1
00:07:01,810 --> 00:07:04,170
Goed.

2
00:07:04,170 --> 00:07:06,120
We hebben het wel dikwijls.

3
00:07:06,120 --> 00:07:06,770
Ja?

4
00:07:07,590 --> 00:07:08,820
Ja.

5
00:07:11,940 --> 00:07:13,900
Fijn. Goed. Ehm, zuster
Cecilia, we gaan beginnen.

6
00:07:13,900 --> 00:07:24,760
We zijn hier vandaag het is 21 of 22 oktober, en
we zijn hier in eh Stanislaus, hè, in Moergestel.

7
00:07:24,760 --> 00:07:25,510
Ja.

8
00:07:25,510 --> 00:07:30,640
Ehm nou, ik, mijn eerste vraag aan u: wilt u
vertellen wanneer en waar dat u geboren bent.

9
00:07:30,640 --> 00:07:36,950
Ik ben geboren in Tilburg,
op 9 februari 1920.

10
00:07:37,860 --> 00:07:40,800
En welke naam kreeg u,
wat was uw volledige naam?

11
00:07:40,800 --> 00:07:43,710
Nee, ik had de naam van mijn
grootmoeder, de moeder van

12
00:07:43,710 --> 00:07:48,000
mijn moeder, en die heette
Dingena Catherina Antonia.

13
00:07:48,260 --> 00:07:49,120
En uw achternaam?

14
00:07:49,120 --> 00:07:50,390
Hoes. Ja.

15
00:07:52,410 --> 00:07:58,810
En eh wilt u wat vertellen over het gezin waarin
u opgroeide, hoe waren die omstandigheden?

16
00:07:58,810 --> 00:07:59,590
Ja.

17
00:08:00,510 --> 00:08:05,820
Ik ben dus geboren in Tilburg, maar ik
was nog heel jong, was twee jaar, toen

18
00:08:05,820 --> 00:08:11,380
zijn mijn ouders verhuisd naar Asten,
waar mijn vader hoofd van de school was.

19
00:08:11,810 --> 00:08:16,620
En ik was de derde in een gezin
van vijf kinderen, dus ik had

20
00:08:16,620 --> 00:08:21,310
twee broertjes boven mij, en
ik was, als derde, een meisje.

21
00:08:22,760 --> 00:08:26,580
En naderhand zijn er nog
twee zusjes bij gekomen, en

22
00:08:26,580 --> 00:08:31,027
nog één broertje, maar dat
is heel jong gestorven.

23
00:08:31,028 --> 00:08:34,349
Dus was een gezin van vijf, eigenlijk.

24
00:08:34,350 --> 00:08:38,110
En wat deed uw vader,
kunt u daar wat van...

25
00:08:38,110 --> 00:08:40,760
Mijn vader was hoofd van de school
in Asten, van de jongensschool.

26
00:08:44,480 --> 00:08:53,510
En ehm, waardoor en wanneer, eh,
wist u dat u zuster wilde worden?

27
00:08:54,300 --> 00:09:04,420
Ja, ik, eh, ik was op de kweekschool in Tilburg,
en... daar waren meerderen die dus, eh, zich

28
00:09:04,420 --> 00:09:13,310
geroepen voelden om na de kweekschool in te treden
als zuster en dat gevoel heb ik ook gekregen.

29
00:09:14,020 --> 00:09:19,300
Je krijgt dus een roeping noemen we
dat, hè, dat kun je eigenlijk niet onder

30
00:09:19,300 --> 00:09:24,200
woorden brengen wat dat is, want mijn
zusje bijvoorbeeld, die na mij kwam,

31
00:09:24,200 --> 00:09:27,960
die heeft precies dezelfde opvoeding
gehad, maar die zei 'ik moet een man

32
00:09:27,960 --> 00:09:35,340
hebben', maar ik zei 'ik wil zuster
worden'. Dat is dus wat je zegt een roeping.

33
00:09:35,340 --> 00:09:40,540
Een roeping is dus eigenlijk een
geschiktheid en de roeping door de kerkelijke

34
00:09:40,540 --> 00:09:44,840
overheid naderhand, als je dus de
voorbereidende, de voorbereidende, ja de

35
00:09:44,840 --> 00:09:50,480
voorbereidende eh jaar van noviciaat, zoals
ze dat noemen, als je dat hebt gemaakt.

36
00:09:50,730 --> 00:09:55,390
Dus ik voelde het dus, ja dat
kun je echt niet onder woorden

37
00:09:55,390 --> 00:09:58,570
brengen, maar je hebt dus
de geschiktheid schijnbaar,

38
00:09:58,570 --> 00:10:05,240
want je maakt dus ook een noviciaat door, en
als je geen geschiktheid hebt dan... ga je

39
00:10:05,240 --> 00:10:11,440
niet verder, maar als je dus geschiktheid
voelt en die wordt ook door de overheden min of

40
00:10:11,440 --> 00:10:21,340
meer erkend, dan noem je dat dus dat je
roeping hebt en ik heb me dus altijd geroepen

41
00:10:21,340 --> 00:10:29,390
gevoeld, ik ben heel gelukkig geweest in deze
levensstaat en dus ik ben nu al vanaf '39 in

42
00:10:29,390 --> 00:10:35,600
het klooster dus ik ben zo’n zeventig jaar eh
volg ik deze roeping al zoals ik zeggen mag dan.

43
00:10:36,140 --> 00:10:40,120
En, zoals ik zeg, ik heb mij
daar altijd gelukkig in gevoeld.

44
00:10:41,400 --> 00:10:46,980
En uw, eh, wat wat vond uw familie
daarvan toen u dat vertelde?

45
00:10:47,570 --> 00:10:55,740
Ja, mijn moeder, die... ze gaven
me toestemming zeg maar min

46
00:10:55,740 --> 00:10:59,400
of meer hè, dus... ze vonden
het goed, laat ik het zo zeggen.

47
00:11:00,440 --> 00:11:04,110
Ze hebben het niet gestimuleerd
of gezegd dat ik dat moest doen,

48
00:11:04,110 --> 00:11:10,880
eh, ze hebben het goed gevonden,
dat ik deze keus graag maakte.

49
00:11:11,050 --> 00:11:16,600
Want zoals ik zeg, mijn zusje, die na mij kwam,
hè, die had precies dezelfde vorming en precies

50
00:11:16,600 --> 00:11:21,310
dezelfde ouders en precies dezelfde opleiding,
ging ook naar de kweekschool in Tilburg, en die

51
00:11:21,310 --> 00:11:27,020
zei 'ik moet een man hebben' en zoals ik zeg,
ze heeft een hele goeie gekregen, en ik ben dus

52
00:11:27,020 --> 00:11:33,420
gelukkig geweest in deze levensstaat, dus het
is echt wat je noemt een roeping, hè, en dat is

53
00:11:33,420 --> 00:11:38,630
geen stem die je in je oren fluistert, maar
dat is, zoals ik zeg, een geschiktheid, die je

54
00:11:38,630 --> 00:11:46,360
merkt, dat je deze roeping kunt volgen, en dat
heb ik dus mogen doen, en nu al zeventig jaar.

55
00:11:46,360 --> 00:11:51,470
En toen heeft u toen eerst, eh, de kweekschool
gehad, hoe oud was u toen u intrad?

56
00:11:51,470 --> 00:11:53,380
Toen was ik 19 jaar.

57
00:11:53,780 --> 00:11:58,203
Maar ik heb dus de, de kweekschool gemaakt
want dat ja, je moest toch op de een

58
00:11:58,203 --> 00:12:02,220
of de andere manier de kost verdienen
en d'r waren dus weinig mogelijkheden

59
00:12:02,800 --> 00:12:08,590
weinig keuze in die tijd, hè, voor
meisjes, maar onderwijzeres, dat was in

60
00:12:08,590 --> 00:12:16,370
ieder geval een vak wat je, waar je
tenminste je kost mee zou kunnen verdienen.

61
00:12:16,390 --> 00:12:20,829
En dus mijn vader zat in het
onderwijs, dus ik vond het helemaal niet

62
00:12:20,830 --> 00:12:25,310
zo vreemd, hè, om naar de kweekschool
te gaan, want zoals ik zeg, d'r

63
00:12:25,310 --> 00:12:28,780
waren weinig mogelijkheden voor een
meisje in die tijd om te kiezen.

64
00:12:29,170 --> 00:12:32,850
Alleen mijn jongste zusje, die is dan
apothekersap- apothekersassistente

65
00:12:32,850 --> 00:12:36,300
geworden, maar het zusje onder
mij is ook onderwijzeres geworden,

66
00:12:37,280 --> 00:12:42,910
maar die is, eh, naderhand getrouwd,
en mijn jongste zusje dan ook.

67
00:12:44,070 --> 00:12:46,750
Ehm, u trad in in 1939,

68
00:12:46,750 --> 00:12:49,650
'39, ja.

69
00:12:49,650 --> 00:12:57,090
en toen de oorlog uitbrak, in, eh,
op 10 mei 1940, waar was u toen?

70
00:12:57,550 --> 00:13:03,520
Toen was ik nog in Tilburg, maar ik
ben al heel gauw naar Arnhem gegaan.

71
00:13:04,310 --> 00:13:09,580
Toen ik dus het noviciaat af had, toen ben ik dus
naar Arnhem gegaan, daar hadden wij een groot

72
00:13:09,580 --> 00:13:15,570
klooster, met diverse liefdewerken
die we daar hadden, en wij bedienden

73
00:13:15,570 --> 00:13:19,610
van daaruit ook meerdere
meisjesscholen, bijna alle katholieke

74
00:13:19,610 --> 00:13:23,070
meisjesscholen uit de stad Arnhem,
dat waren er in die tijd vijf.

75
00:13:23,500 --> 00:13:30,000
Dus ik ben in Arnhem terechtgekomen en
vandaar heb ik dus op een school mogen werken.

76
00:13:30,230 --> 00:13:33,770
Maar... mag ik nog heel even terug
wat, wat herinnert u zich van het

77
00:13:33,770 --> 00:13:38,010
uitbreken van de oorlog in Tilburg,
kunt u zich daar nog wat van herinneren?

78
00:13:38,010 --> 00:13:46,680
Ja... je was dus eigenlijk in het klooster
en je had niet zoveel met de buitenwereld

79
00:13:46,680 --> 00:13:53,490
te maken maar de spanning was wel groot
in Nederland, dus je voelde wel wat.

80
00:13:53,610 --> 00:14:03,900
En je wist dus dat er een spanning bestond, tussen
Duitsland en Nederland, en dus in '39, ik was

81
00:14:03,900 --> 00:14:08,750
dus in het noviciaat, is die oorlog uitgebroken,
maar, zoals ik zeg, in het noviciaat had je dus

82
00:14:08,750 --> 00:14:15,670
geen krantenberichten, en zo je hoorde het dus,
ja, zal ik zeggen, iedereen sprak er natuurlijk

83
00:14:15,670 --> 00:14:24,970
over want het was, het was een manier van leven,
en in Arnhem, dat was een grote stad, en daar,

84
00:14:27,200 --> 00:14:34,740
eh, die werd ook helemaal in beslag genomen, en
die werd dus ook door, overstelpt door soldaten,

85
00:14:34,740 --> 00:14:42,960
zeg maar, hè. Dus je maakte de oorlog wel mee,
ook omdat je dus op een buitenschool werkte,

86
00:14:42,960 --> 00:14:47,240
je bleef dus niet in het klooster, je ging dus
's morgens de deur uit, en je kwam 's avonds

87
00:14:47,240 --> 00:14:55,160
of in de namiddag kwam je thuis, dus je zat wel
helemaal in het, ja, in het gebeuren zeg maar.

88
00:14:55,160 --> 00:14:59,190
Weet u zich nog te herinneren
hoe u naar Arnhem bent gereisd,

89
00:14:59,190 --> 00:15:02,450
en hoe u daar aankwam, kunt
u daar wat over vertellen?

90
00:15:02,450 --> 00:15:09,780
Ja, ik was dus eh, toen ik, ik heb dus een jaar
noviciaat gemaakt in eigenlijk anderhalf jaar

91
00:15:09,780 --> 00:15:18,580
maak je dus zes, zes maanden als postulant
maak je door, en dan heb je een jaar noviciaat.

92
00:15:18,760 --> 00:15:23,930
En dan eh heb je dus, leg je
tijdelijk gelofte af voor een

93
00:15:23,930 --> 00:15:28,900
paar jaar tegelijk voordat je
dat eh eeuwige beloften doet.

94
00:15:28,900 --> 00:15:38,570
Dus ik ben in 1940 ben ik naar Arnhem
gegaan en daar brak heel gauw de oorlog uit.

95
00:15:39,570 --> 00:15:45,870
Dus ja, de oorlog werd verklaard, noemen
ze dat hè, dus dat was als het ware een

96
00:15:45,870 --> 00:15:53,030
plechtige afkondiging, en dan werd je
overstelpt, door, zeker in zo'n stad als

97
00:15:53,030 --> 00:15:59,120
Arnhem, dat werd zelfs een garnizoensstad,
werd je dus overstelpt door die soldaten.

98
00:16:00,480 --> 00:16:09,910
En dus, ja, een spanning was er wel, een grote
spanning, want we werden ineens ja ons zal maar

99
00:16:09,910 --> 00:16:19,940
zeggen koningshuis werd als het ware ook eh
afgedankt, hè, en we kwamen dus helemaal onder het

100
00:16:19,940 --> 00:16:24,820
bestuur van de Duitsers
te staan, wat wel een eh,

101
00:16:25,220 --> 00:16:28,770
ja een ernstige gebeurtenis
was voor ons allemaal.

102
00:16:29,400 --> 00:16:30,760
Je beleefde...

103
00:16:31,960 --> 00:16:38,360
Ehm, de dag dat u aankwam in Arnhem hoe hoe
beleefde u die dag hoe ging die, hoe ging dat?

104
00:16:39,320 --> 00:16:45,469
Ja, je... je kwam van Tilburg uit,
dus met de trein naar Arnhem en op het

105
00:16:45,470 --> 00:16:51,290
station daar stond een een zuster, een
overste om je van de trein af te halen

106
00:16:51,310 --> 00:17:00,600
en dan ging je dus mee naar het klooster
en we waren dus eigenlijk uit ons eigen

107
00:17:00,600 --> 00:17:07,250
klooster gezet en wij bewoonden het
klooster van de zusters van Sacré Coeur.

108
00:17:07,630 --> 00:17:12,570
Die waren weggetrokken en dat
klooster daar woonden wij nu in.

109
00:17:12,770 --> 00:17:20,180
En dat lag eh in een mooie omgeving, eh,
aan de rand van de stad, richting Velp.

110
00:17:20,730 --> 00:17:25,820
En het was op de Velperweg waar wij
woonden, en daar had je een hele mooie tuin

111
00:17:25,820 --> 00:17:33,360
bij, en dat was dus ja, de behuizing was
eenvoudig, maar de omgeving was erg mooi.

112
00:17:33,810 --> 00:17:40,469
Dat was dus een eh eigenlijk een villawijk
van Arnhem kun je zeggen hè, de Velperweg.

113
00:17:41,060 --> 00:17:43,680
En hoe heette het huis
dat eh u beschrijft?

114
00:17:43,680 --> 00:17:50,090
Dat was een klooster van de zusters van
Sacré Coeur en eh dat waren zusters

115
00:17:50,090 --> 00:17:55,480
die daar indertijd een internaat
hadden dat was voor deftige eh deftige

116
00:17:55,480 --> 00:18:00,490
kinderen zal ik maar zeggen hè,
voor kinderen van gesitueerde ouders.

117
00:18:01,010 --> 00:18:05,970
Dat eh, maar dat is in de oorlog zijn
die kinderen dus ook naar huis gegaan,

118
00:18:05,970 --> 00:18:14,070
weggetrokken, en hebben onze zusters
hebben dat toen eh kunnen bezetten want

119
00:18:14,270 --> 00:18:19,150
eh Insula Dei werd door de Duitsers
bezet, en wij gingen dus in het klooster

120
00:18:19,150 --> 00:18:25,310
van Sacré Coeur wat lag in een heel
mooi park aan de rand van de stad.

121
00:18:25,920 --> 00:18:27,540
Was dat de Heselbergh?

122
00:18:28,400 --> 00:18:35,270
De Heselbergh daar hebben wij eerst gezeten en
eh we hadden in Arnhem twee kloosters eerst.

123
00:18:35,660 --> 00:18:39,490
En het eh grote klooster dat
was dus wat alle liefdewerken

124
00:18:39,490 --> 00:18:44,750
had dat was Insula Dei, eiland
Gods, en dat lag in de stad.

125
00:18:44,970 --> 00:18:48,740
En we hadden ook nog een klooster
in een oude villa van vroeger, de

126
00:18:48,740 --> 00:18:53,080
villa de Heselbergh, en daar
woonden dus, daar hadden we dus geen

127
00:18:53,080 --> 00:18:57,630
liefdewerken bij, maar van daaruit
bedienden wij dus de scholen in de stad.

128
00:18:57,640 --> 00:19:00,750
En ik ben dus eerst op de
Heselbergh terechtgekomen

129
00:19:00,810 --> 00:19:07,690
en daar zaten we dus met zo'n 35 zusters ongeveer
en ging je elke dag dus eh de Heselbergh af te

130
00:19:07,690 --> 00:19:13,700
voet naar beneden en kwamen daar op de scholen;
we hadden, bedienden dus vijf meisjesscholen in

131
00:19:13,700 --> 00:19:20,410
de stad en ik ben dus eerst naar de school in de
Jansstraat gegaan en dat was een school van, ja

132
00:19:20,410 --> 00:19:26,680
daar zaten dus kinderen uit de binnenstad maar
wel behoorlijk eh die dus eh dikwijls ook nog wel

133
00:19:26,680 --> 00:19:32,586
wilden doorstuderen, kinderen, dus dat was geen
volkswijk, daar ben ik dus later ingekomen, maar

134
00:19:32,587 --> 00:19:38,640
ik ben dus eerst geweest in die eerste oorlogsjaren
op de school in de Jansstraat, in Arnhem.

135
00:19:38,640 --> 00:19:41,106
En hoe lang liep u erover,
van de Heselbergh om...

136
00:19:41,220 --> 00:19:42,350
Een half uur.

137
00:19:42,920 --> 00:19:46,760
En wat merkte u onderweg, kunt u wat
herinneren, wat vertellen over...

138
00:19:46,760 --> 00:19:54,080
Ehm, ja, je kwam soms marcherende soldaten
tegen en zo, hè, en eh maar voor de rest,

139
00:19:54,080 --> 00:19:59,900
ja, heel veel maakte je er eigenlijk niet
van mee, we waren bezet dus we wisten,

140
00:19:59,900 --> 00:20:07,910
eh dat we dus door Duitse soldaten, eh
door de Duitsers eh bestuurd werden zeg

141
00:20:07,910 --> 00:20:15,400
maar, hè en dus eh je zag dikwijls wel
soldaten marcheren door de stad maar voor

142
00:20:15,400 --> 00:20:22,860
de rest, ja, had je het er niet zoveel
mee te doen, op school natuurlijk, ja, het

143
00:20:22,860 --> 00:20:28,930
draaide wel om die bezetting van die
Duitsers, ons leven, zeg maar, in Arnhem.

144
00:20:29,400 --> 00:20:36,330
En die eerste jaren, zat u nog in de
Heselbergh hè tot 1943 zat u in de Heselbergh...

145
00:20:36,330 --> 00:20:36,570
Ja

146
00:20:36,570 --> 00:20:42,530
Ehm, eh was er in die tijd
altijd voldoende eten eh wat...

147
00:20:42,530 --> 00:20:43,680
In het begin nog wel.

148
00:20:43,680 --> 00:20:44,499
Kunt u daar wat meer van vertellen?

149
00:20:44,500 --> 00:20:50,030
In het begin nog wel, maar dat is later wel alles
is op de bon gegaan toen hè, want ja de oorlog

150
00:20:50,030 --> 00:20:56,870
heeft vijf jaar geduurd en dus zal maar zeggen de
laatste twee, drie jaar hè eh was alles op de bon

151
00:20:57,170 --> 00:21:05,740
en eh was het dus wel eh merkbaar zeg maar, maar
echt honger, kan ik niet zeggen dat ik dus van

152
00:21:05,740 --> 00:21:12,320
de honger geleden heb, ofschoon veel mensen wel
kunnen zeggen dat ze van de honger geleden hebben.

153
00:21:13,240 --> 00:21:19,380
En merkte u iets aan de kinderen op
school, dat ze eh of ze wel of niet

154
00:21:19,380 --> 00:21:22,810
genoeg te eten hadden konden die
allemaal gewoon naar school toekomen?

155
00:21:22,920 --> 00:21:28,880
Ja, dat wel, maar het werd dus hoe langer de oorlog
duurde hoe meer voelbaar en merkbaar of het werd

156
00:21:28,880 --> 00:21:36,430
hoor, dus het laatste jaar, in '45 al, of in eh
'44 al begon het al echt merkbaar te worden en eh

157
00:21:36,430 --> 00:21:40,010
we hadden wel een gaarkeuken op
school dus we konden de kinderen wel

158
00:21:40,010 --> 00:21:44,800
wat te eten geven toch iets, maar
toch niet voldoende eigenlijk

159
00:21:44,800 --> 00:21:50,790
hoor, dat je dus echt zegt dat ze
werkelijk helemaal gevoed werden.

160
00:21:51,560 --> 00:21:53,630
Welke klas had u?

161
00:21:53,630 --> 00:22:02,490
Ik heb de eh zesde klas aangehad, totdat ik hoofd
ben geworden, toen hebben we een eh zogenaamde

162
00:22:03,800 --> 00:22:10,800
VGLO-school, voorbereidend, eh, eh, eh,
voorbereidend vervolg onderwijs is dat dan dat waren

163
00:22:10,800 --> 00:22:16,950
dus eh... Ik ben eerst op de Jansstraat
geweest, dat was een opleidingsschool maar later

164
00:22:17,120 --> 00:22:22,220
toen ik eenmaal, eh, heb ik hoofdakte moeten
studeren, en toen ik die hoofdakte had toen

165
00:22:22,220 --> 00:22:29,600
ben ik hoofd geworden van de van een volksschool
in Klarendal, de volkswijk van van Arnhem.

166
00:22:30,400 --> 00:22:33,989
Daar ben ik dus later gekomen, maar dat
was al na de oorlog, dat was in '45.

167
00:22:34,600 --> 00:22:57,930
Ehm, even een slokje, ehm, u bent niet
de hele oorlog in de Heselbergh gebleven.

168
00:22:57,930 --> 00:23:04,190
Kunt u vertellen waardoor
en hoe dat ging dat u, dat

169
00:23:04,190 --> 00:23:07,900
u met uw medezusters uit
de Heselbergh weg moest.

170
00:23:09,380 --> 00:23:13,800
Ja, je kreeg dan een bevel van de
Duitsers dat je eruit moest, en toen

171
00:23:13,800 --> 00:23:19,880
zijn wij naar Klarendal gegaan, daar
hadden wij dus een school en toen

172
00:23:19,880 --> 00:23:24,330
hebben wij die school bezet want we
moesten toch ergens, ergens blijven hè.

173
00:23:24,330 --> 00:23:27,170
Ja maar dat is later, u bent
eerst vanuit de Heselbergh, dat

174
00:23:27,170 --> 00:23:31,089
lag, eh, dat lag bij de Apeldoornseweg,
waar was dat, daar, ja?

175
00:23:31,090 --> 00:23:32,040
Ja.

176
00:23:32,040 --> 00:23:37,590
En u bent van Heselbergh, bent u naar het
Walburgplein verhuisd, kunt u zich dat nog herinneren?

177
00:23:37,590 --> 00:23:39,160
Kunt u daar wat over vertellen?

178
00:23:39,160 --> 00:23:44,810
Ja, daar hadden wij dus een klooster
hè, Insula Dei hadden wij daar, maar

179
00:23:44,810 --> 00:23:51,440
daar tegenover lag een oud herenhuis,
en dat was van een Insula Dei dat was

180
00:23:51,440 --> 00:23:57,469
dus een stichting en die hadden een bestuur
van regenten en een van die regenten

181
00:23:57,470 --> 00:24:04,260
die had dus een huis aan het Walburgplein
en dat huis hebben wij dus bezet.

182
00:24:04,720 --> 00:24:08,110
Wij zijn dus tegenover Insula
Dei, het echte oude klooster,

183
00:24:08,110 --> 00:24:13,210
zijn wij gaan wonen in een oud
herenhuis aan het Walburgplein.

184
00:24:13,860 --> 00:24:15,350
En daar hebben wij dus gezeten.

185
00:24:15,350 --> 00:24:17,970
Met hoeveel zusters was u?

186
00:24:17,970 --> 00:24:19,000
Met zo'n 35.

187
00:24:19,000 --> 00:24:25,230
En kunt u wat vertellen over de tijd dat u
in dat, eh, op dat Walburgplein eh woonde?

188
00:24:25,810 --> 00:24:31,520
Ja, dat was voor mij zeer interessant want
mijn broer, die zat in de ondergrondse beweging

189
00:24:31,820 --> 00:24:41,300
en die was ambtenaar van de, gemeenteambtenaar,
in Elst en als gemeenteambtenaar kon hij valse

190
00:24:41,300 --> 00:24:48,110
persoonsbewijzen uitgeven, en die heeft dus, eh,
jongens helpen onderduiken totdat door verraad

191
00:24:48,110 --> 00:24:54,820
hij gevangen is genomen, en toen is hij
gevangen gezet in het huis van bewaring in Arnhem

192
00:24:54,820 --> 00:25:00,550
en dat was, zat een deur tussen waar wij
woonden, hij woonde dus ook op het Walburgplein,

193
00:25:00,550 --> 00:25:06,034
en dan had je een deur ertussen, daar woonde
een, een, ja een vriend van ons zeg maar,

194
00:25:06,034 --> 00:25:11,800
die wij goed kenden, en daar was de deur van
het huis van bewaring en daar zat mijn broer.

195
00:25:12,870 --> 00:25:19,460
En die zat op de derde verdieping en als
hij het verduistering van het raampje

196
00:25:19,460 --> 00:25:24,460
trok dan kon ik zijn gestalte zien, en
dan zag ik hoe hij zich vasthield aan

197
00:25:24,460 --> 00:25:29,980
de tralies, en als ik in het tuintje
stond en hard riep kon hij mij verstaan.

198
00:25:31,020 --> 00:25:37,320
Maar je kunt niet blijven roepen, en toen
ben ik gaan zingen. En de zusters zagen dat.

199
00:25:37,450 --> 00:25:43,500
Dan kwam hij voor het... eh dan zag
ik hem zich optrekken aan die tralies

200
00:25:43,570 --> 00:25:48,720
van het raampje en de zusters zagen dat
en die zijn met mij mee gaan zingen.

201
00:25:49,520 --> 00:25:54,240
En dan zijn wij dus in de tuin... maar je mocht
geen vaderlandse liederen zingen want als je

202
00:25:54,240 --> 00:25:59,560
het Wilhelmus zong, was verboden, hè, en Wien
Neerlands bloed en zo mochten we niet zingen,

203
00:25:59,560 --> 00:26:06,180
dus we zijn ook heiligenliedjes gaan zingen
en dan zagen we hem dus zich optrekken aan

204
00:26:06,180 --> 00:26:16,740
de tralies en dan zag ik zijn gestalte, en toen
is hij weggevoerd uit dat huis van bewaring

205
00:26:17,210 --> 00:26:22,260
en toen zat hij in de trein en toen heb ik van
de gevangenbewaarder een boodschap gekregen,

206
00:26:22,620 --> 00:26:28,220
en toen ben ik naar het station gehold en
toen heb ik hem nog net in de trein zien zitten

207
00:26:28,540 --> 00:26:33,842
en toen zei hij: 'Doorgaan met zingen, Dien,
doorgaan met zingen', en dat hebben we

208
00:26:33,843 --> 00:26:40,130
dus gedaan, want dat hadden ze, ja, dan waren
er tenminste mensen die aan hen dachten.

209
00:26:41,250 --> 00:26:45,950
En dus toen zijn wij de hele oorlog verder
zolang als we daar dan zaten blijven zingen.

210
00:26:46,250 --> 00:26:51,230
En mijn broer, die heb ik dus weg zien
rijden, die is toen naar Vught gegaan en van

211
00:26:51,230 --> 00:26:56,799
Vught is hij naar Duitsland gevoerd,
naar Neuengammen, en daar schijnt hij dus

212
00:26:56,800 --> 00:27:02,130
gestorven te zijn want dat hebben we na de
oorlog, in '45, hebben we bericht gekregen.

213
00:27:02,210 --> 00:27:06,150
Alleen zijn sterfdatum, anders niks.

214
00:27:08,920 --> 00:27:15,310
Ehm, ik hoorde van een van de andere
zusters dat u ook eh viool speelde erbij.

215
00:27:15,310 --> 00:27:20,512
Ja, da's niet zo'n succes geworden,
daar hebben m'n broers hebben mij

216
00:27:20,512 --> 00:27:28,220
daar zo mee geplaagd dat ik haast,
eh, ja, wat zal ik zeggen, een

217
00:27:28,220 --> 00:27:31,520
minderwaardigheidscomplex aan hebben
overgehouden bij wijze van spreken.

218
00:27:31,450 --> 00:27:34,280
Maar speelde u ook viool
op de binnenplaats?

219
00:27:34,280 --> 00:27:39,000
Dat heb ik wel geprobeerd ja,
ja, om eh, maar dat eh dat is

220
00:27:39,000 --> 00:27:42,440
nooit zo'n succes vioolspelen
is nooit zo'n succes geworden.

221
00:27:42,440 --> 00:27:49,620
Maar ik heb wel een hele interessante
viool gekregen want eh ja dan

222
00:27:49,620 --> 00:27:52,770
begin je op een kleine viool op een
driekwartsviool ben ik dus begonnen

223
00:27:52,770 --> 00:27:57,880
en want mijn we hadden een piano
thuis hè, mijn moeder speelde wat,

224
00:27:57,880 --> 00:28:02,650
maar mijn twee broertjes die boven mij waren,
die hebben pianoles gehad en ik was de derde,

225
00:28:02,650 --> 00:28:08,810
toen wilden ze een ander instrument bij hebben
dus toen heb ik vioolles gehad maar toen

226
00:28:08,810 --> 00:28:15,240
ik in toen ben ik naar kostschool gegaan en
daar is de vioolles is geen succes geworden.

227
00:28:15,240 --> 00:28:19,540
Bovendien hebben mijn broers mij zo
geplaagd dat ik dus als ik zeg bijna een

228
00:28:19,540 --> 00:28:24,020
minderwaardigheidscomplex van heb
overgehouden, dus dat is geen succes geworden.

229
00:28:24,020 --> 00:28:26,680
Maar u had nog wel een
viool op het Walburgplein.

230
00:28:26,880 --> 00:28:31,570
Ik heb eh ja ik kon nog wel ik kon wel
wat spelen hoor, zo niet, maar dat je

231
00:28:31,570 --> 00:28:38,000
nou zegt je bent echt een violiste geworden
dat is niet gebeurd, nee, maar ja...

232
00:28:38,670 --> 00:28:43,340
Weet u nog een lied te herinneren
dat u daar zong, voor uw broer?

233
00:28:43,340 --> 00:28:47,130
Ehm, ja, je mocht geen vaderlandse
liederen zingen, spelen, hè, maar

234
00:28:47,130 --> 00:28:51,930
ik had bijvoorbeeld een een liedje
van eh, een paar Duitse liedjes kende

235
00:28:51,930 --> 00:28:56,900
ik en die waren nogal eenvoudig en
eh die kon ik dan ook wel spelen.

236
00:28:57,100 --> 00:29:03,500
Maar eh, ik kon ook zingen, en dus de zusters
zal maar zeggen Roodborstje zat voor het raam,

237
00:29:03,500 --> 00:29:09,850
ting tang ting, en zo, dat mocht je natuurlijk
zingen hè, en van eh van Wien Neerlands bloed

238
00:29:09,850 --> 00:29:15,250
door d'adren vloeit dat mocht niet hè, dat was
verboden, daar kon je ook eh voor gestraft worden.

239
00:29:15,250 --> 00:29:19,470
En eh u eh weet u zich te
herinneren of ook andere

240
00:29:19,470 --> 00:29:23,040
gevangenen die daar iets van
merkten, dat ze luisterden?

241
00:29:23,410 --> 00:29:29,030
Ja, het schijnt dus toch wel eh zoals mijn broer
dan ook zei toen ik hem in de trein zag zitten

242
00:29:29,030 --> 00:29:34,990
en wegvoeren 'doorgaan met zingen Dien, doorgaan
met zingen,' dat ze dat dus wel graag hadden.

243
00:29:35,340 --> 00:29:37,390
En we zijn het dus blijven doen.

244
00:29:37,870 --> 00:29:41,290
We zijn dus iedere dag, en ook heiligenliedjes
hebben we gezongen en een Marialiedje

245
00:29:41,290 --> 00:29:46,350
hebben we gezongen en, en zo dus... eh
dat hebben we zijn we wel blijven doen.

246
00:29:46,350 --> 00:29:50,690
En was er nog een andere manier
waarop u contact had met uw broer?

247
00:29:50,720 --> 00:29:54,990
Als ik hard riep kon hij mij verstaan,
dus ik kon bijvoorbeeld roepen

248
00:29:54,990 --> 00:29:59,060
'de groeten van Jan,' zal ik maar
zeggen hè, en 'de groeten van vader

249
00:29:59,060 --> 00:30:01,076
en moeder,' zoiets kon je doen maar
verder, ja... Maar ik kon wel...

250
00:30:01,250 --> 00:30:05,490
En kon hij niet, kon hij
niets aan u laten weten?

251
00:30:05,490 --> 00:30:11,480
Hij heeft, op closetpapier heeft
hij soms boodschappen geschreven.

252
00:30:11,690 --> 00:30:15,270
En d'r was een goeie gevangenbewaarder
die ons kende, die had zijn dochter bij

253
00:30:15,270 --> 00:30:22,490
ons op de kweekschool in Arnhem en dus
die bracht dat closetpapier bij mij over.

254
00:30:22,970 --> 00:30:30,540
En d'r stond bijvoorbeeld een keer op: 'Dien
kom juist terug van een zeer zwaar verhoor.

255
00:30:30,990 --> 00:30:36,220
Kunnen jullie mij helpen? Meneer
die en die moet onderduiken.

256
00:30:36,220 --> 00:30:42,090
Waarschuw hen.' En zulke boodschappen
onder andere kregen wij daar van.

257
00:30:42,310 --> 00:30:48,010
En we hebben dus mensen kunnen... redden
misschien, is veel gezegd, maar we

258
00:30:48,010 --> 00:30:56,100
hebben dus wel dankzij dat closetpapier
boodschappen kunnen overbrengen, en da's

259
00:30:56,100 --> 00:31:02,550
natuurlijk wel, ja, wel fijn geweest dat
dat eh... dat we dat hebben kunnen doen.

260
00:31:02,550 --> 00:31:09,220
Is niet zo veelvuldig gebeurd,
maar het is wel gebeurd. Dus.

261
00:31:10,410 --> 00:31:15,650
En was dat 's avonds dat u zong, of
's middags? Want, wanneer was dat?

262
00:31:15,650 --> 00:31:19,010
Ja, dat was verschillend,
dat... was 's middags zo hoor.

263
00:31:19,370 --> 00:31:26,260
Want 's avonds dan... wist
je niet of het terecht kwam.

264
00:31:26,260 --> 00:31:28,520
Maar we hebben het ook 's
middags overdag gedaan, ja.

265
00:31:28,680 --> 00:31:34,770
En zoals ik zeg, er waren gevangenbewaarders
die dat toelieten hoor, die dat,

266
00:31:34,771 --> 00:31:42,360
ja, daar konden we het bij doen, en dat
was natuurlijk wel fijn, want eh, ze

267
00:31:42,360 --> 00:31:47,760
kunnen je niet verbieden om in je eigen
tuin te zingen, hè, dat kunnen ze ook niet.

268
00:31:47,900 --> 00:31:49,370
Dus het ging wel.

269
00:31:51,530 --> 00:31:55,890
Maar, eh, we hebben ook dankzij
goede gevangenbewaarders

270
00:31:55,890 --> 00:32:01,570
boodschappen kunnen overbrengen,
en hij ook, op papier.

271
00:32:05,920 --> 00:32:12,060
Ehm, zaten er bij u in huis op het
Walburgplein, zaten daar ook onderduikers?

272
00:32:12,360 --> 00:32:14,970
Nee, zover wij weten niet.

273
00:32:16,240 --> 00:32:22,838
Het was een klooster hè, en, ja, maar
geen gesloten klooster want het was

274
00:32:23,130 --> 00:32:29,480
een herenhuis en dus onderduikers
konden daar moeilijk terecht, zeg maar.

275
00:32:31,210 --> 00:32:37,540
En eh hoe ging uw kloosterleven onder die
omstandigheden, onder die oorlogsomstandigheden,

276
00:32:37,890 --> 00:32:44,510
eh, konden jullie de dagorde handhaven,
kon je nog elke dag naar, naar de mis,

277
00:32:44,510 --> 00:32:48,380
werd er nog steeds gebeden op dezelfde
tijden, werd het 'silence' gehandhaafd?

278
00:32:48,380 --> 00:32:54,380
Ja, we hebben wel eh behoorlijk nog het
kloosterleven kunnen voortzetten, maar we gingen

279
00:32:54,380 --> 00:32:59,360
's morgens al vroeg de deur uit, want we zaten
op de buitenschool zoals we dat noemden hè.

280
00:32:59,360 --> 00:33:05,330
Dus we hadden scholen in de
stad, en eh, dan kwamen wij

281
00:33:05,330 --> 00:33:08,060
dus 's avonds om vijf uur
gingen we pas weg uit school.

282
00:33:09,140 --> 00:33:12,770
Dus eh je ging 's morgens al
vroeg naar school, om half

283
00:33:12,770 --> 00:33:16,600
negen moest je daar zijn, zeker,
en je bleef daar op school.

284
00:33:16,940 --> 00:33:19,130
Er werd eten gebracht, 's middags.

285
00:33:19,650 --> 00:33:24,800
En, eh, dan ging je dus 's avonds, ja, vier
uur ging de school uit dus eh dikwijls zat

286
00:33:24,800 --> 00:33:29,090
je tot half vijf had je dus schriften na te
kijken, of je had bijles te geven of je had

287
00:33:29,090 --> 00:33:36,050
eh vergadering, of je had dus eh je was pas
om vijf uur ging je pas naar huis, meestal.

288
00:33:36,870 --> 00:33:42,690
En dan 's avonds ja dan zat je thuis dus schriften
te corrigeren en lessen voor te bereiden en zo.

289
00:33:42,690 --> 00:33:47,380
Dus je was de hele dag op school. Het
eten werd daar gebracht 's middags.

290
00:33:47,820 --> 00:33:49,950
Door wie?

291
00:33:49,950 --> 00:33:57,390
In, in pannetjes hè, zo'n stapels hè,
zo'n heel rekje met pannetjes hè.

292
00:33:57,390 --> 00:33:58,070
Door zusters?

293
00:33:58,070 --> 00:34:02,690
Nee, dat was een man die met een
auto... Want we hadden meerdere scholen

294
00:34:02,690 --> 00:34:08,110
in de stad, dus die ging allemaal
met een auto en met die pannetjes in

295
00:34:08,110 --> 00:34:13,120
zo'n hele... zo'n stel pannetjes hè,
die werd op iedere school afgezet.

296
00:34:14,590 --> 00:34:16,040
Dus dat eten werd gebracht.

297
00:34:16,040 --> 00:34:23,340
Waren al uw medezusters eh van uw communiteit
waren dat allemaal onderwijzeressen?

298
00:34:23,470 --> 00:34:26,480
Nou, wel voor het, eh, waar ik
zat wel voor het grote deel.

299
00:34:26,480 --> 00:34:31,641
Want we hadden twee kloosters daar hè, we
hadden Insula Dei, dat was het grote klooster

300
00:34:31,641 --> 00:34:35,107
en daar had je ook een bejaardentehuis bij
en daar had je een schippersinternaat bij,

301
00:34:35,108 --> 00:34:39,290
en daar had je een kweekschool met internaat
bij, dus dat was een heel groot complex.

302
00:34:39,290 --> 00:34:45,160
Maar daar tegenover hadden we, nou, het herenhuis,
en daar zaten dus, we hebben eerst op een

303
00:34:45,160 --> 00:34:51,260
Heselbergh op een in een villa gezeten, een oude
villa, en daar moesten we van de Duitsers ook

304
00:34:51,260 --> 00:34:56,580
uit, en toen zijn we op het Walburgplein in de
binnenstad tegenover het grote klooster komen

305
00:34:56,580 --> 00:35:02,630
te wonen, in een oud herenhuis van een van een
regent van, we hadden dus een regentencollege

306
00:35:02,630 --> 00:35:09,160
dat ons bestuurde, en eh dus het huis van een
regent hebben wij gekregen als klooster en daar,

307
00:35:09,160 --> 00:35:14,888
ja, daar konden we dus overdag naar toe zeg
maar hè, daar waar, daar sliepen we ook en alles.

308
00:35:14,889 --> 00:35:19,540
Daar hadden we dus een kloostertje van gemaakt
omdat de Heselbergh in beslag was genomen.

309
00:35:19,540 --> 00:35:24,930
En wat hadden de, uw medezusters
als taak? Wat was hun, eh?

310
00:35:25,110 --> 00:35:31,600
Eh, wij hadden van daaruit scholen in de
binnenstad, en we hadden dus meerdere scholen, we

311
00:35:31,600 --> 00:35:36,660
hadden een Agnesschool, die was daar zo op het
plein, en we hadden Jansstraatschool, en we

312
00:35:36,660 --> 00:35:40,890
hadden een kleuterschool op de Van Slichtenhorststraat
en we hadden een school op de Sonsbeeksingel,

313
00:35:40,890 --> 00:35:48,830
en we hadden dus in de stad lagere scholen,
een ULO-school, en een eh kleuterscholen.

314
00:35:49,210 --> 00:35:52,180
In de stad. Op diverse
plaatsen in de stad.

315
00:35:52,180 --> 00:35:57,940
En dan gingen we dus 's morgens naar toe, en
we kwamen 's avonds om vijf uur, half zes thuis.

316
00:35:59,180 --> 00:36:04,990
En ehm was het soms ook gevaarlijk
om naar huis of naar school te lopen?

317
00:36:04,990 --> 00:36:10,590
Ja, soms gingen de, dan ging de
sirene hè. Als er gevaar was, dan ging

318
00:36:10,590 --> 00:36:16,280
een sirene, die loeide dan 'Wieu-ieu'
en als het dan veilig was dan was

319
00:36:16,280 --> 00:36:20,890
het één toon hè, dan ging die dus
'Duuuuuuuuuut', dan was het veilig.

320
00:36:20,890 --> 00:36:28,820
En ja, dan moest je zien dat je onder dak
kwam, en wij konden soms nog wel als we hard

321
00:36:28,820 --> 00:36:33,240
liepen naar huis komen, want onze school was
niet zo ver weg, hè, dus waar ik op school

322
00:36:33,240 --> 00:36:38,270
was daar kon ik och, of op school komen, of
thuis komen, omdat men niet zo veraf woonde.

323
00:36:38,270 --> 00:36:42,770
Maar anders moest je soms bij
leken in huis onderdak hebben.

324
00:36:43,180 --> 00:36:47,230
Dus bij de eerste beste deur waar je
aankwam probeerde je of je onderdak

325
00:36:47,230 --> 00:36:50,280
kon krijgen en de mensen deden
de deur voor je open hoor, want ze

326
00:36:50,280 --> 00:36:54,420
wisten dat er dan levensgevaar was,
want dan vielen er soms bommen.

327
00:36:54,880 --> 00:36:58,580
Dus dan moest je wel zorgen dat
je, dat je niet op straat was.

328
00:36:59,530 --> 00:37:02,160
En moest u op school
ook wel eens schuilen?

329
00:37:02,160 --> 00:37:07,560
Ja, en met de kinderen onder de bank
zitten hè, als de sirene ging, als die

330
00:37:07,560 --> 00:37:13,249
sirene loeide, dan moest iedereen zorgen
dat 'ie veilig zat, en op school, dan

331
00:37:13,250 --> 00:37:18,840
ging je met de kinderen onder de bank
zitten, dat als er soms puin viel, dat die

332
00:37:18,840 --> 00:37:24,920
tenminste op de bank viel eerst, maar dan
zat je met de kinderen onder de bank.

333
00:37:25,500 --> 00:37:32,590
En dan een hele klas kinderen, in paniek, onder
een bank zitten. Dat was wel vervelend hoor.

334
00:37:33,120 --> 00:37:39,420
Ja, dat was heel, heel... En als dan de sirene
op één toon ging, dan was het weer veilig.

335
00:37:41,200 --> 00:37:41,920
Maar als 'ie loeide,
dan was er gevaar.

336
00:37:43,250 --> 00:37:49,950
Dus als je dan weer veilig werd dan kwamen ze
weer boven die bank uit hè. Maar dat was wel, eh...

337
00:37:49,950 --> 00:37:52,860
Kunt u wat vertellen of dat
u wel eens angstig was?

338
00:37:52,860 --> 00:37:57,950
Jazeker, als je daar met een hele klas
kinderen zit en er is levensgevaar, en er

339
00:37:57,950 --> 00:38:02,210
komen vliegtuigen over, die je allemaal
hoort, eh, in hele drommen kwamen die met

340
00:38:02,210 --> 00:38:09,510
drommen kwamen die vliegtuigen over je
heen en, ja, die konden soms bommen gooien.

341
00:38:10,410 --> 00:38:14,470
En dus dat was een, dat was een grote
spanning, en als je dan met een stel

342
00:38:14,470 --> 00:38:18,610
kinderen zit die daar in paniek onder
een bank zitten en die soms, die riepen

343
00:38:18,610 --> 00:38:23,470
ze naar moeder en vader en ze, en ze
ze ze huilden en ze schreeuwden soms.

344
00:38:24,050 --> 00:38:27,360
Dat was wel, eh, dat
was heel moeilijk hoor.

345
00:38:27,920 --> 00:38:32,930
Maar je probeerde ze kalm te krijgen
en dan baden we wat hè. Kijk en als ze

346
00:38:32,930 --> 00:38:37,542
allemaal samen bidden dan kunnen ze d'r
stem gebruiken hè, dan eh is het niet zozeer

347
00:38:37,960 --> 00:38:43,820
devotie, maar het is ook afleiding hè,
en dat was wel een, een oplossing soms.

348
00:38:46,360 --> 00:38:48,020
Dat waren wel moeilijke tijden hoor.

349
00:38:48,020 --> 00:38:52,860
Heeft u al die tijd dat u in
Arnhem eh eh zat voor dat eh terwijl

350
00:38:52,861 --> 00:38:57,690
u op het Walburgplein zat al
die tijd dus eh les gegeven?

351
00:38:58,400 --> 00:38:59,300
Ja.

352
00:39:01,180 --> 00:39:07,880
Ik ben er dus in '40 gekomen en ik heb dus na
de oorlog ook nog lang kunnen, totdat ik van

353
00:39:07,880 --> 00:39:13,280
daaruit naar de, naar Brazilië gegaan ben, hè.
Dus ik ben dus al die tijd in Arnhem geweest.

354
00:39:13,280 --> 00:39:19,570
Maar de school is dus...
Okee. Moet even een bandje