van mijn moeder heet Sukarame. 315 00:26:20,912 --> 00:26:29,830 Het dorp, desa Sukarame, op Java spreek je van een desa. Desa Sukarame. 316 00:26:30,910 --> 00:26:34,920 Toen we daar waren waren de Japanners er nog. We waren daar totdat. 317 00:26:34,920 --> 00:26:38,800 Dus tijdens de Japanse capitulatie was u in Sukarame? 318 00:26:38,800 --> 00:26:44,950 Ja, ik was toen al, ja in Sukarame. 319 00:26:44,950 --> 00:26:55,005 We werden opgehaald uit Temangunan door mijn opa, we gingen naar Kediri. 320 00:26:55,005 --> 00:27:01,000 Dat was ook tijdens de Japanse bezetting. 321 00:27:01,000 --> 00:27:34,690 En daar in Sukarame Kediri was er ook een kazerne, de Kediri kazerne. In het dorp van mijn moeder. 322 00:27:34,690 --> 00:27:39,640 En ook daar ging ik niet naar school. 323 00:27:39,640 --> 00:27:53,399 Het was te ver weg om naar school te gaan, mijn moeder kon on ons niet naar school brengen. 324 00:27:54,100 --> 00:27:59,230 Dus we gingen alleen maar naar de dorpsschool. 325 00:27:59,230 --> 00:28:04,790 En na de dorpsschool in Kediri konden we niet verder naar school, 326 00:28:04,790 --> 00:28:09,990 want dat konden we niet betalen, dus ik ging niet naar school. 327 00:28:09,990 --> 00:28:10,649 Dus u werd opgehaald door uw oom, uw vertrok naar Kediri. 328 00:28:10,650 --> 00:28:11,160 Mijn opa, mijn opa. 329 00:28:11,160 --> 00:28:12,450 Uw opa, ja. En de andere mensen die daar bleven. 330 00:28:12,450 --> 00:28:13,380 Die bleven. 331 00:28:13,380 --> 00:28:14,097 Die daar bleven, wat gebeurde er met hen? 332 00:28:14,240 --> 00:28:17,570 Alleen mijn moeder en wij vertrokken uit Temangunan, de andere moeders bleven in Temangunan. 333 00:28:17,570 --> 00:28:21,309 Wij werden naar het dorp van mijn moeder gebracht, zodat mijn opa, 334 00:28:21,310 --> 00:28:22,125 de familie van mijn moeder voor ons kon zorgen, ons te eten kon geven. 335 00:28:22,200 --> 00:28:29,610 Vandaar dat de oom van mijn moeder ons kwam ophalen. 336 00:28:29,610 --> 00:28:43,570 Ja ja. Ik begrijp het. 337 00:28:43,570 --> 00:28:53,990 Dat was tijdens de Japanse bezetting en de Japanse capitulatie. 338 00:28:53,990 --> 00:28:59,446 Herinnert u zich nog het jaar 1945, de proclamatie van de Republiek Indonesia? 339 00:29:14,750 --> 00:29:15,340 Herinnert u zich nog de tijd van de Bersiap? 340 00:29:15,340 --> 00:29:30,230 Dat herinner ik mij niet zo goed, maar als ik mij niet vergis was ik toen nog in Kediri. 341 00:29:30,230 --> 00:29:34,990 Tijdens de Bersiap, de Japanners waren misschien al. ze waren nog in Kediri. 342 00:29:34,990 --> 00:29:36,360 Wij waren toen nog in Kediri. 343 00:29:36,360 --> 00:29:36,580 Ja. Wij waren toen nog in Kediri. 344 00:29:36,580 --> 00:29:36,721 Ja, wij waren toen nog in Kediri. Wij waren toen nog in Kediri. 345 00:29:36,721 --> 00:29:36,935 Ja, wij waren toen nog in Kediri. 346 00:29:36,936 --> 00:29:50,990 En toen, na de Japanse bezetting, als ik mij niet vergis, daar waar mijn moeder 347 00:29:50,990 --> 00:29:58,389 zat waren misschien nog Japanners en in Malang zaten weer onze eigen militairen. 348 00:29:58,390 --> 00:30:05,903 Dus toen in, welk jaar dat weet ik niet meer zo goed, hebben twee tantes van ons tante Lillipaly 349 00:30:06,400 --> 00:30:37,130 en tante Lisapaly, van de zijde van mijn vader misschien een brief geschreven om ons te zoeken. 350 00:30:37,130 --> 00:30:38,870 Totdat ze ons vonden en we terug konden naar Temangunan, zodat er iets geregeld kon worden. 351 00:30:38,870 --> 00:30:41,496 Zodat er iets geregeld kon worden? 352 00:30:41,496 --> 00:30:42,194 Zodat we mijn vader konden ontmoeten, dus toen die twee tantes kwamen hoe ze 353 00:30:42,195 --> 00:30:51,263 daar kwamen, dat weet ik niet ze vertelden, dat hoorde ik achteraf, ze vertelden 354 00:30:51,263 --> 00:30:59,650 uit welk dorp ze vertrokken en ze gingen onderweg totdat ze in Kediri kwamen. 355 00:30:59,650 --> 00:31:06,430 Ze haalden mij op, mijn broertje en mijn zuster. Toen we vertrokken. 356 00:31:06,430 --> 00:31:07,243 Ik weet het niet meer, mijn zuster was er niet meer bij. 357 00:31:07,244 --> 00:31:10,230 Mijn zuster was, wat je noemt nogal jongensachtig. 358 00:31:10,230 --> 00:31:14,710 Ze kon niet blijven, ze ging gewoon, ze is misschien zelf onderweg gegaan. 359 00:31:14,710 --> 00:31:15,170 Dat weet ik niet meer zo goed. 360 00:31:15,170 --> 00:31:16,280 Ze was ouder dan u? 361 00:31:16,280 --> 00:31:16,766 Ze was ouder, ja. 362 00:31:16,766 --> 00:31:17,137 Hoeveel jaar? 363 00:31:17,138 --> 00:31:17,823 Twee, drie jaar. Zoiets. 364 00:31:17,824 --> 00:31:18,281 Twee, drie jaar. 365 00:31:18,281 --> 00:31:18,661 Die zuster van mij was net een jongen, ze was niet bang. 366 00:31:18,662 --> 00:31:19,365 Ze ging wel eens naar buiten, dan zocht mijn moeder haar en dan wisten we niet waar ze was. 367 00:31:19,365 --> 00:31:22,600 Dus die twee tantes hebben mij opgehaald en mijn broertje, die nou in Breda woont. Die was toen pas. 368 00:31:22,600 --> 00:31:23,604 Ja, 1941, 1942 1945. Hij is in 1941 geboren, als ik mij niet vergis. 369 00:31:23,605 --> 00:31:28,460 Dus toen we gingen was hij nog klein. 370 00:31:28,460 --> 00:31:33,890 Dus toen we over de akkers liepen, langs verschillenden dorpen, moest ik. 371 00:31:33,890 --> 00:31:34,920 Gelukkig sprak ik Javaans dus. 372 00:31:34,920 --> 00:31:39,390 Dus op Java Het was toen al Bersiaptijd, als ik me niet vergis, dus toen we over de akkers liepen. 373 00:31:39,390 --> 00:31:49,370 Gelukkig kon ik goed Javaans spreken en die twee tantes ook. 374 00:31:49,370 --> 00:31:57,340 Die ene tante was Chinese, maar ze kon ook goed Javaans spreken en 375 00:31:59,330 --> 00:32:06,930 mijn tante Lillipaly was Javaanse en die zei dat we Javaans moesten 376 00:32:06,930 --> 00:32:19,540 spreken, zodat het niet ontdekt zou worden dat we Ambonezen waren. 377 00:32:19,540 --> 00:32:24,460 Als Ambonezen daar kwamen het was toch al Bersiaptijd in Indonesiכ? dan kregen die moeilijkheden. 378 00:32:24,460 --> 00:32:27,020 We waren midden in de nacht onderweg, we liepen over de akkers. 379 00:32:27,020 --> 00:32:29,190 We wisten niet hoe die twee tantes dat geregeld hadden, maar we kregen slaap 380 00:32:29,190 --> 00:32:33,802 en ze brachten ons in een dorp naar een huis en daar lieten ze ons slapen. 381 00:32:33,940 --> 00:32:36,577 De volgende morgen, toen het nog donker was, werden we 382 00:32:36,577 --> 00:32:39,830 gewekt en zijn we verder gelopen, helemaal tot Malang. 383 00:32:40,010 --> 00:32:41,870 Helemaal tot Malang? 384 00:32:42,200 --> 00:32:42,970 Helemaal tot Malang. 385 00:32:42,970 --> 00:32:43,560 Was daar een kazerne? 386 00:32:43,560 --> 00:32:47,690 Er was daar een militaire post en dat ben ik niet vergeten, op die post was 387 00:32:47,690 --> 00:32:57,543 ene Waitimu die nu in Krimpen woont misschien ken je die, de vader van Piet 388 00:32:57,543 --> 00:33:06,810 Waitimu toevallig was die man daar op die post en mijn tante kende hem. 389 00:33:06,810 --> 00:33:07,780 Die man zei 'Mijn god, tante. 390 00:33:07,780 --> 00:33:11,680 Tante Lilli' onze ouders noemden elkaar vroeger niet bij de familienaam 391 00:33:11,680 --> 00:33:25,040 'Tante Lilli, tante Lisapaly, bent u onderweg met die twee kleintjes? 392 00:33:25,040 --> 00:33:31,880 Hoe gaat het?' Mijn tante zei 'Het is goed, ik ben dankbaar dat we tot 393 00:33:31,880 --> 00:33:39,465 hier hebben kunnen komen'. Hoe die reis gegaan is, dat weet ik niet meer. 394 00:33:39,465 --> 00:33:42,050 Mijn tantes brachten ons tot we daar waren aangekomen. 395 00:33:42,050 --> 00:34:03,175 En toen zei die man 'Goed, we zullen regelen dat u naar Temangunan 396 00:34:03,176 --> 00:34:04,130 gebracht zult worden'. Dat was onze vroegere woonplaats. 397 00:34:04,130 --> 00:34:04,604 Eenmaal in Temangunan bleef ik bij mijn tante Lilli, die ons heeft opgevoed. 398 00:34:04,605 --> 00:34:05,007 Totdat, misschien, dat weet ik niet zo goed, mijn vader misschien 399 00:34:05,008 --> 00:34:08,244 een brief schreef dat mijn tante zo goed voor ons zorgde. 400 00:34:08,245 --> 00:34:10,489 Mijn vader was toen met verlof op Ambon, welk jaar dat weet ik niet zo goed. 401 00:34:10,490 --> 00:34:12,426 1949? Als ik me niet vergis. 402 00:34:12,426 --> 00:34:13,617 Eh ja, 1949. Ja, dat kan. 403 00:34:13,618 --> 00:34:19,021 Er werd dus geregeld dat wij gebracht zouden worden, dus mijn 404 00:34:19,021 --> 00:34:22,238 tante werd bij majoor Tentua geroepen, als ik me niet vergis. 405 00:34:22,239 --> 00:34:31,929 Die majoor zorgde voor ons als soldatenkinderen. Dus wij werden gebracht naar. 406 00:34:31,929 --> 00:34:38,815 Wij kwamen toen mijn zuster tegen, ik weet niet hoe, dus er werd geregeld dat wij drieכn 407 00:34:38,816 --> 00:34:42,522 naar Soerabaja gebracht werden om mijn vader achterna te reizen naar Malang, eh Ambon. 408 00:34:42,523 --> 00:34:43,200 Toen was mijn vader met verlof op Ambon. 409 00:34:43,200 --> 00:34:53,460 En waar was uw vader in die tijd? Dus van 1942 tot 1949 heeft u uw vader niet meer gezien? 410 00:34:53,460 --> 00:34:58,460 U wist niet waar uw vader was? 411 00:34:58,460 --> 00:35:01,340 We zijn elkaar niet tegengekomen. Ik weet het niet. 412 00:35:01,340 --> 00:35:08,020 Er was niemand die dat kon zeggen? 413 00:35:08,020 --> 00:35:13,284 Er werd alleen gezegd dat mijn vader op verlof was op Ambon. 414 00:35:14,010 --> 00:35:16,860 Hij regelde dat die majoor Tentua ons liet brengen naar 415 00:35:16,860 --> 00:35:21,050 een meisjeskamp of zoiets, dat weet ik niet zo goed. 416 00:35:21,050 --> 00:35:22,130 Op Ambon? Op Ambon? 417 00:35:22,130 --> 00:35:23,460 In Soerabaja. 418 00:35:23,460 --> 00:35:44,360 Dus daar bleven we tijdelijk, zodat er geregeld kon worden dat als er militairen 419 00:35:44,360 --> 00:35:47,208 naar huis gingen op Ambon, dat wij dan met hetzelfde schip mee konden. 420 00:35:48,230 --> 00:35:49,610 Toevallig, toen ik naar huis ging. 421 00:35:49,610 --> 00:35:55,940 Daar moesten we naar de haven waar we moesten. 422 00:35:55,940 --> 00:35:59,860 De militairen haalden ons ook op van dat meisjeskamp en brachten ons naar de haven. 423 00:35:59,860 --> 00:36:10,616 We gingen aan boord, de naam van het schip ben ik vergeten. 424 00:36:10,616 --> 00:36:11,420 Daar had je veel jongemannen en volwassen mannen, 425 00:36:11,420 --> 00:36:17,635 getrouwd en ongetrouwd die met verlof naar huis gingen. 426 00:36:17,635 --> 00:36:24,220 Dus we gingen met dat schip mee. 427 00:36:24,220 --> 00:36:27,714 We zaten niet in kamers, maar in De militairen zetten overal veldbedden neer en toevallig 428 00:36:27,715 --> 00:36:28,010 zaten we bij Paulien maar haar tante was een meisje Huwai Haar kind woont in Assen. 429 00:36:28,010 --> 00:36:29,690 Dus u ging aan boord. 430 00:36:30,010 --> 00:36:31,410 We gingen aan boord, toevallig. 431 00:36:31,410 --> 00:36:31,780 Waar? 432 00:36:31,780 --> 00:36:35,240 Ja, we gingen naar Ambon, mijn vader achterna. We gingen aan boord in Soerabaja. 433 00:36:35,240 --> 00:36:39,900 Waar ging u aan boord? U vertrok van Soerabaja? 434 00:36:39,900 --> 00:36:40,530 Van Soerabaja. 435 00:36:40,530 --> 00:36:46,190 En op dat schip had je jongemannen en je had ook volwassen mannen. 436 00:36:46,190 --> 00:36:46,790 Allemaal militairen? 437 00:36:46,790 --> 00:36:50,844 Allemaal militairen, die gingen allemaal met verlof naar Ambon. 438 00:36:50,844 --> 00:37:03,599 Toevallig was daar ook een jongeman, de man van die Paulien die ik daarnet noemde. 439 00:37:03,600 --> 00:37:12,720 Die jongeman zei 'Hי, jullie drie. 440 00:37:12,720 --> 00:37:15,968 Ga niet te ver uit de buurt, blijf maar een beetje bij 441 00:37:15,968 --> 00:37:16,610 ons, dan kunnen mijn vrouw en ik op jullie passen'. 442 00:37:16,610 --> 00:37:17,890 U drieכn? U en. 443 00:37:17,890 --> 00:37:20,320 Mijn zuster en mijn broertje, ja. Wij drieכn. 444 00:37:20,320 --> 00:37:22,556 Uw moeder ging niet mee? 445 00:37:22,556 --> 00:37:25,444 Nee, mijn moeder ging niet mee. 446 00:37:25,445 --> 00:37:27,401 Waar bleef uw moeder? 447 00:37:27,402 --> 00:37:34,633 Mijn moeder bleef in Kediri, want ze had een kind met een landgenoot dus mijn moeder wilde niet mee. 448 00:37:34,634 --> 00:37:40,540 Dus mijn tantes, de tantes die ik noemde 449 00:37:40,540 --> 00:37:43,760 Dus u ging met z'n drieכn aan boord van het schip. 450 00:37:43,760 --> 00:37:48,530 We gingen aan boord van het schip met al die militairen. 451 00:37:48,660 --> 00:37:55,140 Toen we in de haven van Ambon aankwamen. 452 00:37:55,140 --> 00:38:05,330 Wij waren zogezegd blind, wij wisten niet hoe of wat 453 00:38:05,330 --> 00:38:06,190 op Ambon en ik sprak ook geen Maleis, ik sprak Javaans. 454 00:38:06,190 --> 00:38:06,669 Ja, doordat u in de kazerne geboren was. 455 00:38:06,670 --> 00:38:07,165 Ja. 456 00:38:07,165 --> 00:38:09,641 Op Midden-Java. 457 00:38:09,641 --> 00:38:19,050 Ja, want ik had lang in het dorp van mijn moeder gewoond. 458 00:38:19,050 --> 00:38:19,220 Ja. 459 00:38:19,220 --> 00:38:25,062 Dus Maleis spreken kon ik niet, ik sprak alleen maar Javaans, de Javaanse taal. 460 00:38:25,062 --> 00:38:34,260 Dus als we ze hoorden spreken, keken we elkaar alleen maar aan, mijn zus en ik, wij drieכn. 461 00:38:34,261 --> 00:38:37,280 We begrepen niet wat ze zeiden. We begrepen het alleen maar als er Javaans gesproken werd. 462 00:38:37,280 --> 00:38:41,860 U kwam in de haven van Ambon aan, en toen? 463 00:38:41,860 --> 00:38:47,519 We kwamen aan in de haven van Ambon en al die militairen die met ons 464 00:38:47,520 --> 00:38:54,030 aankwamen en die wisten waar ze heen moesten, die waren al van boord gegaan. 465 00:38:54,030 --> 00:38:59,020 En wij, wij wisten niet wie er voor ons moest zorgen. 466 00:38:59,020 --> 00:39:01,800 We bleven maar zo'n beetje op het schip, we keken elkaar alleen maar 467 00:39:01,800 --> 00:39:07,450 aan totdat toevallig een neef van mijn moeder, sergeant Tomasoa hij 468 00:39:07,450 --> 00:39:09,810 had misschien gehoord dat de kinderen van zijn nicht zouden aankomen. 469 00:39:09,810 --> 00:39:13,010 Dus hij kwam aan boord, dat zal ik niet vergeten. 470 00:39:13,010 --> 00:39:15,444 Die man, die sergeant, hij heette Entjo, hij zag ons staan, maar waarschijnlijk 471 00:39:15,444 --> 00:39:16,522 hadden zijn ouders lang in Latuhalat gewoond, dus dat Latuhalat-accent had hij nog. 472 00:39:16,522 --> 00:39:19,760 Alleen wist ik nog dat mijn moeder Anna werd genoemd. Ze noemden haar Anna. 473 00:39:19,760 --> 00:39:23,770 Hij sprak Maleis en wij, broertje en zusters, keken elkaar zo aan. 474 00:39:23,770 --> 00:39:31,006 Tja, hij sprak de naam van mijn moeder uit en hij moest huilen toen hij sprak. 475 00:39:31,007 --> 00:39:33,517 Hij zei 'Anna, hoe is het met jou? 476 00:39:33,518 --> 00:39:33,760 Ach, moet je nou toch je kinderen zien, wat zielig'. Dat is wat ik mij 477 00:39:33,761 --> 00:39:33,879 herinner van zijn woorden, maar wat ze betekenden, dat wist ik toen niet. 478 00:39:33,880 --> 00:39:42,180 Ik verstond het Maleis niet, ik sprak alleen maar Javaans. En ik ging ook niet naar school. 479 00:39:46,390 --> 00:39:50,780 Ik ging in 1949 naar huis, maar ik ging niet naar school. 480 00:39:50,780 --> 00:39:53,518 En toen u op Ambon was? 481 00:39:53,518 --> 00:40:06,152 Toen we op Ambon waren werden we opgenomen door een 482 00:40:09,966 --> 00:40:11,348 man, die waarschijnlijk een neef van mijn moeder was. 483 00:40:11,348 --> 00:40:17,450 We woonden bij hem in zijn eigen huis in Batu Merah. Batu Merah Belakang, voorbij de militaire. 484 00:40:17,450 --> 00:40:23,520 Maar u, uw zuster en uw broertje waren naar Ambon vertrokken om uw vader te ontmoeten, toch? 485 00:40:23,520 --> 00:40:25,760 Om inderdaad mijn vader te ontmoeten. 486 00:40:25,760 --> 00:40:26,270 En toen? 487 00:40:26,270 --> 00:40:27,890 Maar we kwamen mijn vader niet tegen. 488 00:40:27,890 --> 00:40:29,130 Hoe kwam dat? 489 00:40:29,130 --> 00:40:29,910 Ja, ik ben mijn vader niet tegengekomen, doordat. 490 00:40:29,910 --> 00:40:34,510 Toen we in de kazerne kwamen zei mijn oom dat het schip waarmee wij aankwamen. 491 00:40:34,511 --> 00:40:39,120 Mijn vaders verlof zat er op, dus hij had het schip genomen. 492 00:40:39,120 --> 00:40:42,920 Dus onze schepen waren elkaar gepasseerd. 493 00:40:42,920 --> 00:40:50,583 Wij wisten niet dat mijn vader al vertrokken was, maar toen we er 494 00:40:50,584 --> 00:40:53,500 eenmaal waren, vertelde mijn oom dat mijn vader na zijn verlof naar 495 00:40:57,520 --> 00:41:02,110 Makassar was gegaan, naar Bontai Dat is wat ik mij herinner: in Bontai. 496 00:41:02,110 --> 00:41:03,146 Dus we kregen geen enkel contact met mijn vader. We zaten op Ambon en we kenden het daar niet. 497 00:41:08,980 --> 00:41:14,560 Wie is er familie van ons? De oorspronkelijke familienaam van mijn moeder? Ik wist het niet. 498 00:41:14,560 --> 00:41:27,520 Van welk dorp kwamen we? Dat wisten we niet. We staarden elkaar alleen maar aan. 499 00:41:27,520 --> 00:41:34,630 En waar kwam u toen te wonen? Bij wie? 500 00:41:34,630 --> 00:41:39,885 Dus mijn oom en mijn tante, die ik daarnet noemde, namen ons in huis in Batu Merah. 501 00:41:39,885 --> 00:41:48,740 Ik weet dat hij toen al met pensioen was, maar misschien was hij nog verbonden aan militaire zaken. 502 00:41:48,740 --> 00:41:59,900 Toen u op Ambon aankwam, was u ongeveer 15 jaar oud. 503 00:41:59,900 --> 00:42:20,890 Ja, 1949. 1934, 1949 op Ambon. Hoeveel jaar is dat? Mijn computer is al traag. 504 00:42:20,890 --> 00:42:21,420 15 toch? 505 00:42:21,420 --> 00:42:22,780 15 jaar, zoiets. 506 00:42:22,780 --> 00:42:23,040 Ja. Dat herinnert u zich nog, het leven op Ambon? 507 00:42:23,040 --> 00:42:26,020 Maar ik ging niet naar school, hט? Ik ging niet naar school. 508 00:42:26,020 --> 00:42:28,560 Maar hoe heeft u een bestaan opgebouwd? 509 00:42:28,560 --> 00:42:30,050 We woonden bij mijn oom. 510 00:42:30,050 --> 00:42:30,599 Hoe kwam u aan de kost? 511 00:42:30,600 --> 00:42:34,790 Mijn oom en tante pasten op ons, gaven ons te eten, zorgden voor ons. 512 00:42:34,790 --> 00:42:36,660 De familie kwam er, die leerden we kennen. Maar wat ze bespraken, dat begrepen we niet zo goed. 513 00:42:36,660 --> 00:42:38,119 Je weet dat we Javaans spraken, dus ja. 514 00:42:38,120 --> 00:42:40,571 Als zij spraken zaten wij elkaar alleen maar aan te kijken, want we begrepen het niet. 515 00:42:40,571 --> 00:42:41,239 Toevallig was er ook een tante, ook een kazernekind, die Javaans sprak tegen ons. 516 00:42:41,239 --> 00:42:42,216 Die konden we dingen vragen. O, toen wisten we het pas, wie wie is. Wie is dit? 517 00:42:42,217 --> 00:42:44,770 Dit is een neef van jullie moeder, pas toen wisten we het. 518 00:42:44,770 --> 00:42:48,277 Maar de oorspronkelijke familie, daar durfden we niet naar te vragen. 519 00:42:48,278 --> 00:42:56,520 Dus de oorspronkelijke familienaam van mijn moeder, die weet ik niet. 520 00:42:56,520 --> 00:42:57,930 Moeilijk inderdaad als je de taal niet spreekt. 521 00:42:57,930 --> 00:42:58,041 Ja. Moeilijk inderdaad als je de taal niet spreekt. 522 00:42:58,041 --> 00:42:58,200 Ja. 523 00:42:58,200 --> 00:43:03,659 Moeilijk, moeilijk. Dus als ik me niet vergis kwam u op Ambon aan in 1949. 524 00:43:03,660 --> 00:43:04,360 1949. 525 00:43:04,360 --> 00:43:04,919 U was toen 15 jaar oud. 526 00:43:04,920 --> 00:43:15,690 Herinnert u zich nog de proclamatie van de RMS? 527 00:43:15,690 --> 00:43:16,240 Knikt. 528 00:43:16,240 --> 00:43:16,870 In 1950. 529 00:43:16,870 --> 00:43:43,970 Ik kwam daar aan, ik weet niet meer welk jaar het was. 1950, de maand, de maand? 530 00:43:43,970 --> 00:43:47,670 We waren daar nog niet lang. 531 00:43:47,670 --> 00:43:57,180 De proclamatie van de RMS was in 1950, in april op de vijfentwintigste. 532 00:43:57,180 --> 00:44:01,230 U werd toen zestien, herinnert u zich dat nog? 533 00:44:02,480 --> 00:44:14,010 Ik kwam daar aan, dat wil ik vertellen, ik kwam daar aan en in de familie 534 00:44:19,880 --> 00:44:31,644 van mijn moeder je weet hoe dat is op Ambon waren veel onderwijzers. 535 00:44:31,645 --> 00:44:36,662 Eיn van mijn ooms zei 'ga eens na, geef haar een boek om te kijken of ze kan lezen of niet. 536 00:44:36,662 --> 00:44:37,088 Dus toen, we waren toen nog Indonesisch, gaven ze mij het boek 'Mata Hari' te lezen. 537 00:44:37,900 --> 00:44:42,525 Vroeger hadden kinderen op wat je noemt de lagere school allerlei boeken, 538 00:44:42,525 --> 00:44:54,490 ook het boek 'Mata Hari'. Dus ik ging lezen en toevallig zag die oom van 539 00:44:54,490 --> 00:44:56,935 mij, die onderwijzer was mij lezen en hij zei 'Hי, ze heeft niet lang op 540 00:44:56,935 --> 00:44:59,680 school gezeten, ze heeft al lang niet meer op school gezeten, maar ze kan lezen. 541 00:44:59,680 --> 00:45:06,210 Dus dit kind is niet dom, zeg maar. 542 00:45:06,210 --> 00:45:11,150 Ze is niet dom, ze kan lezen'. Toen hebben ze mij op school gedaan. 543 00:45:11,150 --> 00:45:16,113 Ik ging naar school in klas, welke klas was dat? Dat ben ik ook al vergeten. Klas 3? 544 00:45:16,113 --> 00:45:22,770 Klas 4 of zo, dus ik zat op school, maar niet lang daarna kwam de RMS. 545 00:45:22,770 --> 00:45:39,110 Dus op school ging het weer niet goed, dus ik ging weer niet naar school. 546 00:45:39,110 --> 00:45:41,819 Toen de RMS kwam, zat ik bij mijn ene tante. 547 00:45:42,130 --> 00:45:45,831 Maar onze opa kwam ons halen omdat we het moeilijk hadden, dus misschien 548 00:45:45,832 --> 00:45:47,065 dat ze ons niet zo goed behandelden, dat weet ik niet zo goed. 549 00:45:47,300 --> 00:46:09,990 Dus onze opa kwam ons halen om in de -straat te gaan wonen. Pas toen we bij hem woonden kwam de RMS. 550 00:46:10,320 --> 00:46:16,719 RMS, dinges. Indonesiכ viel ons aan en wij moesten ons terugtrekken, we moesten vluchten. 551 00:46:16,720 --> 00:46:17,229 Dus mijn oma, hoe oud was ze toen al? 552 00:46:17,230 --> 00:46:18,632 Mijn opa, ik en mijn broertje, mijn zuster was toen haar 553 00:46:18,633 --> 00:46:20,860 eigen weg al gegaan, dus wij waren alleen nog met z'n tweeכn. 554 00:46:20,860 --> 00:46:20,891 Wacht u even, laten we nog een keer teruggaan, nog een keer teruggaan. eigen weg al gegaan, dus wij waren alleen nog met z'n tweeכn. 555 00:46:20,891 --> 00:46:25,100 Wacht u even, laten we nog een keer teruggaan, nog een keer teruggaan. 556 00:46:25,100 --> 00:46:30,550 Die dag, 25 april, weet u zich die dag nog te herinneren? 557 00:46:30,550 --> 00:46:35,610 Vertelt u eens, hoe heeft u die dag ervaren? 558 00:46:35,610 --> 00:46:37,300 Toen de RMS kwam, toch? 559 00:46:37,300 --> 00:46:38,040 Dat moment. 560 00:46:38,040 --> 00:46:39,210 Dat moment, ja. Dat moment. 561 00:46:39,210 --> 00:46:39,590 Dat moment. 562 00:46:39,590 --> 00:46:46,770 Zoals wij dat zeggen: RMS. Zoals we dat op Ambon zeiden toen de RMS kwam. Indonesiכ viel ons aan.