1
00:00:40,670 --> 00:02:38,660
we hadden toch ineens wel het idee
toen het.., toen in het begin toen

2
00:02:38,660 --> 00:03:07,910
het gebeurde dat je toch wel dingen
later niet meer zou kunnen krijgen.

3
00:03:08,350 --> 00:03:15,220
Dus we hadden toch wel iets koffie of thee in
huis, of ja, en voor de rest eigenlijk niet veel.

4
00:03:15,220 --> 00:03:18,430
Cacao misschien nog wel.
Maar voor de rest, ja.

5
00:03:18,430 --> 00:03:28,190
Je had gewoon je eten en drinken en je brood, ja,
dat was.., dat was aanvankelijk nog wel te doen.

6
00:03:30,010 --> 00:03:34,850
De slechtste tijden zijn eigenlijk geweest met
het eten die tijd dat ik…, dat we weggingen.

7
00:03:35,230 --> 00:03:39,600
In die periode begon eigenlijk pas
het..., die laatste maanden, dat

8
00:03:39,600 --> 00:03:43,698
is eigenlijk de slechtste tijd
geweest voor een heleboel mensen.

9
00:03:43,698 --> 00:03:51,339
En.., en dan, daar loop ik misschien een beetje
mee vooruit, maar wat ik nu alles nog eens nakijk

10
00:03:51,340 --> 00:04:04,140
of nadenk, dan geloof ik zeker dat met die periode
dat ik dan die avonturen in Duitsland meemaakte

11
00:04:04,140 --> 00:04:26,520
Eh, op een gegeven moment, dan kreeg
je een seintje van “denk erom”, met de

12
00:04:26,670 --> 00:04:31,605
politiepost bijvoorbeeld in Zuid, “er
worden nu de fietsen ingenomen”, nou,

13
00:04:31,605 --> 00:04:35,560
dan ging je bij voorbaat al niet die
kant uit, je ging een zijstraat in.

14
00:04:35,560 --> 00:04:40,370
De bruggen, ik moest altijd de
brug over, nou, je prakkiseerde

15
00:04:40,370 --> 00:04:44,130
er niet over op bepaalde
tijden om over die brug te gaan.

16
00:04:44,130 --> 00:04:49,190
Je.., je luisterde en je keek en dan
ging je pas over die brug, want het

17
00:04:49,190 --> 00:04:53,597
gebeurde wel eens dat voor en achter
de bruggen werden afgezet en dat

18
00:04:53,597 --> 00:04:57,790
dan je.., ja, dat er de mogelijkheid
bestond dat je fiets werd afgepakt.

19
00:04:57,880 --> 00:05:00,030
En dat was toch wel effe toch wel

20
00:05:00,030 --> 00:05:06,170
een belangrijk object, een fiets.Een fiets, ja,
de één was er gelukkig mee, de andere niet.

21
00:05:07,910 --> 00:05:15,420
Ik zeg wel eens: we zijn echt van vroeger, en nu
eigenlijk nog, we zijn een beetje bewaarachtig.

22
00:05:16,180 --> 00:05:18,950
En we hadden al oude fietsbanden
bewaard en die werden

23
00:05:18,950 --> 00:05:22,850
afgesneden en over elkaar met
klinkertjes werden die vastgezet.

24
00:05:23,280 --> 00:05:26,110
Dus zodoende konden we tot het
laatste toe blijven werken.

25
00:05:26,110 --> 00:05:33,630
Maar je moet wel rekenen in die periode
van.., van ’44 toen eigenlijk die

26
00:05:33,630 --> 00:05:40,282
tijd kwam dat de Engelsen al in Brabant
zaten, dat we eigenlijk, dat er

27
00:05:40,282 --> 00:05:42,910
eigenlijk geen werk meer was en toen
werden we allemaal naar huis gestuurd.

28
00:05:44,650 --> 00:05:48,993
En de grootste grap was eigenlijk of “grap”,
zo noem ik het nou eigenlijk niet, dat we Rijks

29
00:05:48,993 --> 00:05:55,800
Duitsers hadden als directeur, maar die waren
al directeur van het bedrijf al voor de oorlog.

30
00:05:55,960 --> 00:06:00,320
Dus die mensen, die spraken
gewoon Hollands en die

31
00:06:00,320 --> 00:06:05,940
en die.., en die zijn eigenlijk, ja,
ja, eigenlijk vrij, ja, solidair met

32
00:06:05,940 --> 00:06:12,880
ons geweest, want in het begin moesten
er wat mensen weg naar Duitsland.

33
00:06:12,880 --> 00:06:17,040
En later is er nooit, dat was
in ’42 al geloof ik, en later

34
00:06:17,040 --> 00:06:19,870
is er nooit iemand meer
weggestuurd of.., of weggegaan.

35
00:06:20,050 --> 00:06:24,611
We hadden een pasje en dat was eigenlijk
geen echt geldig pasje zeiden ze, maar

36
00:06:24,611 --> 00:06:31,071
daar kon je toch wel aardig mee van
doen, omdat we niet echt onmisbaar waren.

37
00:06:31,072 --> 00:06:34,125
En toen kregen we op het laatst
van de oorlog kregen we daar

38
00:06:34,420 --> 00:06:41,110
gewoon ’s middags een grote kroes
met een liter eten, stamppot.

39
00:06:42,450 --> 00:06:47,460
Een keer erwtensoep en een keertje
rodekool met bruine bonen, dat noemden

40
00:06:47,460 --> 00:06:52,730
we “het gewapend beton”. Maar voor
een hoop mensen bleek toen al dat het

41
00:06:52,730 --> 00:06:56,880
eigenlijk dikwijls het enige eten
was wat ze toen begonnen te krijgen.

42
00:06:57,730 --> 00:06:59,830
Mijn vader, die eh

43
00:07:00,130 --> 00:07:04,310
die is na het varen eigenlijk, het was crisistijd,
die is nooit goed aan het werk kunnen komen.

44
00:07:04,310 --> 00:07:08,023
En die kwam in de zogenaamde
Werkverschaffing, maar die werden

45
00:07:08,023 --> 00:07:11,400
dikwijls al uitgezonden naar
Brabant en al die plaatsen meer.

46
00:07:11,820 --> 00:07:13,021
Maar ja, wat deden die mensen?

47
00:07:13,022 --> 00:07:15,984
Die gingen in de eerste plaats
als ze even tijd hadden gingen

48
00:07:15,984 --> 00:07:20,912
ze de boer op en zodoende kwam
je nog wel eens met graan thuis.

49
00:07:20,912 --> 00:07:26,360
En dat en dan kwam hij thuis en dan werd
zijn broek uitgeschud in de teil en dan, en

50
00:07:26,360 --> 00:07:31,640
dan werd er in de koffiemolen werd er een
beetje graan gemalen en dat had je meel.

51
00:07:32,720 --> 00:07:36,820
Want ja, op het laatst werd het ook
maar een paar 100 gram per dag.

52
00:07:37,580 --> 00:07:44,630
En dat was natuurlijk wel voor een gezin met
opgroeiende kinderen was dat toch wel heel erg weinig.

53
00:07:45,250 --> 00:07:49,890
Maar omdat wij natuurlijk goed
middageten hadden, overbrugde je

54
00:07:49,890 --> 00:07:52,774
dat hè. En maar ik kan niet zeggen
dat we honger hebben gehad nee.

55
00:07:52,840 --> 00:07:55,960
Maar voor een hoop mensen
werd het wel, en vooral in die

56
00:07:55,960 --> 00:07:58,839
tijd hoorde ik van mijn vader
wel toen ik weg was, het

57
00:07:58,840 --> 00:08:02,760
was voor een hoop mensen die toen
zonder man kwamen te zitten en

58
00:08:02,870 --> 00:08:04,540
met kleine kinderen, dat het
toch wel, ja, toch niet best was.

59
00:08:04,540 --> 00:08:06,420
Het was toch wel, ja, zorgen.

60
00:08:06,420 --> 00:08:12,556
Kunt u iets vertellen
over het werk wat u deed?

61
00:08:12,340 --> 00:08:18,463
Oh, dat was eh.., dat was een echte…, ja,
dat was een jongensfabriek eigenlijk.

62
00:08:18,463 --> 00:08:18,739
Want op een gegeven moment…

63
00:08:18,740 --> 00:08:21,690
Kunt u ook even
vertellen waar u werkte?

64
00:08:21,690 --> 00:08:26,330
In berg. In berg, dat
heette Excelsior.

65
00:08:26,330 --> 00:08:33,510
En nu was eigenlijk zo’n beetje één
directie hadden die zo’n beetje en dat

66
00:08:33,511 --> 00:08:38,770
was Industria, en Industria, dat is
een bedrijf, dat zit momenteel nog

67
00:08:38,770 --> 00:08:43,500
op het bedrijfsterrein op Zestienhoven
en die maakten straatverlichting.

68
00:08:44,150 --> 00:08:48,260
Maar ik zat toevallig net op een
afdeling waar ze, wat ik net vertelde,

69
00:08:48,260 --> 00:08:52,180
die smeer.., smeermiddelen en
de onderdelen van smeermiddelen.

70
00:08:52,810 --> 00:08:53,986
Nee, dat was nog tamelijk gevarieerd.

71
00:08:53,987 --> 00:08:59,980
Want iedereen was jaloers op ons dat wij
eigenlijk eh echt een beetje echt werk hadden.

72
00:08:59,980 --> 00:09:06,180
Hè, want er werd gedraaid, er werd gefreesd en
er werd geboord en ja, je moest toch een klein

73
00:09:06,180 --> 00:09:12,118
beetje verstand hebben van… Maar het enige
wat me gevraagd werd toen ik aangenomen werd,

74
00:09:12,118 --> 00:09:14,531
toen moest ik bij de directeur komen en die keek
naar me en hij zegt “heb je een schuifmaat?”.

75
00:09:14,532 --> 00:09:17,150
Ik zeg “ja meneer”, hij zegt “nou, dan kan
je morgen beginnen!”. Nou ja, dat was het.

76
00:09:22,300 --> 00:09:26,484
Ja. Dus ik hoefde geen
helemaal niet moeilijk te doen.

77
00:09:26,485 --> 00:09:32,550
Maar dat kwam omdat er een neef daar
zo’n beetje, die was bankinsteller, want

78
00:09:33,360 --> 00:09:35,159
er stonden allemaal jongens die nergens
verstand van hadden en het waren,

79
00:09:35,160 --> 00:09:39,200
dat noemde je vroeger van die banken
waar je zo duizenden en duizenden

80
00:09:39,200 --> 00:09:45,330
schroefjes maakte en duizenden nippeltjes,
en duizenden stukjes.., stukjes draad.

81
00:09:45,590 --> 00:09:49,100
Ja, dus die haalden.., die haalden dus
en die moesten drie, vier handelingen

82
00:09:49,100 --> 00:09:54,761
plegen en dan dat deden ze zo weken achter
elkaar, maanden, ja, hun leven lang echt.

83
00:09:54,762 --> 00:09:59,140
Zo lang ze er waren deden ze dat. En
ik had gevarieerd werk, dus ik was

84
00:10:01,170 --> 00:10:06,202
een hele… Maar het was wel zo: er waren
mensen, dat waren oud-bondsmensen van de…,

85
00:10:06,202 --> 00:10:13,200
die hadden voor de oorlog al een functie
bij het NVV en die.., en die zijn eigenlijk

86
00:10:13,200 --> 00:10:18,320
altijd zo’n beetje de tussenpersoon
geweest tussen ons en tussen de directie.

87
00:10:18,500 --> 00:10:26,670
Wij zijn eigenlijk op het laatst is er pas
geprobeerd om sociale.., om sociale man, dat

88
00:10:26,670 --> 00:10:31,510
was…, dat moest dan een NSB’er zijn om die
in de fabriek te krijgen, want dat hoorde toch

89
00:10:31,510 --> 00:10:36,570
eigenlijk niet, dat er zomaar iemand uit de
fabriek zomaar de mensen vertegenwoordigde.

90
00:10:36,610 --> 00:10:41,900
Maar en toen is voor het eerst eigenlijk,
toen moesten we allemaal werd het werk

91
00:10:41,900 --> 00:10:48,930
stopgezet en toen kwam die man die dan
eigenlijk de leiding van dus de.., de

92
00:10:49,820 --> 00:10:54,110
praatpaal voor het personeel zou worden,
die werd…, die zou een toespraak houden.

93
00:10:54,510 --> 00:10:59,803
Nou, en toen brak een vreselijk kabaal los
van eerst gingen we niet en de directeur

94
00:10:59,640 --> 00:11:01,240
liep gewoon wel rond.

95
00:11:02,080 --> 00:11:08,680
En ja, die zei verder niets, die zei helemaal niet
van “jongens, ga nu”. Hij liep gewoon te kijken.

96
00:11:09,190 --> 00:11:15,824
En toen werden we opgetrommeld, toen kwamen
er een paar kerels erbij, een paar van die

97
00:11:15,825 --> 00:11:21,299
mensen die dan, ja, denken dat ze iets moeten
doen, “jongens, laten we er even nou naartoe

98
00:11:21,299 --> 00:11:27,540
gaan”. Nou, en die man, die ging een toespraak
houden van… We moesten ons verenigen en we

99
00:11:27,540 --> 00:11:33,006
moesten solidair zijn en toen hadden we een
portier en die maakte zich, en dat was nou zo

100
00:11:33,006 --> 00:11:39,370
echt die je zo eens op de 1000 had hè, echt
een Oranjeman hè, hij zegt “we willen geen

101
00:11:39,370 --> 00:11:45,328
opgedrongen mankerel hebben, wij willen vrij
zijn, we hebben er niks mee te maken, Leve de

102
00:11:45,328 --> 00:11:46,567
Koningin!”. En wij stonden echt helemaal van
“wat krijgen we nou op ons hoofd?”. En het

103
00:11:49,580 --> 00:11:52,526
bleef stil en niemand die wat zei van “houd
je mond!” of de directeur stond er ook bij en

104
00:11:52,527 --> 00:11:58,140
die zei ook niet van “jongens”. Nou, en dat was
ineens een kabaal en schreeuwen en allemaal.

105
00:11:58,140 --> 00:12:00,110
Nou, en die man

106
00:12:00,110 --> 00:12:02,450
zei “nou ja” hij zegt “ik kan
hier niet veel.., niet veel

107
00:12:02,450 --> 00:12:04,877
doen meer, jullie horen het
nog wel” en die is weggegaan.

108
00:12:04,877 --> 00:12:09,470
Daar heb ik nooit meer wat van
gehoord ook. En we gingen gewoon door.

109
00:12:10,290 --> 00:12:15,460
En tot september, toen hebben we gewoon gewerkt
nog. In plaats van ijzer hadden we zink.

110
00:12:16,210 --> 00:12:19,060
En toen, ja, toen
raakte het afgelopen.

111
00:12:19,060 --> 00:12:21,410
Het hield wel in, dat we ’s middags
geen eten meer kregen natuurlijk.

112
00:12:21,410 --> 00:12:25,110
Als je niet meer werkt, dat was
eigenlijk de Duitse uitdrukking ook

113
00:12:25,110 --> 00:12:29,450
hè: “keine Arbeit, keine Essen”.
En dat in wezen was het in wezen zo.

114
00:12:29,450 --> 00:12:33,710
Maar we konden wel ’s zaterdags komen
wanneer we dat wilden en dan kregen we vis.

115
00:12:34,040 --> 00:12:40,360
Dus dat kon wel makreel zijn of bokkum. Van de
directeur en zo, van de directeur zelf hoor.

116
00:12:40,940 --> 00:12:47,109
Want er bleek achteraf, ja, ergens hoewel
hij eigenlijk nou, om te zeggen dat het nou

117
00:12:47,110 --> 00:12:51,450
een sociale man was, maar ik weet wel we
waren met elkaar met vakantie geweest nog

118
00:12:51,450 --> 00:12:56,213
in ’44 nog, toen gingen we met een groepje
van het kantoor, dat was toen de eerste

119
00:12:56,280 --> 00:13:00,240
tijd, maar dat was vroeger had je dat ook
nog, dat heb je misschien wel eens gehoord,

120
00:13:00,240 --> 00:13:00,448
vroeger waren er kantoormensen en fabrieksmensen,
dat waren twee.., twee aparte groepen hè.

121
00:13:00,449 --> 00:13:11,920
Maar toen hadden ze, maar dat bestond
voornamelijk uit vrouwen en er moesten mannen bij.

122
00:13:12,080 --> 00:13:16,178
Toen omdat ik kennelijk netjes was,
mocht ik met een paar mannen, een

123
00:13:16,178 --> 00:13:19,936
paar jongens, mochten we ons eigen…,
mochten we met het toneel meedoen.

124
00:13:19,950 --> 00:13:25,524
En toen werden we door.., door de directeur
ontvangen en de directeur, die moest ons vragen

125
00:13:25,650 --> 00:13:33,960
van, die moest naar ons kijken of we.., of we
er wel uitzagen om in die toneelclub te komen.

126
00:13:34,360 --> 00:13:38,878
Dat was, ja wel… En toen kregen
we, ja, toen kregen we eens

127
00:13:38,879 --> 00:13:41,700
in de maand kregen we een
glaasje bier van de directeur.

128
00:13:42,370 --> 00:13:48,760
Nou, die mensen, die zijn eigenlijk eh, ja,
een beetje ongelukkig aan het einde gekomen

129
00:13:48,760 --> 00:13:53,690
of waren aan het einde gekomen, ik weet nooit
hoe het afgelopen is, maar die zijn later

130
00:13:54,250 --> 00:14:24,680
toen de hele oorlog voorbij was werden ze
toch gevangen genomen, ja, als krijgsduitsers.

131
00:14:24,680 --> 00:14:39,070
En toen hebben ze toch bij de NSB’ers

132
00:14:39,070 --> 00:14:44,260
We kregen zelfs de directeur misschien wel
eens gehoord van de.., van de Ringetjesfabriek?

133
00:14:44,730 --> 00:14:51,120
We hadden een fabriek en die maakte netten om
de duikboten, de Engelse duikboten, tegen te

134
00:14:51,120 --> 00:14:57,430
houden en die werden voor de havens gespannen
om die boten, om die dingen tegen te houden.

135
00:14:57,430 --> 00:14:59,900
En die man, die was
directeur van zo’n bedrijf

136
00:14:59,900 --> 00:15:04,030
waar die netten gemaakt werden,
dus die grote vangnetten.

137
00:15:04,950 --> 00:15:10,450
En die kwam later kwam hij gewoon
tussen die jongens kwam hij ook, ja,

138
00:15:10,450 --> 00:15:12,775
montagewerk doen, maar ja, die
mensen moesten ook werken natuurlijk.

139
00:15:12,776 --> 00:15:17,210
Nou, dat werkte dus niet. Maar die directeur,
die is gewoon weer aan het werk gegaan.

140
00:15:17,210 --> 00:15:22,081
Maar ze zijn toch een proces tegen
hem begonnen, waarom weet ik…, dat

141
00:15:22,082 --> 00:15:26,070
heb ik nooit begrepen, en ze moesten
op een gegeven moment toch weg.

142
00:15:26,340 --> 00:15:32,140
En hoe dat afgelopen is weet ik niet, want het
leven gaat door. En ik had genoeg aan mezelf.

143
00:15:32,770 --> 00:15:37,440
Kunt u vertellen wat er gebeurde op die
desbetreffende ochtend in november?

144
00:15:38,660 --> 00:15:49,470
Ja, ik zei, er ligt geloof al, we waren allemaal
erg gericht hè, we waren geen helden en het enige

145
00:15:49,470 --> 00:15:57,009
was dat eten en we werden op een gegeven moment,
ik was gewoon thuis, er is een hoop lawaai buiten.

146
00:15:57,010 --> 00:16:00,448
En toen werden er overal
pamfletten in de gang gestopt en

147
00:16:00,448 --> 00:16:04,620
toen hoorden we ineens zagen
we allemaal Duitsers lopen.

148
00:16:04,620 --> 00:16:13,200
Dat wriemelde gewoon, het leek wel of de hele Duitse
Weermacht opgeroepen was om op straat te komen.

149
00:16:13,200 --> 00:16:19,798
En die en toen.., en toen lazen
we dus dat we geacht werden zo

150
00:16:19,799 --> 00:16:25,300
gauw ons eigen te melden tussen
de ik geloof 40 en de 17 jaar.

151
00:16:25,560 --> 00:16:28,980
Ik had in mijn gedachten had ik
19, maar het bleek 17 te zijn.

152
00:16:28,980 --> 00:16:35,270
En we moesten dus, ik heb daarnet nog
even zitten lezen ergens, oh, dat heb ik

153
00:16:35,270 --> 00:16:39,280
in een boekje gelezen wat uitgegeven
is op één van die vergaderingen van die

154
00:16:39,280 --> 00:16:45,250
razzia’s dat daarin stond dat we een deken
mee moesten nemen en stevige schoenen.

155
00:16:47,380 --> 00:16:51,140
En kleding voor de dag. En één dag eten,
want voor de rest zouden we eten krijgen.

156
00:16:51,140 --> 00:16:59,090
En we dachten allemaal dat we in de buurt
zouden komen om bijvoorbeeld kuilen te graven om

157
00:16:59,090 --> 00:17:04,407
palen erin te zetten of, ja, allerlei
eenvoudig werk in de buurt te doen.

158
00:17:04,408 --> 00:17:08,240
Hè, want dat was ook al meer gebeurd, er waren
wel eens mensen waren opgeroepen geweest.

159
00:17:08,240 --> 00:17:13,665
En ja, en ik wilde niet weg hoor
eigenlijk om u de waarheid te zeggen.

160
00:17:13,666 --> 00:17:19,416
“Ja, ik kruip wel weg”, hè,
want ik was overal met mensen

161
00:17:19,416 --> 00:17:21,950
in aanraking geweest die wel
iets deden in de Ondergrondse.

162
00:17:21,950 --> 00:17:30,820
En ja, ik zeg “nou, ik ga niet”. Maar
mijn vader bleef dan nogal neutraal en

163
00:17:30,820 --> 00:17:33,620
mijn moeder zegt “nou nee, je maakt je
bezorgd, want weet je, dan komen ze, ze

164
00:17:33,620 --> 00:17:42,940
komen de huizen nazoeken en als je dan
gepakt wordt…” en die vond dat erg, nou ja.

165
00:17:42,940 --> 00:17:47,210
Dus nou ja, “dan gaan we maar hè”, een
koffertje gepakt, spulletjes ingepakt.

166
00:17:47,210 --> 00:17:49,328
Met de schoenen, met de
werkschoenen van mijn vader.

167
00:17:49,329 --> 00:17:55,253
Want ik had zelf niet van die mooie schoenen
meer. Nog een verhaal apart met die schoenen.

168
00:17:55,253 --> 00:17:57,530
Het eerste toen ik terugkwam
was het eerste wat mijn

169
00:17:57,530 --> 00:17:59,480
vader vroeg “heb je die
schoenen nog?”. Want die had

170
00:17:59,480 --> 00:18:00,491
ook die schoenen nodig.

171
00:18:00,492 --> 00:18:05,731
“Nou, ik heb ze nog hoor”, want ik had ze al
gauw onder het stro gestopt toen ik moest werken.

172
00:18:05,732 --> 00:18:08,169
En toen had ik zogenaamd geen
schoenen, toen kreeg ik klompen.

173
00:18:08,169 --> 00:18:12,840
Ik vond het ook zonde, want
ze zagen er nog zo netjes uit.

174
00:18:12,850 --> 00:18:16,816
Ja, en ja, en toen ging
mijn buurman, die ging ook.

175
00:18:16,816 --> 00:18:20,130
Het was mijn enige buurman en ik hoor mijn moeder
nog zeggen “Jan, kijk je een beetje naar de..,

176
00:18:21,560 --> 00:18:29,970
naar de jongen?”. “Ja, 19 jaar”. We waren vroeger
toch wel kinderlijker als tegenwoordig geloof ik.

177
00:18:29,970 --> 00:18:33,266
Mijn.., mijn vriend, mijn enige
vriend die ik ooit trouwens

178
00:18:33,310 --> 00:18:36,760
gehad heb, die zat al 2 jaar
in Duitsland, in Hamburg.

179
00:18:37,450 --> 00:18:40,250
Want die had geen werk en iedereen die
geen werk had, dat zal ik er al bij

180
00:18:40,250 --> 00:18:44,320
zeggen, die werd.., die werd dan
weggestuurd hè. Het was al een geluk als je

181
00:18:44,320 --> 00:18:45,640
werk had, want als je geen werk had, dan
moest je naar Duitsland.En ja.., en toen

182
00:18:45,900 --> 00:18:55,380
moesten wij ons melden op het plein,
toevallig van de Lagere Technische School.

183
00:18:56,130 --> 00:19:01,730
Ja, daar sjokten we allemaal
naartoe. En was er nou rumoer?

184
00:19:01,730 --> 00:19:05,210
Nee hoor, we zijn ernaartoe gestampt tot
een uur of 12 denk ik, 1 uur, weet ik veel.

185
00:19:05,210 --> 00:19:06,371
We stonden daar maar gewoon.

186
00:19:06,371 --> 00:19:12,180
En tenslotte werden we allemaal bij
elkaar geschreeuwd en we gingen

187
00:19:12,180 --> 00:19:16,740
naar het stadion, het stadion was
dus vlakbij daar, ons stadion.

188
00:19:16,940 --> 00:19:19,090
En toen werden we allemaal
in het gelid op het veld gezet

189
00:19:19,930 --> 00:19:22,220
en toen stonden we midden op
het grasveld stonden we daar.

190
00:19:22,220 --> 00:19:28,760
En toen werd er een baan getrokken
door het midden. Dat weet ik nog wel.

191
00:19:29,630 --> 00:19:31,789
En we werden dus vanaf de
tribunes werden we bewaakt.

192
00:19:31,790 --> 00:19:37,710
Maar goh, er was geen.., er was
geen mens die.., die er ook maar

193
00:19:37,710 --> 00:19:41,860
aan dacht om een kreet te slaken
of iets te zeggen of iets te doen.

194
00:19:42,530 --> 00:19:47,112
We waren eigenlijk gewoon makke schapen
eigenlijk hè. En dus en toen stonden

195
00:19:47,112 --> 00:19:51,262
we, en toen keek ik zo en zo, maar ik
stond aan het eind van zo’n…, van dat

196
00:19:51,263 --> 00:19:54,640
vak wat wij gemaakt hadden, toen zag ik
achter zag ik een vriend van me staan.

197
00:19:56,150 --> 00:20:00,180
En toen zeg ik tegen die,
mijn buurman waar ik nooit geen

198
00:20:00,180 --> 00:20:06,296
contact mee had gehad zeg ik: “goh, ik ga naar
mijn vriend toe, dat is die jongen”, ik zeg “joh,

199
00:20:06,297 --> 00:20:10,590
kom maar mee, want ik ben.., ik ben alleen”.
En toen mocht ik oversteken naar mijn vriend.

200
00:20:10,590 --> 00:20:13,230
Ik liet mijn buurman staan.

201
00:20:14,320 --> 00:20:17,500
En dan blijft het dilemma eigenlijk van
“goh, had ik nou bij die man moeten

202
00:20:17,500 --> 00:20:22,428
blijven?”, want die man, die was geloof
ik 6, 7 weken later was hij weer thuis.

203
00:20:22,429 --> 00:20:25,090
Want die was in Arnhem
terechtgekomen en in Zwolle,

204
00:20:25,090 --> 00:20:31,110
en die had de kans gezien
om.., om de benen te nemen.

205
00:20:31,260 --> 00:20:31,481
En die is gelijk weer
naar huis gekomen.

206
00:20:31,482 --> 00:20:36,350
Dus ja, maar ja, dat weet je achteraf dan hè.
Want ik ben met die vriend meegegaan.Nou,

207
00:20:36,350 --> 00:20:43,578
en toen hebben we tot ’s avonds een uur
of 4, het was november, dus het was om een

208
00:20:43,578 --> 00:20:47,220
uur of 4 begon het al een beetje duister
te worden, werden we allemaal bij elkaar

209
00:20:47,220 --> 00:20:51,186
geschreeuwd en allemaal stuk voor stuk
het stadion doorgejaagd, de uitgang uit.

210
00:20:51,186 --> 00:20:58,900
En in rijen gezet en we gingen in etappe, in
een grote.., in een grote groep gingen we lopen.

211
00:20:59,740 --> 00:21:01,250
Naar de havens.

212
00:21:01,390 --> 00:21:04,960
En het was in dit geval een persoonshaven, ik weet
niet of jullie dat wat zegt, een persoonshaven.

213
00:21:04,960 --> 00:21:09,710
De Nasser Haven, dat was op het oude Feijenoord
eigenlijk wat we toen “Feijenoord” noemden.

214
00:21:10,820 --> 00:21:13,133
En er lagen schepen. En
daar werden we ingestopt.

215
00:21:13,134 --> 00:21:20,020
En toen moesten we allemaal zo die ruimen in
en het laddertje af, iedereen in het ruim.

216
00:21:20,450 --> 00:21:22,880
Nou, en we zijn op een
gegeven moment ook dus vol.

217
00:21:23,600 --> 00:21:27,448
Er werd wel flink geschreeuwd onderweg,
want er stonden mensen, die moesten allemaal

218
00:21:27,449 --> 00:21:31,780
op afstand blijven en er werd geschoten en
het was niet zomaar dat je zo zegt van “nou,

219
00:21:31,840 --> 00:21:37,300
ik neem nog even de benen”, die mensen, die
stonden allemaal op 10, 20 meter afstand.

220
00:21:37,510 --> 00:21:41,589
Iemand had me nog gezien, die heeft toen
thuis nog gezegd dat die me had zien lopen.

221
00:21:41,590 --> 00:21:46,360
Nou, er werd helemaal niet gereageerd,
er werd niets gezegd, je liep zomaar.

222
00:21:47,180 --> 00:21:53,090
En dan in dat schip, ik heb dus pasgeleden
nog gelezen, dat was iemand van de..,

223
00:21:53,090 --> 00:21:59,189
van de van die bijeenkomst in Rotterdam,
die had een boekje erover geschreven.

224
00:21:59,190 --> 00:22:00,600
En dat

225
00:22:00,710 --> 00:22:06,750
verhaal, dat kwam overeen, de eerste 4 dagen
met mijn verhaal overeen en toen.., toen

226
00:22:06,750 --> 00:22:11,726
dacht ik nog dat het…, dat wat ik.., wat ik
gedaan had, dat dat bijna iedereen gebeurd was.

227
00:22:11,726 --> 00:22:14,368
Maar dat bleek achteraf niet zo te
zijn.Nou, en in dat schip ja, nou ja,

228
00:22:15,300 --> 00:22:23,540
toen liep er een als Hollandse Officier
verkleed, ik heb later gehoord dat

229
00:22:23,541 --> 00:22:26,620
dat een Luitenant was, die had helemaal
een normaal luitenantsuniform aan.

230
00:22:26,620 --> 00:22:35,840
En die zegt “mannen, allemaal rustig, kijk
rustig uit en houd je rustig”. Ja, dat deden dus.

231
00:22:36,530 --> 00:22:39,670
Nou, en we konden gelukkig zitten.

232
00:22:40,320 --> 00:22:44,712
Ik heb gehoord van schepen, gehoord
achteraf, dat er net…, dat ze in het

233
00:22:44,712 --> 00:22:48,852
kool hadden gevaren, nou ja, die zagen
er uit als torren hoorde ik later.

234
00:22:48,852 --> 00:22:51,150
Maar wij hebben gewoon op
een hoopje stro gelegen.

235
00:22:51,150 --> 00:22:54,626
En je ging, en we hebben
gezorgd dat we languit lagen.

236
00:22:54,627 --> 00:22:57,920
Ik lag met mijn vriend samen,
het koffertje onder je hoofd,

237
00:22:57,920 --> 00:23:03,850
en dat hield je vast.
Nou, daar lag je. Ja.

238
00:23:03,850 --> 00:23:11,871
Daar hebben we een paar uur gelegen
en nou, er gebeurde verder niets.

239
00:23:11,872 --> 00:23:14,534
Nou, en op een gegeven moment, toen
merkten we dat we gingen varen.

240
00:23:14,535 --> 00:23:15,125
Maar je kon niets zien
natuurlijk, want je zat onderin

241
00:23:15,126 --> 00:23:16,950
een ruim, we merkten
alleen dat we gingen varen.

242
00:23:18,650 --> 00:23:24,415
Nou, en nou ja, tenslotte, en dat heb
ik later ook nog wel teruggelezen,

243
00:23:24,415 --> 00:23:26,106
en dat heb ik eigenlijk heb ik maar
twee, drie keer meegemaakt, dat op een

244
00:23:26,310 --> 00:23:30,840
gegeven moment begon er één te zingen,
nou, wat had je toen voor schlagers?

245
00:23:30,840 --> 00:23:36,330
Van Daar Bij Die Molen en ja, Die Mooie Molen
en wat zong je nog meer? Rats, Küch En Bonen.

246
00:23:36,330 --> 00:23:41,290
Ja, maar daar was je ook
al gauw mee uitgezongen.

247
00:23:41,800 --> 00:23:48,690
Ik weet nog wel dat toen waren de.., de
schoolliedjes kwamen, van Ferme Jongens, Stoere

248
00:23:48,910 --> 00:23:54,190
Knapen, maar ja, en toen ineens, toen bleek dat
we warempel een Dominee in ons ruim hadden.

249
00:23:54,190 --> 00:23:54,740
En hé, en die Dominee, die vond

250
00:23:54,740 --> 00:24:05,639
ook wel dat we een paar Psalmen moesten zingen.
Nou, en zo waren.., zo waren, die konden dat wel.

251
00:24:05,640 --> 00:24:09,667
We zijn geloof ik begonnen met
ik weet niet of jullie zo ver

252
00:24:09,667 --> 00:24:13,585
op de hoogte zijn, maar Psalm
Vers 68 Vers 10 begonnen we mee.

253
00:24:13,585 --> 00:24:16,050
Geloof Zij God Met Al Zijn Kracht.

254
00:24:18,920 --> 00:24:22,922
Ja, en dat zongen we en we zongen Hijgend
Hert, dat heb je natuurlijk wel eens gehoord.

255
00:24:22,923 --> 00:24:23,075
En al die dingen meer.

256
00:24:23,075 --> 00:24:27,564
Nou, en toen waren we uitgeput en toen heeft die
man even gebeden en toen zijn we maar gaan slapen.

257
00:24:27,870 --> 00:24:29,490
Ja. Wat moet je?

258
00:24:30,400 --> 00:24:34,320
Nou, en na enkele tijd, toen moesten we toch
ook nog wel eens even iemand zijn behoefte

259
00:24:34,320 --> 00:24:39,710
doen, nou ja, dan mocht je het trapje op en kon
je buitenboord kon je dan je behoefte doen.

260
00:24:39,710 --> 00:24:47,290
Nou, dat deed je. Ik had wat brood
meegekregen gelukkig voor die dag.

261
00:24:47,450 --> 00:24:52,050
Dus en ik had gelukkig een
goede regenjas met zakken aan

262
00:24:52,050 --> 00:24:55,560
de binnenkant en daar had ik
mijn boterhammetjes in gestopt.

263
00:24:55,590 --> 00:24:59,879
Dus ik kon nog een boterhammetje
nemen, mijn vriend ook. En nou ja,

264
00:24:59,940 --> 00:25:05,270
we gingen varen, waarheen? Och,
daar had je geen flauw idee van.

265
00:25:05,270 --> 00:25:11,140
Het had net zo goed Zeeland of Brabant
gekund of weet ik veel.En de andere dag,

266
00:25:11,510 --> 00:25:17,880
toen bleken we op het, want ik was omdat ik
vaarde wist ik een klein beetje de situatie,

267
00:25:17,880 --> 00:25:25,667
zo ver was ik dan al, dat we langs het
Rijn.., het Amsterdam-Rijnkanaal lagen.

268
00:25:25,667 --> 00:25:27,050
En er werd brood gebracht.

269
00:25:28,360 --> 00:25:36,230
En nou ja, we mochten zo om de beurt
allemaal even het laddertje op, even

270
00:25:36,230 --> 00:25:38,677
naar buiten, je brood, en dan ging je
weer naar binnen en je ging weer zitten.

271
00:25:38,677 --> 00:25:40,970
En toen zijn we naar
Amsterdam gevaren.

272
00:25:40,971 --> 00:25:44,109
En in Amsterdam, ja, toen
kwamen we daar, nou, het was

273
00:25:44,110 --> 00:25:50,430
zo: we hadden geen flauw idee,
het waren allemaal loodsen.

274
00:25:51,550 --> 00:25:59,600
Enorme ruimtes. En er lag…, het enige
was: er lagen bergen stro. En we

275
00:25:59,600 --> 00:26:02,950
werden allemaal in groepen werden we
een kant heen gedreven, naar de ene kant

276
00:26:02,950 --> 00:26:06,180
werden er 100 heen gedreven en de andere
keer weer een paar 100 daarheen gedreven.

277
00:26:06,180 --> 00:26:11,620
Ja, want.., want je zag toen ineens dat
dat er misschien duizenden mensen waren.

278
00:26:11,950 --> 00:26:16,440
Nou, het eerste wat je zocht was
altijd een hoekje of een plek, ja,

279
00:26:16,440 --> 00:26:18,120
en je keek dan om dat je in een
hoekje lag, een plekje, en daar

280
00:26:18,120 --> 00:26:23,571
ging je liggen hè. En je morde niet,
je zeurde niet, je klaagde niet.

281
00:26:23,571 --> 00:26:25,240
En je ging er dan weer
zitten. En weer wachten.

282
00:26:25,240 --> 00:26:30,890
Ik heb er later over nagedacht, de allerlaatste
tijd, ik denk “God, er was helemaal geen

283
00:26:30,890 --> 00:26:35,440
verstandigheid, we waren
zo als lammetjes, we zagen

284
00:26:35,440 --> 00:26:36,974
het helemaal niet kwaad
in”, of ja, wat moest je?

285
00:26:37,250 --> 00:26:42,058
Hè. Er werd zó geschreeuwd en
gebruld en af en toe geschoten, nou,

286
00:26:42,059 --> 00:26:44,737
dat schieten, nou ja, je hield
achteraf bleek wel dat er hier en daar

287
00:26:44,737 --> 00:26:46,920
wel één neergeschoten werd, maar
dat zag je niet en je wist niks.

288
00:26:47,350 --> 00:26:50,880
We waren gewoon, nou, je zegt
“schapen”, nou, we waren eigenlijk

289
00:26:50,880 --> 00:26:52,300
gewoon een stelletje domme
schapen, we wisten het niet.

290
00:26:52,301 --> 00:27:00,830
Hè, je zegt wel eens “mijn naam is Haas”, nou, dat
was in wezen ook zo. Nou, en toen, de andere dag

291
00:27:02,280 --> 00:27:05,030
toen bleek dat er nog water
was, nou, toen hebben we

292
00:27:06,220 --> 00:27:07,080
ons eigen hier en daar nog
eens een beetje gewassen.

293
00:27:07,080 --> 00:27:11,510
De handen een beetje gewassen, het gezicht
afgedaan. Ik had gelukkig een handdoek meegekregen.

294
00:27:11,730 --> 00:27:16,190
Dus met de handdoek een beetje afgeveegd. Ja,
kleren, verkleden, dat deed je natuurlijk niet.

295
00:27:16,970 --> 00:27:19,664
Of iets schoonmaken of zo, je bleef
gewoon zitten in je kleren natuurlijk.

296
00:27:19,664 --> 00:27:23,830
En toen.., en toen kwam er, toen kregen
we een seintje, toen konden we stuk

297
00:27:23,830 --> 00:27:27,888
voor stuk werden we allemaal in
groepjes toegelaten, toen kregen we eten.

298
00:27:27,889 --> 00:27:35,690
En dat weet ik wel, toen heb ik gauw een briefje
geschreven, want ik had een vrouwelijke kennis

299
00:27:35,690 --> 00:27:42,570
in Amsterdam, dat wist ik, die woonde daar,
toevallig ‘r naam en het adres wist ik toevallig.

300
00:27:42,930 --> 00:27:47,030
En tijdens het eten geven heb ik aan
één van die vrouwen, want het waren

301
00:27:47,030 --> 00:27:49,890
gewoon Amsterdamse vrouwen, het briefje
gegeven en daar stond zo’n.., zo’n

302
00:27:51,300 --> 00:28:00,220
Duitse, het was een eh.., het was een
kerel, oh, van de Wehr…, van de Marine,

303
00:28:00,220 --> 00:28:01,890
zo’n Marineofficier stond er.

304
00:28:02,610 --> 00:28:05,169
Of hij nou zijn ogen dichtgedaan hebt
of niet gekeken hebt, want hij stond..,

305
00:28:05,170 --> 00:28:08,520
hij stond iedereen te bekijken, maar
hij liet gewoon dat briefje afgeven.

306
00:28:08,830 --> 00:28:16,210
En nou, die vrouw had dat briefje meegebracht
en na de oorlog heb ik dus gehoord, dat die

307
00:28:16,210 --> 00:28:20,420
vrouw is inderdaad op zoek naar me gegaan,
maar heb niet…, heeft me niet kunnen vinden.

308
00:28:20,420 --> 00:28:21,359
Wat bleek nou?

309
00:28:21,359 --> 00:28:22,600
Dat ik weet niet, het was of jullie met Amsterdam
bekend zijn of uit Amsterdam komen, toen

310
00:28:22,960 --> 00:28:31,290
had je daar vroeger zo’n eiland met allemaal
loodsen en fabrieken, ik geloof dat tegenwoordig

311
00:28:31,290 --> 00:28:35,500
huizen erop staan en dat er een verbinding
is met een brug of zo naar de vaste wal.

312
00:28:36,110 --> 00:28:40,130
Maar ik geloof wel dat ik het later op een boot
nog wel eens gezien heb, ik zeg “goh, ik geloof

313
00:28:40,130 --> 00:28:43,120
zeker dat we daar geweest zijn”, maar daar..,
daar zag je tenslotte helemaal niks meer van

314
00:28:43,240 --> 00:28:50,204
hè. Nou, en toen was het weer de andere dag was
het weer in die boot, ja, en daar lag je weer.

315
00:28:51,230 --> 00:28:55,493
Ja, ja, en er gebeurde niks hoor,
het was echt eh, en we hebben

316
00:28:55,494 --> 00:29:00,050
in die boot gestapt en toen
zijn we over het IJsselmeer in

317
00:29:00,280 --> 00:29:03,390
konvooi gevaren naar Kampen.

318
00:29:04,350 --> 00:29:08,046
Nou, en in Kampen gingen we eigenlijk
echt merken geloof ik dat we…,

319
00:29:08,150 --> 00:29:11,240
dat het ergens niet goed zat,
want toen begonnen we toch wel een

320
00:29:11,240 --> 00:29:15,250
beetje Kampen, dat ging toch wel een
beetje die kant van Duitsland heen.

321
00:29:15,550 --> 00:29:21,140
Maar eigenlijk nog eh geen.., geen
grote monden of drukte, ben je gek.

322
00:29:21,140 --> 00:29:26,100
En we hebben daar een nacht weer geslapen
en de andere dag mochten we er allemaal uit.

323
00:29:26,390 --> 00:29:31,590
Nou zeg, en toen stonden we met..,
met open ogen te kijken, want

324
00:29:31,590 --> 00:29:34,400
toen moesten we over.., over..,
over de kade heen weet ik nog wel.

325
00:29:34,940 --> 00:29:36,544
Met je koffertje liep je daar.

326
00:29:36,544 --> 00:29:42,030
En toen moesten we door een haag van
SS’ers, die stonden daar, met hun geweren.

327
00:29:42,340 --> 00:29:47,020
En er werd geschoten en geschreeuwd
en geslagen, en ik liep aan

328
00:29:47,020 --> 00:29:52,790
de buitenkant en ik zag voor me
zag ik dat die naar beneden komen.

329
00:29:52,860 --> 00:29:58,850
En je denkt “nou”, mijn enige tactiek
was die lui niet aan te kijken,

330
00:29:59,200 --> 00:30:02,571
een beetje met mijn oogharen en een beetje
schuin te kijken, gewoon recht voor me uit.

331
00:30:02,572 --> 00:30:05,740
Een beetje.., een beetje zielig
misschien, een beetje dom.

332
00:30:05,740 --> 00:30:09,740
Nou ja, ik zeg altijd maar “ik ben dom
geboren”, dus ja, wat kon je anders?

333
00:30:09,740 --> 00:30:15,438
En dus ik ben gewoon doorgelopen en
ik heb die… Er is niks gebeurd met me.

334
00:30:15,439 --> 00:30:20,720
Achter me hoorde ik wel
weer schreeuwen en brullen,

335
00:30:20,720 --> 00:30:24,570
maar ja, het was toch hectisch,
en je kan, wat moest je?

336
00:30:24,570 --> 00:30:25,595
Weglopen, ja, dat ging niet, dan werd je
gelijk neergeschoten. Ja, wat moet je?

337
00:30:25,595 --> 00:30:33,630
En we liepen langs de kade en op een
gegeven moment hoor een schot weer aan

338
00:30:33,630 --> 00:30:39,820
de kant van de kade en dat heb ik
toevallig, want even later, toen zag ik

339
00:30:39,820 --> 00:30:45,589
een pak bagage daar liggen voor me,
gewoon een rugzak en een tas, en daar zag

340
00:30:45,590 --> 00:30:50,709
ik één van die militairen zag ik dat
hele spulletje in de IJssel schoppen.

341
00:30:50,709 --> 00:30:52,670
Goh, en toen ging ineens ging
het praatje hoorde ik dat er

342
00:30:52,670 --> 00:30:57,960
een.., dat er een Jood bij liep
en dat die was neergeschoten.

343
00:30:58,750 --> 00:30:59,550
En die was ook

344
00:30:59,550 --> 00:31:03,930
zomaar de IJssel maar in gekiept. En daar
heb ik verder ook helemaal niks van gehoord.

345
00:31:03,931 --> 00:31:11,841
Maar ja, dat deed je eigenlijk verder
niks, je hoorde het en het gebeurde,

346
00:31:11,842 --> 00:31:12,473
en je hoopte er alleen maar dat jij
erdoor…, dat je…, dat jij erdoor liep.

347
00:31:12,473 --> 00:31:12,496
Ja.

348
00:31:12,496 --> 00:31:17,608
Hè. Dat ging helemaal niet met een…
En je liep ook niet met.., met.., met

349
00:31:17,700 --> 00:31:22,127
zoiets van paniekerig op je lijf, ben
je gek, je.., je.., je liep gewoon.

350
00:31:22,127 --> 00:31:24,420
Hè. Nou, en toen kwamen we in de.., ik geloof
dat het, dat heb ik dus later nog gehoord,

351
00:31:24,420 --> 00:31:31,410
de Verhulst Kazerne, en daar werden we in
gedreven en dat was toch wel een beetje krap.

352
00:31:32,200 --> 00:31:37,770
Want daar werden we zo in gedreven dat er
eigenlijk, je kon alleen maar op je knieën zitten.

353
00:31:38,270 --> 00:31:42,760
En dat was eigenlijk één van de
ergste dingen eigenlijk: liggen kon je

354
00:31:42,760 --> 00:31:48,130
niet, we hingen, we stonden bij
mekaar of we hingen tegen elkaar aan.

355
00:31:48,130 --> 00:31:52,800
We werden gewoon op.., opgedreven kan
je wel zeggen in alle gaten en ruimtes.

356
00:31:53,190 --> 00:31:59,670
En toen was het toch wel een beetje, ja,
paniekerig. En op een gegeven moment was het weer

357
00:31:59,670 --> 00:32:01,550
werden we geacht onze mond te houden.

358
00:32:01,550 --> 00:32:06,210
En.., en het bleek.., en het bleek ook
die Dominee, die bleek daar weer te zijn.

359
00:32:06,940 --> 00:32:08,524
En die.., die begon te bidden.

360
00:32:08,525 --> 00:32:11,010
En hij zegt “ja, er ligt er één.., er
ligt er één op sterven”. Ik zeg “zo”, ja.

361
00:32:11,010 --> 00:32:20,091
Nou ja, dat nam je dan als kennisgeving aan. En die
man hebt liggen bidden en ja, nog eens gebeden.

362
00:32:20,091 --> 00:32:25,030
En wat gepraat. Ik weet helemaal
niet hoe het afgelopen is.

363
00:32:25,030 --> 00:32:33,000
Ik hoorde geloof ik later dat hij is
overleden, maar ja, ja, ja, het klinkt

364
00:32:33,000 --> 00:32:36,230
misschien allemaal stom en.., en asociaal,
maar je reageerde er verder niet op.

365
00:32:36,230 --> 00:32:40,020
Je dacht alleen aan jezelf.
En toen kregen we eten.

366
00:32:40,020 --> 00:32:44,222
“Hoera” dachten we, “eten!”. Ja, want
ze hadden gedacht dat daar een 100

367
00:32:44,450 --> 00:32:49,730
man lag, maar er lag wel 500.., 500
man of 1000 man lag daar in dat hok!

368
00:32:50,580 --> 00:35:32,810
En ik weet wel dat ik één.., gerekend één
paplepel met rodekoolstamppot en dat was.., dat was

369
00:35:59,100 --> 00:36:12,190
een locomotiefje.

370
00:36:12,190 --> 00:39:46,140
Nou, en toen bleken we toch in de buurt van zo’n
dorp, gehucht, te zijn en daar liepen de kinderen

371
00:39:46,140 --> 00:40:15,820
te spelen en toen hoorden we zeggen “oh, dat zijn
Schweinen”, en die liepen te gooien, steentjes.

372
00:40:16,080 --> 00:40:18,470
Ja, nou ja, je stond
daar, wat moest je?

373
00:40:18,470 --> 00:40:24,740
Je kon een keertje “rotjong”
zeggen, en ja, dan een paar

374
00:40:24,740 --> 00:40:27,700
Rotterdamse uitdrukkingen, maar
voor de rest, ja, wat moest je?

375
00:40:27,700 --> 00:40:29,571
Je stond daar, je hing daar.

376
00:40:29,571 --> 00:40:33,613
Nou, en op een gegeven moment
en toen, dat had ik in het

377
00:40:33,613 --> 00:40:36,472
begin al meegemaakt dat in het
schip begon er één te zingen.

378
00:40:37,320 --> 00:40:43,350
En toen werd het hele repertoire weer
afgedraaid van de schlagers, de schoolliedjes.

379
00:40:44,680 --> 00:40:46,130
Geestelijke liederen.

380
00:40:46,250 --> 00:40:52,424
Ja, nou, dat was…, dat moet voor die mensen
eigenlijk achteraf toch wel een beetje een

381
00:40:52,425 --> 00:40:55,151
angstaanjagend geluid zijn, want het waren
tenslotte nou geen 100 mensen meer, maar het waren

382
00:40:55,152 --> 00:40:56,960
misschien wel, het konden
misschien wel eens duizenden

383
00:40:56,960 --> 00:40:59,970
mensen die daar ineens
allemaal inschakelden!

384
00:41:00,380 --> 00:41:04,720
Dat…, en je zong maar.
Ja, nou ja, nou ja.

385
00:41:04,720 --> 00:41:08,950
We zijn het heuveltje op gekomen
toen die locomotief kwam.

386
00:41:08,950 --> 00:41:11,620
We moesten allemaal uitstappen,
middenin de wildernis.

387
00:41:11,620 --> 00:41:20,350
Zo, hei, rommel, narigheid, overal
brullen, “mond houden!”, donker.

388
00:41:21,260 --> 00:41:29,520
Nou, en toen moesten we werden we een bepaalde
richting heen gestuurd en daar liepen we maar.

389
00:41:29,520 --> 00:41:29,755
En dat was kennelijk nogal een slecht pad,
want het was eigenlijk een…, dat werd op een

390
00:41:29,755 --> 00:41:35,066
gegeven moment een soort spel, want er waren
ook kuilen en putten in die weg, en dan werd er

391
00:41:35,067 --> 00:41:39,850
geroepen “kuil!”, “put!” en zo ging het: “put!”,
“put!” en je hoorde dat soms ook al in het

392
00:41:39,850 --> 00:41:45,404
Duits hoorde je het al zeggen, ik weet niet
meer hoe ze dat in het Duits zeiden, maar goed.

393
00:41:45,405 --> 00:41:48,924
En ineens, toen zagen we
in de verte zagen we een..,

394
00:41:48,924 --> 00:41:55,480
ja, een gedeeltelijke, ja,
verlicht object eigenlijk.

395
00:41:55,860 --> 00:42:00,770
Want ja, als er geen…, ze wisten
natuurlijk precies of er overvliegende

396
00:42:00,770 --> 00:42:04,680
vliegtuigen waren, en als er geen vliegtuigen
waren, dan wisten ze dat er hier en daar wel even

397
00:42:04,680 --> 00:42:10,880
licht kon zijn hè. En toen kwamen we bij.., ja,
toen kwamen we toch kennelijk bij een kamp terecht.

398
00:42:10,880 --> 00:42:14,586
Want ik zag allemaal prikkeldraad. En
toen gingen we een hek.., een hek door.

399
00:42:14,587 --> 00:42:17,740
Nou, we hadden een eindje gelopen
en toen gingen we weer door een hek.

400
00:42:17,740 --> 00:42:27,830
En toen denk ik “hé, nou”, en toen gingen
we nog een hek door. Nou ja, nou ja, okay.

401
00:42:27,830 --> 00:42:31,662
Toen begon je al een beetje te
begrijpen dat het nou eigenlijk,

402
00:42:31,662 --> 00:42:32,087
nou, je bleef nog allemaal gewoon
doorlopen en je sjokte maar mee.

403
00:42:32,088 --> 00:42:39,458
Nou, en toen stond er een enorm
aantal, hoeveel weet ik niet

404
00:42:39,458 --> 00:42:39,834
eens meer, barakken en nou,
daar werden we zomaar in gestopt.

405
00:42:40,620 --> 00:42:49,000
Maar ze wisten wel ongeveer hoeveel er
gedacht hadden hoeveel er in zo’n barak kon.

406
00:42:49,120 --> 00:42:54,250
Dus en tellen, dat hebben we natuurlijk,
dat heb ik, ja, toen heb ik die 3, 4

407
00:42:54,250 --> 00:42:58,260
maanden dat ik daar nog geweest ben in
Duitsland, toen hebben we dat wel geleerd.

408
00:42:58,260 --> 00:43:00,620
Want er werd wat afgeteld.

409
00:43:01,710 --> 00:43:09,038
En.., en er werden zoveel in die barak
gestopt.Nou, daar lagen we. Zo, er was stro, dus.

410
00:43:09,160 --> 00:43:17,590
Nou, en toen lagen we daar en we hebben een..,
en we hebben een dag kregen we zowaar eten.

411
00:43:18,360 --> 00:43:21,940
Er waren direct al vrijwilligers,
die gingen dat eten wel halen.

412
00:43:21,940 --> 00:43:28,480
Dus want er waren altijd wel mensen die zogenaamd
een beetje direct wel een beetje optraden.

413
00:43:29,060 --> 00:43:34,602
En toen kwam er een gamel met eten en we kregen
eten, en ik had gelukkig een schaaltje bij me.

414
00:43:34,602 --> 00:43:35,660
Dus nou ja, en toen
kregen we zowaar brood!

415
00:43:35,660 --> 00:43:41,110
En dan zal je op een gegeven moment verwonderd
zijn en ik zeg het nog wel eens tegen mijn

416
00:43:41,110 --> 00:43:47,800
vrouw: ik zeg “goh, want we.., we eten nu,
we doen nu met een.., met een brood doen we

417
00:43:47,800 --> 00:43:53,790
2 halve dag samen, dat is 800 gram, en we kregen
400 gram brood, kan je je dat voorstellen,

418
00:43:53,790 --> 00:44:15,460
een halfje brood met een stukje kaas en
een stukje boter”. En dat is zo 3 maanden

419
00:44:15,460 --> 00:44:20,960
Nou, en toen lagen we er zomaar een beetje in
het wilde weg en toen lagen we er ’s nachts.

420
00:44:20,960 --> 00:44:24,331
En toen was er ineens een
heleboel lawaai en wat denk je?

421
00:44:25,700 --> 00:44:27,930
Wordt er weer een partij
mensen in gestopt in diezelfde

422
00:44:27,930 --> 00:44:30,067
barak waar wij allemaal al
een plekje hadden gevonden.

423
00:44:30,068 --> 00:44:36,360
En we begrepen er zoveel uit dat ze maar
een plekje moesten zoeken, ze moesten maar

424
00:44:36,490 --> 00:44:41,651
stro pakken zo van de mensen af en ze moesten
maar zien dat ze de nacht doorkwamen.

425
00:44:41,652 --> 00:44:47,110
Nou zeg, wat was het daar een chaos, het was
knokken voor je.., voor je.., voor je hoopje stro

426
00:44:47,140 --> 00:44:50,637
en je koffertje, en je.., en je maat die naast
je lag van “ben je er nog?” en daar lagen we.

427
00:44:50,940 --> 00:44:55,722
Ja nou, het is.., het is
veel over te vertellen en dan

428
00:44:55,723 --> 00:44:57,080
lijkt het zo.., zo makkelijk,
maar dat was natuurlijk een

429
00:44:57,080 --> 00:44:58,450
dat was een chaos natuurlijk.

430
00:44:58,450 --> 00:45:07,508
En nou ja, en dan gingen we slapen, die lui
waren ook doodziek, dus die gingen slapen.

431
00:45:07,509 --> 00:45:12,360
En de andere morgen, ik was
wakker, ik til mijn hoofd op en

432
00:45:12,360 --> 00:45:14,620
er lag iemand met zijn hoofd
tegen mijn hoofd aan gelegen.

433
00:45:14,620 --> 00:45:18,480
En ik keek op en die zegt
“hai Joop”. Ik zeg “ha Han”.

434
00:45:18,480 --> 00:45:22,550
Toen bleek het nou een
hele goede kennis te zijn.

435
00:45:23,410 --> 00:45:27,090
En nog iemand die we een paar dagen…,
een paar weken van tevoren nog

436
00:45:27,090 --> 00:45:32,810
kolen gehaald hadden van het schip,
want hij was een schippersman.

437
00:45:33,250 --> 00:45:36,030
En dat we nog kolen gehaald
hadden van zijn vader.

438
00:45:36,030 --> 00:45:36,727
En hoe dat kwam, zijn vader, die
was vroeger knecht geweest bij mijn

439
00:45:36,727 --> 00:45:38,656
vader, want mijn vader had op een
zeilschip gevaren vroeger, een klipper,

440
00:45:38,656 --> 00:45:41,980
en toen had je.., had je toch een
knecht nodig hè voor de zeilen.

441
00:45:41,980 --> 00:45:46,149
En het was een zoon ervan en die voer
op het schip. En die voer op Duitsland.

442
00:45:46,150 --> 00:45:50,195
En die had dus eigenlijk ja, die bleek
met een hele groep schippers te zijn.

443
00:45:50,196 --> 00:45:50,561
“Ja, we zijn met een hele groep schippers”.
Hè, nou, nou okay, nou, die liggen daar ook.

444
00:45:51,660 --> 00:46:00,570
En nou, en toen zijn we eigenlijk zo’n beetje..,
zo’n beetje bij elkaar gebleven eigenlijk

445
00:46:00,840 --> 00:46:03,020
En toen werden we toch,
toen zagen ze toch dat we..,

446
00:46:03,020 --> 00:46:05,320
dat we toch wel een beetje
orde moet geschept worden.

447
00:46:05,320 --> 00:46:11,210
En toen hadden ze ontdekt dat op het plafond
hadden ze allemaal dwarsbalken en binnen

448
00:46:11,210 --> 00:46:16,357
zo’n.., zo’n blok van dwarsbalken hadden ze
uitgerekend, daar konden 16 mensen liggen.

449
00:46:16,357 --> 00:46:20,690
En dan moest je dan precies in die
en als je aan de kant kon, je knokte

450
00:46:20,690 --> 00:46:24,530
voor je plekje natuurlijk, want die
16 mensen, die moesten in dat hokje.

451
00:46:24,530 --> 00:46:30,979
En dat hield in dat er vier mensen, vier?, of
acht of zes, aan de ene kant konden liggen met

452
00:46:30,980 --> 00:46:36,582
het hoofd tegen de buitenkant, en er moesten
zes mensen moesten aan de andere kant liggen.

453
00:46:36,583 --> 00:46:39,570
Maar het was wel zo dat je met
de benen van je buurman tot in

454
00:46:39,570 --> 00:46:42,900
je kruis moest liggen, dus dat
je zo precies in elkaar paste.

455
00:46:42,900 --> 00:46:46,330
Dus je had voortdurend als je het
dan trof dat je een klein mannetje

456
00:46:46,330 --> 00:46:49,930
tegenover je had, dan bofte je, maar
had je een beetje een lange kerel

457
00:46:49,930 --> 00:46:54,780
tegenover je, dan lag hij de hele nacht
tegen je achterstel aan te schoppen.

458
00:46:54,870 --> 00:46:59,690
En we konden aan het hoofdeind konden er dan
in het gangpad nog twee in de lengte liggen.

459
00:46:59,690 --> 00:47:12,840
Nou, en toen gingen we werken. Het brood
kreeg je ’s avonds gelijk met je eten.

460
00:47:12,840 --> 00:47:20,360
Nou, en dan je begrijpt wel hoe
het soms ging, als ze eten hadden,

461
00:47:20,460 --> 00:47:53,790
dan aten ze ook ’s avonds hadden
ze de helft van het brood al op.

462
00:47:54,120 --> 00:48:00,040
Maar ik bewaarde het dus netjes voor de andere dag
hè. En toen kregen we, werden we allemaal geteld

463
00:48:00,040 --> 00:48:04,291
voor iedere barak en dan
was de bedoeling dat als je

464
00:48:04,292 --> 00:48:05,187
’s avonds terugkwam, dat het
nog hetzelfde aantal was.

465
00:48:05,188 --> 00:48:11,150
Nou, dat heb ik dan zo 3 maanden
meegemaakt, dat.., dat geval.

466
00:48:11,340 --> 00:48:18,000
Dat klopte nooit hè. Want als je ’s avonds
terugkwam, dan was het donker en stond je daar in het

467
00:48:18,000 --> 00:48:24,893
donker en dan moest je in rijen van vier moest
je staan en nou, dan moest…, werd er geteld, nou,

468
00:48:24,894 --> 00:48:30,680
dat…, je had de hele..., als je de hele dag met een
schop had gestaan, dat lukte natuurlijk niet hè.

469
00:48:31,460 --> 00:48:37,980
En dan moesten we tankvallen maken en toen werd
er nog verwacht dat de aanval zou komen vanuit

470
00:48:37,980 --> 00:48:41,085
Nederland en dat daar die
tanks, die moesten dan zo

471
00:48:41,086 --> 00:48:45,820
in die.., in die.., in die
greppels vallen, rijden.

472
00:48:45,820 --> 00:48:47,450
En die konden daar dus niet daar.

473
00:48:47,450 --> 00:48:50,930
Nou, en dan zal je versteld staan
hoe een tank van een zucht, zo’n..,

474
00:48:51,080 --> 00:48:54,885
zo’n.., we hadden zo met zo’n
mannetje of acht hadden we een bepaald

475
00:48:54,885 --> 00:48:58,830
vak, hè, dan hoorde je in de tijd
van een zucht had je zo was je

476
00:48:59,390 --> 00:48:59,910
op diepte.

477
00:48:59,910 --> 00:49:04,060
Want ze liepen de hele dag te schreeuwen en
te brullen, je moest niet eventjes gaan staan

478
00:49:04,060 --> 00:49:11,750
wachten hè.Later, toen kregen we een beetje
in de gaten dat er verschil was van wachters,

479
00:49:12,230 --> 00:49:19,470
dat we militairen hadden, hè, schreeuwlelijkerds,
maar er waren ook toen mensen, dat waren

480
00:49:19,950 --> 00:49:24,780
Landmacht.., de Landmacht, dat waren mensen
uit de omgeving die vroeger in dienst waren

481
00:49:24,870 --> 00:49:29,780
geweest en die werden allemaal als hulpsoldaten,
als hulpmilitairen werden die gebruikt.

482
00:49:29,780 --> 00:49:33,320
En dat is tot het einde van de oorlog
is dat eigenlijk doorgegaan eigenlijk,

483
00:49:33,320 --> 00:49:38,390
dat mensen in dorpen die al veel ouder
waren of te jong waren, die kregen

484
00:49:38,390 --> 00:49:41,330
ineens allemaal een geweer in de handen
en die hadden 1 dag kregen ze schietles.

485
00:49:42,040 --> 00:49:45,061
Maar dat wist je toen natuurlijk niet.
Maar brullen, dat konden ze allemaal.

486
00:49:45,062 --> 00:49:48,060
Maar toen konden we toch
wel merken dat er waren, die

487
00:49:48,060 --> 00:49:50,730
lieten het wel toe dat je
even op je schop leunde.

488
00:49:50,840 --> 00:49:55,520
Dus dat… En op een gegeven moment was het
dan zo ver na een paar weken, dat ze “witte

489
00:49:55,520 --> 00:50:00,450
muizen!” riepen, “weisse Mause!”, dat betekende
dan dat er weer zo’n groepje schreeuwlelijkerds

490
00:50:00,450 --> 00:50:04,469
kwam, dat we dan weer…, dat we
dan weer erg hard gingen werken.

491
00:50:04,470 --> 00:50:11,332
Dus dat was.., dat was… En tussen de middag
mochten we even zitten, toen kregen we

492
00:50:11,332 --> 00:50:12,520
geen eten ’s middags, toen moest je het dus
met die.., met die…, met dat brood doen.

493
00:50:12,760 --> 00:50:17,130
En toen hadden er al direct een paar
ontdekt dat er…, toen lagen er hopen van de

494
00:50:17,130 --> 00:50:26,331
boeren en daar hadden ze knollen, dat
kunnen ook knollen zijn hè, dat die daar

495
00:50:26,332 --> 00:50:30,050
ingekuild lagen, dus in een tijd van een
zucht, het waren toch wel een paar handige

496
00:50:30,050 --> 00:50:35,350
jongens, dat ik wel meegedaan heb, die een
kuil hadden gegraven en dan had je een knol.

497
00:50:35,710 --> 00:50:38,930
En die stopte je ook weer weg
in je zakje of in je jas.

498
00:50:39,880 --> 00:50:43,860
En dan zat je ’s avonds als je
dan in het kamp kwam, dan werd ie

499
00:50:43,860 --> 00:50:48,460
geschild en dan zat je met elkaar
zat je schijfjes knol uit te delen.

500
00:50:48,620 --> 00:50:53,730
Dat was dus extra voeding. Dus
zo ging het eigenlijk door.

501
00:50:54,240 --> 00:51:01,560
Ik probeerde na een paar dagen toen
kreeg ik diarree. En dat was niet leuk.

502
00:51:01,560 --> 00:51:08,469
Want er was maar één uitgang mochten we
gebruiken, dat, dat was heen lopen en aan de

503
00:51:08,470 --> 00:51:15,644
andere kant waren er dus een soort WC’s, dat
waren, ja, dus grote bakken met een balk en

504
00:51:15,644 --> 00:51:20,090
daar ging je dan maar overheen hangen en maar
je begrijpt wel, hier en daar had je nog een

505
00:51:20,090 --> 00:51:27,530
stukje krant, maar ik weet wel dat ik 1 nacht
dat ik toch wel, nou, dan moest je nog uit

506
00:51:27,530 --> 00:51:33,020
het hoekje komen van je.., van je bed, dat
je toch wel je eigen moest, moeite moest doen

507
00:51:33,020 --> 00:51:38,530
om buiten te komen en het was koud, en het
sneeuwde, het was net zo’n koude winter ook.

508
00:51:38,880 --> 00:51:41,295
En dan liep je weer leeg en
dan ging je weer terug en dan

509
00:51:41,295 --> 00:51:44,125
lag je daar, nou, daar heb
ik een vreselijke nacht gehad.

510
00:51:44,125 --> 00:51:46,870
Maar iedere keer weer heen
en weer, en weer terug.

511
00:51:46,870 --> 00:51:50,680
En maar lopen en weer iedere keer weer
leeg, waar het vandaan kwam weet je niet

512
00:51:50,680 --> 00:51:53,918
meer, en nou ja, en toen heb ik de andere
dag heb ik mijn eigen maar ziek gemeld.

513
00:51:54,290 --> 00:51:58,360
Ja, ik ben maar blijven liggen. En tot

514
00:51:58,620 --> 00:52:03,357
mijn verwondering komt daar een Hollander
gewoon naar me toe, het bleek ook

515
00:52:03,358 --> 00:52:05,112
alweer een kennis te zijn die ik wel
eens ontmoet had thuis in Rotterdam-Zuid.

516
00:52:05,113 --> 00:52:11,770
Die zegt “wat heb je?”. Ik zeg “ik ben ziek”.
“Ja, ja, wat heb je?”. Ik zeg “nou, ik heb

517
00:52:11,770 --> 00:52:21,459
koorts en aan de poeperij en zo”. Nou, “nou,
een dag bedrust”. Hè. Nou ja, en toen later de

518
00:52:21,459 --> 00:52:25,474
andere dag, toen kwam er een al een Duitser
bij, toen kwam die jongen weer langs, want toen

519
00:52:25,475 --> 00:52:30,110
zat er wel een Duitse militair bij, want het
was toch wel een beetje uit de hand gelopen.

520
00:52:30,110 --> 00:52:36,450
Maar gelukkig ben ik toen een beetje opgeknapt
en ik heb toen zo’n dag of 14 hebben we gedaan.

521
00:52:36,450 --> 00:52:39,961
Als ik kon, meldde ik me eigen
ziek, dat lukte me wel eens.

522
00:52:39,961 --> 00:52:45,850
Eten halen was soms een heel probleem, want ze
al gauw door dat die mensen die eten gingen halen,

523
00:52:45,850 --> 00:52:52,740
die met het eten moesten lopen met die gamellen,
nou, dat die dan gauw een schep, effetjes stil

524
00:52:52,740 --> 00:52:58,510
stond, effe rusten, toen
kwamen er een paar flinke

525
00:52:58,510 --> 00:52:59,883
happen genomen en dan met
de rest weer terugkwamen.

526
00:52:59,884 --> 00:53:00,390
Dan begrijp je wel als je

527
00:53:00,390 --> 00:53:05,530
die ik geloof 60 liter bussen waren,
die konden ze niet leeg eten, en dan

528
00:53:05,530 --> 00:53:09,640
ja, met zijn allen hadden we misschien
een theelepeltje eten ervan, maar ja,

529
00:53:09,640 --> 00:53:12,790
je wist tenslotte wel dat ze dat deden
natuurlijk, dat had je al gauw door.

530
00:53:13,660 --> 00:53:15,819
Nou, en toen kwam er
ineens een echte dokter.

531
00:53:15,820 --> 00:53:26,609
En toen kwamen we toch kon je, “wat is er aan
de hand?”, ik zeg “ik ben ziek”. “Wat heb je?”.

532
00:53:26,609 --> 00:53:28,310
“Nou, ik heb wat aan mijn hart”. Dat heb ik
later maar een beetje, ik weet niet, ik heb het

533
00:53:28,310 --> 00:53:31,590
later, want ik heb het inderdaad op oudere
leeftijd aan mijn hart gekregen en daar heb ik

534
00:53:31,590 --> 00:53:37,215
ook wel eens aan teruggedacht, “was dat de Goden
verzoeken?”. En toen werden we met een heel

535
00:53:37,216 --> 00:53:42,130
stel afgekeurd, want ze hadden wel ontdekt dat
de groep toch wel een beetje te groot werd.

536
00:53:43,350 --> 00:53:51,600
Later hoorde ik pas dat.., dat het eigenlijk..,
eigenlijk in een paar weken tijd, 2, 3 weken

537
00:53:51,600 --> 00:53:58,420
tijd, eigenlijk gestopt werd, want toen, dat is
misschien voor meneer wel bekend, toen zijn die

538
00:53:58,420 --> 00:54:03,860
Engelsen, die zijn bij ik geloof dat het
Engelsen waren, over de Rijn getrokken.

539
00:54:03,970 --> 00:54:06,910
Dus toen komt er één
zo’n massa over de Rijn.

540
00:54:08,780 --> 00:54:13,760
De Engelsen, die waren over de
Rijn getrokken bleek achteraf.

541
00:54:14,650 --> 00:54:18,580
En toen begreep ik ook dat het afgelopen
was, want ja, als je van de andere kant

542
00:54:18,580 --> 00:54:22,821
komt met je leger en je duikt dan in zo’n
tankval, dat werkt natuurlijk precies

543
00:54:22,821 --> 00:54:27,710
verkeerd natuurlijk, want dan kom je aan
de verkeerde, aan de uitrijdkant, wat

544
00:54:27,710 --> 00:54:31,940
dan eerst de inrijdkant was, ja, dat
was.., dat was nu de uitrijdkant geworden.

545
00:54:31,940 --> 00:54:37,950
Dus toen is dat later is dat kennelijk toch
gestopt. Maar daar begrepen we toen nog niks van.

546
00:54:37,950 --> 00:54:43,541
En toen ben ik afgekeurd. En toen hadden
we het idee dat we naar huis gingen.

547
00:54:43,541 --> 00:54:48,588
Ja, en we zouden wel, er was wel iemand, er
was iemand bij die zei “nou, we gaan wel naar

548
00:54:48,588 --> 00:54:52,606
huis”. En ik weet wel dat er nog een schipper
was, want die schippersgroep was toch bij

549
00:54:52,606 --> 00:54:58,520
elkaar gebleven, en ik was ook één schipper
geworden, dus en die er ging nog een man mee

550
00:54:58,520 --> 00:55:04,930
en een vriend, die bleef ook bij me. Die werd
ook afgekeurd, die had ook één of andere ziekte.

551
00:55:05,500 --> 00:55:09,600
En toen gingen we lopen. Nou, ’s
morgens, heel vroeg vertrokken.

552
00:55:09,600 --> 00:55:14,030
Allemaal lopen, lopen,
lopen, lopen en een hele, zo

553
00:55:14,030 --> 00:55:16,432
misschien wel een uur, misschien
wel de hele dag gelopen.

554
00:55:16,432 --> 00:55:21,750
En toen kwamen we bij een..,
bij een groot gebouw terecht.

555
00:55:21,750 --> 00:55:29,570
En toen wist ik eindelijk na.., na.., na
weken begreep ik een beetje waar ik zat, toen

556
00:55:29,570 --> 00:55:34,050
kwamen we…, misschien heb je ooit wel eens
gehoord van Bardol, het was een groot klooster.

557
00:55:35,160 --> 00:55:39,192
En toen bleek het later weer dat
je heel in de verte hadden de

558
00:55:39,193 --> 00:55:42,550
mensen gezien dat.., dat je heel
in de verte Enschede kon zien.

559
00:55:42,550 --> 00:55:45,770
Dus in die hoek van de Achterhoek
ergens van Oldenzaal moest

560
00:55:45,770 --> 00:55:48,287
je ergens zoeken, daar lag een
klooster en dat heette Bardol.

561
00:55:50,580 --> 00:55:51,610
En dat was een oud klooster.

562
00:55:51,610 --> 00:55:57,929
En toen werden we met 100, 140, 100, het waren
allemaal grote kamers waren daar. En toen

563
00:55:57,930 --> 00:56:07,050
kwam ik helemaal boven te liggen met 140
man geloof ik op een grote zolder met stro.

564
00:56:08,870 --> 00:56:10,920
Maar in totaal was er ook
geen enkele voorziening,

565
00:56:10,920 --> 00:56:15,790
maar een verdieping lager
waren er waslokalen en WC’s.

566
00:56:16,980 --> 00:56:21,860
En ik denk “nou, dat is geweldig!”. Maar
omdat het zo hard vroor en er geen verwarming

567
00:56:21,860 --> 00:56:27,300
meer was, was het in een tijd van.., van
een paar dagen al was alles bevroren.

568
00:56:27,380 --> 00:56:31,542
De toiletten bevroren, het water,
er was geen waterleiding meer.

569
00:56:31,543 --> 00:56:37,510
Toen moesten we weer naar buiten in
optocht onder leiding, gaten werden

570
00:56:37,510 --> 00:56:41,930
er gegraven en kon je.., kon je
weer naar buiten, wassen kon je niet.

571
00:56:41,930 --> 00:56:44,430
Ik heb mijn eigen nooit gewassen.

572
00:56:44,430 --> 00:56:48,340
Dat ik begrijp daar nog niet, dan moet je het
zachtjesaan niet van me afgeschrapt kunnen hebben!

573
00:56:48,340 --> 00:56:52,570
Hè, je waste niet, je kousen trok je
niet uit, je trok alleen je schoenen even

574
00:56:52,570 --> 00:56:56,000
uit, dat deed ik dan nog, hè, want dan
konden je voeten een beetje luchten.

575
00:56:56,000 --> 00:56:59,100
En je kousen hield je aan.Ik weet niet
eens, ik denk dat ik wel, ik geloof dat ik

576
00:56:59,100 --> 00:57:03,470
nog een paar reservekousen had, maar
als je een paar goede reservekousen

577
00:57:03,470 --> 00:57:10,390
had, dan bewaarde je die, want ja,
veronderstel je, hè, dus kleren, een

578
00:57:10,390 --> 00:57:11,236
schoen bloesje had ik geloof ik
nog, dat liet ik ook rustig zitten.

579
00:57:11,237 --> 00:57:19,500
Want ja, je kan nooit weten. Dus je bleef
maar gewoon lopen, dat deed iedereen ermee.

580
00:57:19,500 --> 00:57:24,290
Er waren mensen, die hadden
helemaal niets, dus ja, wat wilde je?

581
00:57:24,750 --> 00:57:29,670
Nou, en toen lagen we daar en
toen gingen we…, toen bleek dus

582
00:57:29,670 --> 00:57:32,508
dat we niet naar huis gingen,
maar we gingen er ook weer graven.

583
00:57:36,680 --> 00:57:41,370
En nou, dus ja. Maar toen werd er verteld:
er kwam…, toen kregen we SA-bewaking.

584
00:57:41,600 --> 00:57:45,770
En die waren.., dat waren dus
Nazi’s van zo’n beetje van het

585
00:57:45,770 --> 00:57:49,130
eerste uur, die later geloof ik
helemaal uit de gratie zijn geraakt.

586
00:57:49,250 --> 00:57:56,430
Maar dat waren ook met laarzen aan en flink
bebekt. En die hielden dan de orde bij ons.

587
00:57:57,220 --> 00:58:00,230
En de bewaking, en toen
lagen we daar. En toen

588
00:58:00,230 --> 00:58:07,740
werd er gezegd: we kregen 400 gram brood en
’s middags kregen we “Bünkesup”, dus we hadden

589
00:58:07,740 --> 00:58:14,670
geen flauw idee wat Bünkesup was, en ’s
avonds kregen we dus weer dat potje warm eten.

590
00:58:14,820 --> 00:58:16,500
Nou, dat was gelijk hoera!

591
00:58:16,980 --> 00:58:19,770
Want die Bünkesup, dat was
dat we ’s middags wat te eten

592
00:58:19,770 --> 00:58:25,927
kregen, wat we te slobberen
kregen, dat was mooi meegenomen.

593
00:58:25,927 --> 00:58:28,830
En inderdaad, dat hebben ze
dus, maar we gingen niet weg.

594
00:58:29,570 --> 00:58:35,470
Maar dat bleek, die.., die ruimte waar we zaten
bleek zo’n beetje de.., de.., de feestzaal

595
00:58:35,470 --> 00:58:41,610
geweest te zijn, want nou herinner ik me
ineens weer dat er een podium was met doeken.

596
00:58:41,700 --> 00:58:46,460
Met afsluitdoeken, dus dat
er een toneel was dus geweest.

597
00:58:47,120 --> 00:58:52,910
Nou, en.., en dat het, ja, en het was net
zo’n beetje dan begin december was dat.

598
00:58:53,460 --> 00:59:00,330
We hebben daar onze Kerstdagen doorgebracht.
En die Kerstdagen, dat was toch wel

599
00:59:00,330 --> 00:59:11,000
het was wel zo koud geworden en nog steeds
vriezen, en toen hoefden we niet weg.

600
00:59:11,750 --> 00:59:17,390
En toen moest ik ook, ik weet wel dat ik ook
’s nachts ook iedere keer die trap af moest,

601
00:59:17,390 --> 00:59:21,190
dat was zo’n dubbele trap hè, waar je één
trap op gaat, een portaaltje en dan weer een

602
00:59:21,190 --> 00:59:25,500
trap, moest je iedere keer af, nou, en daar
hadden ze dus nog op de één of andere manier

603
00:59:25,500 --> 00:59:30,580
hadden ze de wa- terplaats hadden ze nog
open gekregen en dan kon je daar plassen.

604
00:59:30,910 --> 00:59:36,915
En voor de rest kon je weer naar boven.
Dus dat was wel.., dat was wel heel mooi.

605
00:59:36,916 --> 00:59:43,420
Nou, en iedere keer, en toen lag er
op dat portaal net een dag voor.., een

606
00:59:43,420 --> 00:59:49,760
dag voor Kerstmis lag er een.., lag er
een man op dat portaal en nog een man

607
00:59:49,760 --> 00:59:55,040
bij hem, “ja”, zegt hij, “hij is ziek,
hij is ernstig ziek”. Ja, ja, maar ja.

608
00:59:55,040 --> 01:00:00,020
En ziek zijn of een wond hebben, dat had
ik nog niet ver- teld, dat was natuurlijk al

609
01:00:00,020 --> 01:00:03,110
een pijnlijke zaak, want ik
heb nooit anders gezien als

610
01:00:03,110 --> 01:00:08,550
papier voor verband, een soort
toiletpapier en glycerine.

611
01:00:08,550 --> 01:00:09,320
Eén soort zalf.

612
01:00:10,120 --> 01:00:12,419
En er was geeneens een
ge-neesmiddel of een verbandmiddel

613
01:00:12,420 --> 01:00:15,480
wat ik ooit daar gezien heb,
daar werd alles mee gedaan.

614
01:00:16,010 --> 01:00:19,450
Er werden zelfs later werden er
ook mensen met een open rug die ik

615
01:00:19,940 --> 01:00:23,275
meegemaakt heb, die werden daar
behandeld, die kregen dan nieuw.., nieuw

616
01:00:23,276 --> 01:00:28,030
papier op de rug en dan werd er weer
een klodder van die zalf op gesmeerd.

617
01:00:28,530 --> 01:00:31,540
En dan gingen ze maar weer liggen, want die
mensen kon-den niet meer werken natuurlijk dus.

618
01:00:31,540 --> 01:00:33,510
Ja, er was niets.

619
01:00:34,500 --> 01:00:39,038
En toen.., en toen was het
de andere dag en toen was

620
01:00:39,038 --> 01:00:42,960
die man.., toen hoorde ik,
dat die man was overleden.

621
01:00:42,960 --> 01:00:47,340
Die lag.., die lag daar te.., die lag daar te
sterven. Maar niemand reageerde er verder op.

622
01:00:47,340 --> 01:00:50,812
Die is achter.., de mensen hebben
hem gedragen, achter het podium

623
01:00:50,812 --> 01:00:54,205
en achter de gordijnen hebben ze
hem op het podium gelegd daar.

624
01:00:54,205 --> 01:01:00,220
En ik geloof nog dat het de andere
dag Eerste Kerstdag was en toen kwam

625
01:01:00,220 --> 01:01:06,020
er zo’n SA-man, die kwam op de kamer en die
noem-den we “Opa Kromm”, want het was al een

626
01:01:06,020 --> 01:01:14,700
oudere kerel, een echte.., een echte Hitlerman
nog, en die zei “Heil Hitler”, en het was

627
01:01:14,700 --> 01:01:21,080
“gutermorgen”, en zowaar, hij zegt “allen eine
fröhli-cher Weihnachten”. En nou ja, toen begon

628
01:01:21,080 --> 01:01:28,696
het gemor, “Weihnachten?”, ja, ja, hij zegt, “oh”,
zegt hij “er is hier een dode, niet?”. “Ja”,

629
01:01:28,696 --> 01:01:30,920
“ja”. Hij zegt “ja”, hij zegt “bij ons.., bij
ons”, hij zegt “vallen er iedere dag aan het

630
01:01:32,660 --> 01:01:41,390
Front vallen er iedere dag duizenden doden!”.
Hij zegt “wat maakt die ene nou hè?”. Nou, en

631
01:01:41,390 --> 01:01:45,420
toen voor het eerst heb ik nou eindelijk gehoord
dat er mensen opstandig werden, dat ze op

632
01:01:45,420 --> 01:01:50,930
begonnen te dringen naar die man en “vuile dit!”
en “vuile dat!”, dat kon hij toch niet verstaan.

633
01:01:50,930 --> 01:01:53,832
En toen is hij de kamer uit gelopen,
dat weet ik nog wel, slaande met

634
01:01:53,832 --> 01:01:59,650
zijn stok, want die had altijd een
stok bij hem, ja, we bleven achter.

635
01:02:00,940 --> 01:02:05,160
En alles en er weer weg en er
gebeurde niks. Er is nooit wat gebeurd.

636
01:02:05,160 --> 01:02:08,770
Niemand die ooit wat gezegd
heeft en we zitten daar.

637
01:02:09,270 --> 01:02:13,591
En ik had het er net al over die
Dominee die ik in het begin meemaakte,

638
01:02:13,592 --> 01:02:18,260
laat nou ook die Dominee weer inge-deeld
zijn in die ruimte waar ik zat.

639
01:02:18,820 --> 01:02:21,715
Dus het was Eerste Kerstdag, dus je
begrijpt het al: het Evangelie werd weer

640
01:02:21,715 --> 01:02:26,990
netjes voorgelezen en we hebben weer
netjes Kerstliedjes gezongen met elkaar.

641
01:02:27,160 --> 01:02:32,610
En ja, we hebben op zo’n
manier… Maar de andere kant was

642
01:02:32,610 --> 01:02:36,235
wel we kregen geen eten van het
kamp, omdat we niet werkten.

643
01:02:36,235 --> 01:02:37,180
En wat bleek nou achteraf?

644
01:02:37,180 --> 01:02:43,380
Of we hebben er iets van gemerkt, dat
ze uit Enschede vandaan had- den ze

645
01:02:43,380 --> 01:02:50,390
iets gehoord of gemerkt dat er zoveel
mensen en dat die, ja, wel eten…, geen

646
01:02:50,390 --> 01:02:54,685
extra eten hadden met de Kerstdagen
en die hebben toen eten laten brengen.

647
01:02:54,685 --> 01:02:57,935
Want toen bleek de grens was zó dichtbij te liggen
kregen we op een gegeven moment te horen, maar

648
01:02:59,220 --> 01:03:07,510
nou, ja, daar heb ik ook nog wel een verhaaltje
over, dat hebben die mensen eten laten brengen.

649
01:03:08,370 --> 01:03:10,570
Maar ja, je begrijpt wel, als je ’s
morgens…, als je.., als je beneden

650
01:03:10,570 --> 01:03:16,235
begint, dan begin je altijd beneden,
toen waren ze boven en toen bleef er

651
01:03:16,235 --> 01:03:22,680
voor ons weer niks over hè. Weer twee..,
twee eetlepels stamppot heb gehad.

652
01:03:22,680 --> 01:03:28,547
Ja, het eten was op. Nou, dat was ons eten wat
we de hele dag met Kerstmis gekregen hebben.

653
01:03:28,548 --> 01:03:32,159
Nou, er was niet meer, klaar.
En lag er maar in het stro.

654
01:03:32,160 --> 01:03:36,660
Nou, en dan op een gegeven moment
begonnen we elkaar uit te schelden voor

655
01:03:36,660 --> 01:03:39,898
viezerik, op een gegeven moment zag
je een luis over je kussen lopen.

656
01:03:39,899 --> 01:03:44,271
“Hè verdorie, je hebt je eigen niet gewassen!”.
“Nee, waar mot dat dan?”. Nou, ja, en op een gegeven

657
01:03:45,720 --> 01:03:50,356
moment werd het dan zo erg, dat je op een gegeven
moment als je de kans zag om een beetje water

658
01:03:50,600 --> 01:03:55,337
te krijgen, je schudde je hemd uit, maar je
hield in het gunstigste geval kon je het onder de

659
01:03:55,338 --> 01:03:59,960
kraan houden, drogen, dat kon bijna niet, dus
daar was je nog voorzichtig mee ook, je schudde je

660
01:03:59,960 --> 01:04:02,806
hemd uit en je trok dat hemd weer
aan. Ja, wat moest je anders?

661
01:04:02,806 --> 01:04:09,210
Hè, daar begon je aan gewend te raken.Nou, en
toen had ik die schipper nog bij me en wat nou ook

662
01:04:09,210 --> 01:04:14,510
weer zo’n soort toeval is: die vriend van me,
laat daar nou zijn broer ook op die kamer zitten!

663
01:04:14,980 --> 01:04:20,950
Nou, en die broer, die was nogal een
beetje gebekt en die werd Dolmetzer, dat was

664
01:04:20,950 --> 01:04:27,070
dan een Dolmetzer, die kon goed Duits en
die heeft.., die heeft zich eigen kans

665
01:04:27,070 --> 01:04:30,614
gezien om een beetje vertaler te worden,
verte-genwoordiger te worden voor al die

666
01:04:30,614 --> 01:04:35,460
Nederlanders om de vertaling te kunnen
doen en om de orders door te kunnen geven.

667
01:04:35,460 --> 01:04:38,280
Het was overigens een doodgoede
man, maar hij had wel een jobje.

668
01:04:38,440 --> 01:04:42,390
En dus die jongen, die is tenslotte
wel bij zijn broer aangesloten.

669
01:04:42,390 --> 01:04:44,506
En die ben ik later ook kwijtgeraakt.

670
01:04:44,507 --> 01:04:47,781
Die heb ik later wel teruggezien, die
jongen, een keertje toen we thuis waren.

671
01:04:47,860 --> 01:04:51,850
Maar die was toen weg. Dus ik
ben bij die schipper gebleven.

672
01:04:51,850 --> 01:04:56,560
Ik was en daar was ik ook
al… Eten naar boven brengen?

673
01:04:56,560 --> 01:04:57,320
Ben je bij de schipper gebleven?

674
01:04:57,320 --> 01:05:00,570
Ja, bij de schippergebleven ja.

675
01:05:00,570 --> 01:05:04,630
Want we hadden net dat ik kwam even terug
op voor Kerstmis, ik liet mijn eigen

676
01:05:04,890 --> 01:05:09,571
daar ook al gauw afkeuren en ik had mijn
klomp…, mijn nette schoenen had ik onder

677
01:05:09,572 --> 01:05:16,500
het stro gestopt en toen had ik ook nog
weer klompen of ja, je kreeg tenslotte

678
01:05:16,500 --> 01:05:22,405
van die.., van die schoenen met doeken,
want sokken waren er ook niet meer en zo.

679
01:05:22,405 --> 01:05:24,230
Ik had ook geen sokken meer zogenaamd.

680
01:05:24,230 --> 01:05:27,760
En dan kreeg je lappen om je
voeten gewikkeld hè. En toen

681
01:05:27,760 --> 01:05:29,360
mochten we op een gegeven
moment kreeg je keukendienst.

682
01:05:29,360 --> 01:05:33,780
Toen moesten we knol- len schillen
en een paar aardappelen schillen.

683
01:05:33,870 --> 01:05:36,598
En toen zegt die vrouw, die noemden
we “Frau Haack”, dat was ook zo’n echt

684
01:05:36,598 --> 01:05:42,560
venijn kreng kun je wel zeggen, maar
aan die mensen heb ik het eigenlijk te

685
01:05:42,560 --> 01:05:45,570
danken dat ik toen ik thuiskwam dat ik
onmiddellijk werd doorgelaten overal.

686
01:05:45,570 --> 01:05:49,540
Ik hoefde niet de plaatsen meer te
noemen, en de namen van die twee mensen,

687
01:05:49,540 --> 01:05:53,525
Opa Kromm en Frau Haack, en dat was
een wondermiddel, dat leek wel een

688
01:05:53,526 --> 01:06:00,000
wachtwoord, dan zeiden ze “oh ja, ik snap
het al, dat en dat” en ik was zo thuis!

689
01:06:00,840 --> 01:06:02,160
Dus dat was dan wel een geluk.

690
01:06:02,160 --> 01:06:06,580
En die zegt “ja”, hij zegt “het is
Weihnachten nu”, zegt ze, “je moet doch schöne

691
01:06:06,580 --> 01:06:13,040
Weihnachtsliederen zingen?”. Nou ja, maar het
had natuurlijk totaal geen zin om daar met zijn

692
01:06:13,040 --> 01:06:17,388
drieën, met zijn vieren daar Kerstliedjes te
gaan zitten zingen, terwijl we met dat.., met

693
01:06:17,450 --> 01:06:22,290
dat eten bezig waren, met het schillen van
knollen en een paar van die grote kleiaardappelen.

694
01:06:22,290 --> 01:06:27,080
Nee, dat vond ze toch maar niets, we waren wel
een paar, een stelletje on- dankbare honden.

695
01:06:27,080 --> 01:06:28,480
Nou ja, jammer.

696
01:06:29,150 --> 01:06:33,490
En toen zowaar kregen we
ineens van Opa Kromm te horen

697
01:06:33,490 --> 01:06:37,920
dat we dat er voor verschillenden
een pakje was gekomen.

698
01:06:38,570 --> 01:06:44,890
En zowaar hadden ze in Nederland hadden ze bericht
gekregen dat ik.., dat ik daar zat in Bardol.

699
01:06:44,890 --> 01:06:50,146
Die wisten eigenlijk nog beter waar ik zat als
plaats als, want wij wisten het zelf niet eens.

700
01:06:50,147 --> 01:06:54,569
En die hadden een klein.., die hadden dus
een…, die hebben toen nog geloof ik een..,

701
01:06:54,570 --> 01:06:58,320
een broekje gestuurd en ik geloof dat ze me
een pyjamabroek gestuurd hebben en een.., en

702
01:06:58,320 --> 01:07:06,870
een paar snoepjes. Ja, wat moesten ze
anders sturen? Gewoon nog een paar sokken.

703
01:07:07,150 --> 01:07:07,669
En dus dat heb ik dan nog gekregen.

704
01:07:07,669 --> 01:07:12,666
En dat dus, en toen wist ik ook gelijk dat er
naar me gezocht was en mijn moeder had nog getracht

705
01:07:12,780 --> 01:07:19,293
op de fiets die kant heen te komen, en ze was
achteraf heel dicht in de buurt geweest, maar ja,

706
01:07:19,294 --> 01:07:26,130
aan de grens is ze tegengehouden en dat werd
dus verder ook teruggestuurd en gelukkig op tijd

707
01:07:26,130 --> 01:07:32,325
terug, want het was al gauw dat Oost-Nederland
bevrijd was en West-Nederland nog steeds bezet.

708
01:07:32,330 --> 01:07:37,400
Dus het was natuurlijk al niet zo
eh.., al niet zo’n beste situatie.

709
01:07:38,860 --> 01:07:45,440
En want daar hebben er een paar geprobeerd bij
ons te vluchten en die hadden dus een plan de

710
01:07:45,440 --> 01:07:50,470
campagne gemaakt, want die hadden dus al ontdekt
dat we dicht aan de grens zaten, nou, die

711
01:07:50,470 --> 01:07:55,365
waren de andere dag kwamen ze terug, hadden
dus geen tanden meer in de mond, want die was

712
01:07:55,365 --> 01:08:00,391
al uit…, die werden beneden hoorde ik dat ze..,
dat ze ondervraagd werden 01:08:00:00 maar

713
01:08:00,391 --> 01:08:06,510
we hoorden een hevig geschreeuw en gebrul, dus
met.., met een stuk hout werden de tanden uit

714
01:08:06,510 --> 01:08:12,041
de mond geslagen, toen zijn ze in elkaar
getimmerd, en zo weer teruggeschopt naar de kamer.

715
01:08:12,042 --> 01:08:16,990
Ja, en daar werd het dan, dat was
dus afgelopen, ze konden het leven

716
01:08:16,990 --> 01:08:21,540
voortzetten, dus je be-grijpt wel dat
het nou niet bepaald aanmoedigend

717
01:08:21,540 --> 01:08:28,380
was om te trachten ook een
beetje er tus-senuit te knijpen.

718
01:08:28,530 --> 01:08:34,580
Want ik hoorde al dat een rivier moesten
ze overzwemmen en nou, nou, ik zag me

719
01:08:34,580 --> 01:08:38,980
al zitten daar in.., middenin de winter
door dat water heen kruipen en dan nog

720
01:08:38,980 --> 01:08:43,200
in de buurt komen, ja, want je moest bij
die grensbewoners, dat waren tenslotte

721
01:08:43,200 --> 01:08:48,280
dan, die waren toch ook wel veel, dat
heb je eigenlijk nu nog wel een beetje,

722
01:08:48,280 --> 01:08:52,890
Duitsgezind eigenlijk hè. Die waren niet
zo fel tegen de Duitsers als wij eigenlijk.

723
01:08:54,330 --> 01:09:00,430
Dus nee, dat…, Nou
ja, toen ben ik weer

724
01:09:00,430 --> 01:09:11,990
afgekeurd. Weer op transport gesteld, in een
trein gestopt en weer rijden. Onder hevig gebrul.

725
01:09:14,340 --> 01:09:20,777
Achteraf blijkt, ik heb het gehoord dan
misschien, oh, we zijn onderweg in Osnabrück weet

726
01:09:20,778 --> 01:09:25,025
ik nog zijn we binnengereden, daar zagen we
allemaal puin nog zo’n beetje in het donker.

727
01:09:25,025 --> 01:09:28,110
Toen moesten we daar
onder het station slapen.

728
01:09:28,230 --> 01:09:33,060
En er was een bunker in aanbouw, er lag
allemaal beton, betonblokken en cement.

729
01:09:33,060 --> 01:09:36,852
Zomaar in een kale ruim-te
werden we allemaal gestopt.

730
01:09:36,852 --> 01:09:40,696
Er waren weer een paar van die jongens, die
zagen de kans om daar een vuurtje te stoken.

731
01:09:40,696 --> 01:09:44,220
En toen mochten we om de
beurt bij dat vuurtje zitten.

732
01:09:44,390 --> 01:09:48,270
Nou, ik heb een deken maar uit mijn koffertje
gepakt, mijn koffer onder mijn hoofd en

733
01:09:49,260 --> 01:09:55,258
ik ben maar in de buurt van de…, van die groep
mensen die zich wilden wandelen…, warmen.

734
01:09:55,259 --> 01:09:59,410
Ik ben een beetje weggekropen
en lag maar weer te slapen.

735
01:10:00,100 --> 01:10:04,990
De andere morgen weer in de trein en
toen zijn we in Oldenburg terechtgekomen.

736
01:10:06,680 --> 01:10:14,880
Ontiegelij- ke tijd gelopen. We komen weer in
een kamp. En allemaal weer door het gaas heen.

737
01:10:15,030 --> 01:10:20,780
Weer door een ingang, weer door
een hek, weer door het gaas.

738
01:10:21,220 --> 01:10:25,498
Nou, en daar kwamen we weer in de barak zaten
we weer allemaal op onze hurken in een ruimte.

739
01:10:25,498 --> 01:10:30,399
Ik denk “nou, wat nou weer?”,
en toen had je al, er waren hier

740
01:10:30,399 --> 01:10:33,114
meestal geen dokters meer, dat waren
Sanitätors hè, dus verple- gers.

741
01:10:33,114 --> 01:10:40,800
En er stond ook zowaar weer een Hollandse
verpleger, dus een NSB’er die dus verpleger was.

742
01:10:40,800 --> 01:10:47,080
Want er zijn veel Nederlandse meisjes ook later
naar Duitsland toe gegaan, die werden verpleegster

743
01:10:47,080 --> 01:10:54,260
of ze waren Tram.., of ze waren Schafterin
heette dat, de trambestuurster of tramconductrice.

744
01:10:54,260 --> 01:10:59,960
En ja, hij zegt “jullie
zijn hier, hier wordt werk

745
01:10:59,960 --> 01:11:06,420
voor jullie gezocht”. Hij zegt “je
begrijpt wel, je hebt nu geen werk”. En..,

746
01:11:07,660 --> 01:11:11,720
en nu komt eigenlijk dat verhaal wat
meneer van me ge-hoord heeft: in de

747
01:11:12,380 --> 01:11:18,740
Razziabijeenkomst, dat hij zegt “ja”,
hij zegt “keine Arbeit, kein Essen”.

748
01:11:19,900 --> 01:11:23,837
Maar hij vertelde er wel bij: je kreeg
’s morgens een boterham met een ei.

749
01:11:23,940 --> 01:11:27,150
Nou, “een ei!” dachten
we, “oh”, wat was het, ei?

750
01:11:27,150 --> 01:11:32,884
En ’s avonds kregen we warm eten, maar voor de
rest kre-gen we niets. Het was wachten. Tja.

751
01:11:32,884 --> 01:11:37,880
Maar we moesten wel allemaal gereinigd worden,
want we zaten allemaal onder de luizen, inderdaad.

752
01:11:38,060 --> 01:11:39,790
We zaten stijf van de luizen.

753
01:11:40,290 --> 01:11:44,740
Later heb ik ontdekt dat ik geen aanleg
had, geen goed bloed had voor luizen,

754
01:11:45,250 --> 01:11:49,700
later had ik een buurman, die stijf
onder zat en ik had alleen een overloper.

755
01:11:49,700 --> 01:11:55,100
Dus mijn bloed klopte kennelijk niet. Weer zo’n
bewijs dat ik niet zo erg goed in elkaar zat.

756
01:11:55,100 --> 01:11:59,260
Nou, en toen

757
01:12:00,230 --> 01:12:02,960
kwamen we weer in zo’n ruimte, toen
moesten we ons eigen allemaal uitkleden.

758
01:12:04,140 --> 01:12:09,240
Onze kleding allemaal aan haakjes hangen.
Want.., want dat werd dan gereinigd.

759
01:12:09,241 --> 01:12:17,640
We moesten alles uitdoen. En daar stonden al
die.., die blote kerels allemaal in een rij.

760
01:12:17,640 --> 01:12:28,530
En toen allemaal.., allemaal bij een, daar
zat er een dokter en die keek alles na,

761
01:12:28,530 --> 01:12:34,336
“heb je klachten?”. “Ja, ik heb het aan
mijn hart”. Geklopt, “doorlopen”. En we

762
01:12:34,336 --> 01:12:36,855
bleven allemaal zo, allemaal zo in lange
rijen, het waren er 100, 200, weet ik veel.

763
01:12:36,855 --> 01:12:48,180
En toen kwamen we in een grote.., grote ruimte,
een betrekkelijk grote ruimte, helemaal kaal.

764
01:12:48,180 --> 01:12:52,710
Helemaal donker. Dat waren van die.., van die
flauwe lampjes brand- den er, van die spaarlampjes.

765
01:12:53,280 --> 01:12:55,760
En daar werden we helemaal zo’n
beetje op elkaar gedreven, zo

766
01:12:55,760 --> 01:12:59,620
ver gedreven dat je net je..,
je kon net je ellebogen bewegen

767
01:12:59,620 --> 01:13:05,639
je kon zo amper staan, om-vallen kon
je niet. Het werd helemaal vol gezet.

768
01:13:05,640 --> 01:13:09,500
En de deuren gingen
dicht, alles was dicht.

769
01:13:09,500 --> 01:13:11,945
Boven het plafond was
ongeveer, ja, laten we maar

770
01:13:11,946 --> 01:13:14,660
zeggen deze hoogte, daar
zagen we allemaal gaatjes.

771
01:13:15,200 --> 01:13:15,574
En toen keek je zo naar boven,
ja, er was geen mens die wat zei.

772
01:13:15,574 --> 01:13:19,715
We stonden er maar hè. Je.., dan dacht
je, nee, we dachten he- lemaal niet.

773
01:13:21,260 --> 01:13:25,020
Tenminste, ik denk niet
dat iedereen dacht.

774
01:13:25,020 --> 01:13:29,490
En toen hadden we zo een paar
minu- ten gestaan, je weet

775
01:13:29,490 --> 01:13:32,120
nooit of het 2, 3, 4 minuten
is, dat weet je niet meer.

776
01:13:32,400 --> 01:13:38,350
En ineens hoorden we een hevig gesis
en toen ging het water spuiten.

777
01:13:38,960 --> 01:13:45,540
En of je het nou geloven kan of niet,
er brak opeens een hoeraatje uit, zo een

778
01:13:45,540 --> 01:13:52,010
soort of het.., of het een soort opluchting
was, en ineens “hoera!”, weet je wel.

779
01:13:52,010 --> 01:13:54,270
En we stonden ineens allemaal, er ging een
luik open, er kwam een grote pot met zandzeep

780
01:13:54,270 --> 01:14:02,050
tevoorschijn, daar kon je, dat was zand, het was
zand met een beetje zeep erdoor, dat was en daar

781
01:14:02,050 --> 01:14:12,430
En daar stonden we weer. Nou, nou, en eh er
werden wat doeken naar binnen gegooid, wat lappen.

782
01:14:12,430 --> 01:14:14,140
Nou, daar veegde je eigen mee af.

783
01:14:14,140 --> 01:14:31,590
Nou, en toen.., en toen werden we allemaal
moes- ten we allemaal weer stuk voor

784
01:14:31,590 --> 01:14:40,292
stuk door dat gangetje heen, door die uitgang
en toen zat er een kerel met een grote

785
01:14:40,292 --> 01:14:46,030
pot, het rook naar carboleum, het was ook
carboleum, en een grote kwast en toen

786
01:14:46,030 --> 01:14:52,420
werden we allemaal stuk voor stuk onze
oksels en, ja, sorry mevrouw, onze.., onze

787
01:14:52,420 --> 01:14:57,909
edele delen werden…, werd carboleum ingesmeerd,
dat was tegen de.., tegen de luizen.

788
01:14:57,910 --> 01:15:00,070
Dus alle

789
01:15:00,740 --> 01:15:03,853
mensen met haren op de borst, die had je toen
ook al, werden ingesmeerd en zo liepen we door.

790
01:15:05,350 --> 01:15:12,320
En toen kwamen we allemaal
liepen we naar ons haakje en we

791
01:15:12,320 --> 01:15:16,780
trokken onze.., onze.., onze
schoongemaakte kleren weer aan.

792
01:15:16,780 --> 01:15:19,507
Die waren al schoon en droog
op de één of andere manier.

793
01:15:19,508 --> 01:15:22,920
Hoe ze dat voor mekaar gebokst
hebben, nou, Joost mag het weten!

794
01:15:23,430 --> 01:15:25,520
Mis- schien is de tijd wel langer
geweest, ik weet niet meer, we trokken

795
01:15:25,520 --> 01:15:29,110
het allemaal weer aan en we gingen
zogenaamd naar het schone gedeelte.

796
01:15:30,260 --> 01:15:33,990
Nou, en we konden daar prompt, begrijp
je het al?, we kwamen in een kamer

797
01:15:33,990 --> 01:15:39,020
met ietsje meer ruimte die zogenaamd
schoon was en daar zaten we weer.

798
01:15:39,020 --> 01:15:43,800
En daar hebben zo 2, 3,
4 dagen zomaar gezeten.

799
01:15:44,020 --> 01:15:48,750
Je mocht in het kamp mocht je
dus wat rondlopen, er vonden er

800
01:15:48,750 --> 01:15:53,227
toch een paar ro…, groenekool
planten stonden er hier en daar nog.

801
01:15:54,660 --> 01:15:59,300
Zo een groenekoolblaadjes gegeten
en voor de rest ja, was het klaar.

802
01:16:00,350 --> 01:16:06,260
Nou, ik dacht “ja, hoe lang kan
dat duren?”. Er lag één boek,

803
01:16:06,260 --> 01:16:09,890
van een Amsterdamse schrijver,
dat was 100 jaar geleden.

804
01:16:10,320 --> 01:16:14,499
Nou, dat had ik natuurlijk, dan kreeg
ik weer één of ander weer in handen.

805
01:16:14,500 --> 01:16:21,010
Want ze vonden eigenlijk mij een zielige
man, want ik had ook al daarvoor had

806
01:16:21,010 --> 01:16:23,760
ik dikwijls door die, ik zei wel dat
er grensbewakers waren geweest, werd er

807
01:16:23,760 --> 01:16:29,790
nog wel eens een sigaret in mijn handen
gestopt en ik had al heel snel in de

808
01:16:29,790 --> 01:16:33,860
gaten dat er mensen waren, die hadden
liever een sigaret als een boterham.

809
01:16:34,290 --> 01:16:36,660
En toen was het toch wel
inmiddels wel een handel

810
01:16:36,660 --> 01:16:40,690
ontstaan dat voor een sigaret
kreeg ik een boterham.

811
01:16:41,010 --> 01:16:47,440
En dat heb ik toch wel tot het…, tot heel lang heb
ik dat.., heb ik dat vol kunnen houden eigenlijk.

812
01:16:49,810 --> 01:16:53,700
En ik had wel geld gehad van mijn vader.
Ik had 130 Euro…, 130 gulden meegekregen.

813
01:16:53,700 --> 01:17:00,076
En daar ben ik heel erg zuinig mee geweest, want
daar heb ik tot het laatste toe was het net op.

814
01:17:02,530 --> 01:17:04,121
Dus dat heb ik toch wel, dus je kan wel
begrijpen hoe zuinig ik erop ben geweest.

815
01:17:04,121 --> 01:17:05,320
Want verdienen deed
je natuurlijk niks.

816
01:17:05,320 --> 01:17:11,201
Je had we kregen zogenaamd 10 gulden
per dag geloof ik, was er beloofd, maar

817
01:17:11,202 --> 01:17:16,082
we kregen in wezen hebben we nooit wat
gehad hè. En toen ineens kre- gen we

818
01:17:16,082 --> 01:17:19,109
allemaal bericht, er werden zo allemaal
plukken mensen gepakt en toen werden we

819
01:17:19,110 --> 01:17:23,880
weer in de trein gestopt en toen kwamen
we ’s nachts kwamen we weer in een kamp.

820
01:17:23,880 --> 01:17:30,210
Maar in een kamp waar er bijvoorbeeld
zo’n 20 mensen in konden met dubbele

821
01:17:30,210 --> 01:17:34,370
bedden, toen we kre- gen ineens allemaal
een bed met een paar kasten ernaast!

822
01:17:34,370 --> 01:17:36,250
Tot onze verbazing.

823
01:17:37,800 --> 01:17:44,956
En.., en een potkachel in het midden met een..,
met een.., met een ton met een beetje smerig hout.

824
01:17:44,957 --> 01:17:51,019
En dat was onze kamer! En we kregen eten!
Heerlijk eten, dat wil ik nog wel zeggen!

825
01:17:51,080 --> 01:17:53,803
Ik denk “nou!”, dat was
maar één keer hoor.

826
01:17:53,803 --> 01:17:59,970
Nou, en daar, toen zaten we daar, we
zeggen “nou zeg”, ja, het was nog.., nog..,

827
01:18:00,290 --> 01:18:05,000
nog niet naar huis, en toen bleek het dus
Beckendorf te zijn, Becken, dat was bij,

828
01:18:05,000 --> 01:18:08,982
daar had je Vulkanfabrieken en ik weet niet in
hoeverre je bekend bent met de Vulkanfabrie-

829
01:18:08,983 --> 01:18:16,180
ken, daar had je in.., in Vlaardingen
ongeveer of in Schiedam ergens, en het was

830
01:18:16,180 --> 01:18:21,350
eigenlijk een filiaal of het hoofdbedrijf
van een bedrijf wat in Nederland ook was.

831
01:18:21,350 --> 01:18:24,986
En dat heeft dus, dat maakte toen
geen indruk op je, maar dat was

832
01:18:25,590 --> 01:18:27,852
achteraf is dat eigenlijk misschien
toch wel mijn redding geweest.

833
01:18:29,650 --> 01:18:31,840
En toen moesten we er
ineens naar de fabriek.

834
01:18:32,870 --> 01:18:36,354
En toen, wat ik was, nou, misschien
een bank- werker hè. Toen zat er

835
01:18:36,660 --> 01:18:41,050
zo’n oude ingenieur zat er en die zegt
“wat heb je gemaakt?”. Ik zeg “nou,

836
01:18:41,050 --> 01:18:47,290
ik was frezer en bankwerker”. “Zo,
zo”. En toen ging ik naar school.

837
01:18:47,290 --> 01:18:49,710
Zo de eerste klas van de Lagere..,
Lagere Technische School.

838
01:18:49,710 --> 01:18:53,260
Toen kregen we een stukje ijzer en een
vijl en daar stonden we plotseling met

839
01:18:53,260 --> 01:18:58,070
een man of 20 stonden we stukjes ijzer
te vijlen, met leraren om ons heen.

840
01:18:58,070 --> 01:19:04,700
En die.., die leerden
ons vijlen. Ja. Ja.

841
01:19:04,700 --> 01:19:09,190
Nou, en in het begin, de eerste paar weken,
mochten we er zomaar vrij naartoe lopen.

842
01:19:10,680 --> 01:19:13,027
Nou, we waren ineens vrij! We mochten
ineens lopen zeg, was dat wat!

843
01:19:13,027 --> 01:19:20,210
En, maar ja, ze hadden wel door, dat bleek
later, bij ons vandaan moest je over de Weser

844
01:19:20,210 --> 01:19:25,350
en de Weser, daar kwam al je niet over en we
wisten toen, we begrepen toen al zo’n beetje

845
01:19:25,350 --> 01:19:30,690
dat West-Nederland bezet was en dat.., dat…,
of Oost-Nederland bevrijd en West-Nederland

846
01:19:30,690 --> 01:19:34,150
nog bezet was, dus ja, het had voor ons…, het
had eigenlijk helemaal geen zin om te lopen,

847
01:19:34,150 --> 01:19:40,430
“ja, waar moest je heen?”, je kon ner- gens
heen, want je werd overal, we zaten vlakbij een

848
01:19:40,430 --> 01:19:50,280
groot kamp, met militairen, het was een
groot Marinekamp zat daar en ook vanwege die

849
01:19:50,550 --> 01:19:55,240
fabrieken, want daar werden de.., de schepen,
de duikboten werden daar gerepareerd en gemaakt.

850
01:19:55,460 --> 01:19:59,720
Dus er was geen, ja, er liepen
overal.., overal liepen er

851
01:19:59,720 --> 01:20:03,660
militairen dus, je liet het wel
uit je hoofd om de benen te nemen.

852
01:20:03,790 --> 01:20:06,260
En je was allang blij
dat je ergens wat had.

853
01:20:06,261 --> 01:20:09,499
Nou, en iedere morgen, dan ging je
maar weer daarheen, naar die fabriek.

854
01:20:09,499 --> 01:20:13,727
En dat hebben we zo anderhalve week geloof
ik of 14 dagen, toen was ik bankwerker.

855
01:20:15,640 --> 01:20:17,350
Maar er was geen werk.

856
01:20:18,320 --> 01:20:24,860
En toen heb ik een baantje gekregen, toen
moest ik, toen reed er een treintje met een

857
01:20:24,860 --> 01:20:31,460
wagen met een.., met een knijper, en die
moest ieder uur moest ie een paar scheppen

858
01:20:31,460 --> 01:20:36,810
kolen naar een ketel brengen voor de.., voor
het stoken om de fabriek op gang te houden.

859
01:20:36,810 --> 01:20:41,399
En die kwam dan aanrijden en dan moest ik
met een stuk ijzer moest ik zo die knijper

860
01:20:41,400 --> 01:20:45,410
opentrekken, aan een klepje trekken, en die
ging dan open en toen kwam ie in een bak, en

861
01:20:45,410 --> 01:20:49,550
dan konden ze zo konden ze die vuren konden
ze weer scheppen, dan konden ze het aansteken.

862
01:20:49,550 --> 01:20:52,737
Nou, dat was mijn jobje. Nou,
voor de rest lag ik daar maar.

863
01:20:52,737 --> 01:20:56,417
En ik zie nog die ingenieur
kwam een keer voorbij, hij zegt

864
01:20:56,418 --> 01:20:59,673
“zo, jij hebt het gevonden daar!”.
Ik zeg “ja, maar hoe meneer?”

865
01:21:00,160 --> 01:21:02,640
Ja, mijn Duits was niet zo best.

866
01:21:02,640 --> 01:21:05,100
En ik heb er ook nooit zo
erg mijn best voor gedaan,

867
01:21:05,100 --> 01:21:07,583
hoewel ik het later toch
wel makkelijker is geweest.

868
01:21:07,583 --> 01:21:13,620
Nou, en toen had ik al.., al gauw geen… Ja,
en toen is het eindelijk gekomen dat ik een

869
01:21:13,620 --> 01:21:18,770
beetje brutaler begon te worden, want het eten
ging hard minderen, want we kregen tenslotte

870
01:21:18,770 --> 01:21:22,040
geen.., geen stamppot meer of erwtensoep
meer, we kregen alleen nog maar knollenwater.

871
01:21:22,040 --> 01:21:26,300
Dus een water in knollen…, of
knollen in het water zonder zout

872
01:21:26,300 --> 01:21:30,930
’s avonds en dan 200 gram brood
en dat was beschimmeld ook nog.

873
01:21:30,930 --> 01:21:33,480
Dus er bleef niks
over, je had niks meer.

874
01:21:34,030 --> 01:21:40,210
En toen ben ik een soort Winitou geworden,
want toen was er ineens ook alles,

875
01:21:40,210 --> 01:21:42,906
de vrijheid was verdwenen, toen moesten
we allemaal in colonnes ’s morgens

876
01:21:42,906 --> 01:21:46,520
naar de fabriek, dat was weer tellen
gebleven, want over dat tellen heb ik

877
01:21:46,520 --> 01:21:52,500
verder niks gezegd, maar dat ik..,
ik ben.., ik ben wel 100 keer geteld.

878
01:21:52,740 --> 01:21:59,680
Als er ’s morgens 1000 vertrokken en je
kwam terug en er waren er 899, 899, dan moest

879
01:21:59,680 --> 01:22:03,090
alles overgeteld worden.
Want die konden wel weg zijn.

880
01:22:03,400 --> 01:22:07,824
En dat was verschrikkelijk, en ook die mensen
zelf, die begeleiders, die stonden dan ook

881
01:22:07,824 --> 01:22:12,880
uren lang om 6 uur ’s avonds, toen was het al
donker, stond je soms tot 7 uur, half 8 stond

882
01:22:12,880 --> 01:22:20,640
je daar te tellen hè, om je.., om je, ja,
ja, om het toch maar het geheel te krijgen,

883
01:22:20,640 --> 01:22:25,700
tenslotte gaven ze het maar op, want hoe donkerder
het werd, dus de chaos werd steeds groter.

884
01:22:25,700 --> 01:22:31,653
En aan de ene kant waren ze ook wel
fel nog, waren ze op zo’n manier

885
01:22:31,653 --> 01:22:34,730
eerlijk, want er was een keertje
iemand, dat gaat effe terug hoor, die

886
01:22:34,730 --> 01:22:37,970
was…, die had wat gepikt, het was een
colle- ga en dat was bekend geworden.

887
01:22:37,970 --> 01:22:44,590
En toen moesten we met die hele kamer werden
we de…, stonden we op een.., op een binnenplein

888
01:22:45,320 --> 01:22:51,200
en daar moesten we rondjes lopen en er stonden
al- lemaal militairen om ons heen met kolfjes.

889
01:22:51,200 --> 01:22:55,570
En een kerel in het midden
en dan was het lopen, vallen,

890
01:22:55,730 --> 01:22:58,170
lopen, vallen; net zolang
tot de dader zou komen.

891
01:22:58,790 --> 01:22:59,760
Maar ja, dus

892
01:22:59,760 --> 01:23:05,375
maar je liep maar. Je liet je eigen vallen
als ze zeiden “vallen!”. Nou ja, dan viel je.

893
01:23:05,375 --> 01:23:12,150
Daar lag je. “Opstaan!”, hè, opstaan. “Lopen!”,
nou, dan liep je weer. En je liep daar maar rondjes.

894
01:23:12,150 --> 01:23:15,060
Een uur, anderhalf uur. Een paar uur.

895
01:23:15,820 --> 01:23:17,314
Er viel er wel eens eentje, die kon niet meer
overeind, nou ja, die werd opzij geschoven.

896
01:23:17,315 --> 01:23:21,730
En je ging maar weer. En tenslotte, toen
kwam er iemand, die ging zijn eigen melden.

897
01:23:21,730 --> 01:23:27,040
Hij zegt “ik heb het gedaan”. Nou, die
werd dus eerst voor onze ogen zo’n beetje

898
01:23:27,120 --> 01:23:31,695
in elkaar geslagen, wat er verder
gebeurd is weet ik niet, daar dacht ook

899
01:23:31,695 --> 01:23:34,640
verder niemand aan, want je was al blij
dat je zelf het levend had afgebracht.

900
01:23:34,640 --> 01:23:39,890
En je ging weer terug naar je kamer,
naar je ruimte, en je ging weer door.

901
01:23:41,210 --> 01:23:48,250
Weet je, achteraf, zo apathisch van
alles en je was zo, ja, als lammen.

902
01:23:48,250 --> 01:23:51,090
Ik kan me eigen nooit voorstellen, want
ik heb wel verhalen gehoord later van

903
01:23:51,090 --> 01:23:54,900
mensen, die waren.., die waren spoorwegarbeider
geworden, die hadden op fabrieken

904
01:23:54,900 --> 01:23:58,760
gezeten, die werden gebombar- deerd en al
die dingen meer, dat zagen wij ook niet.

905
01:23:59,090 --> 01:24:00,020
Toevallig bleek dat

906
01:24:00,020 --> 01:24:08,100
kamp waar we zaten, wat ik vertelde, dat bleek
naast.., naast een ziekenhuis gelegen te hebben,dat

907
01:24:08,100 --> 01:24:12,310
wist ik ook pas weken later, met een groot rood
kruis erop, misschien heeft dat ons gespaard.

908
01:24:12,310 --> 01:24:17,270
Misschien heeft er ook ons
gespaard dat die fabriek een van

909
01:24:17,270 --> 01:24:20,630
Nederland afstammende fabriek was,
dat ie niet gebombardeerd werd.

910
01:24:20,630 --> 01:24:25,240
Want er stonden alle-maal, er werd er gewerkt
in die fabriek hè. Maar allemaal door..,

911
01:24:25,240 --> 01:24:31,275
door.., door Russische en Poolse meisjes stonden
daar allemaal aan die.., aan die machines.

912
01:24:31,870 --> 01:24:34,310
En ik had eens een keertje, toen had ik
helemaal niks te doen, want ik liep daar maar

913
01:24:34,310 --> 01:24:35,700
en ging ik eens kijken, maar ik werd
onmiddellijk weggejaagd, want dat mocht niet.

914
01:24:35,700 --> 01:24:40,020
Om te kijken, ik denk “hé,
daar staat iemand, dat werk heb

915
01:24:40,020 --> 01:24:44,750
ik thuis ook gedaan”. Nou, dat
was dan gauw snel wegwezen.

916
01:24:44,750 --> 01:24:46,140
En je mocht er ook niks zeggen.

917
01:24:47,180 --> 01:24:48,956
We liepen er ook allemaal met een
letter, net als de Joden liep je ook

918
01:24:48,956 --> 01:24:53,100
allemaal met een P op de borst hè,
want.., want we zaten in dat kamp, daar

919
01:24:53,100 --> 01:24:56,420
bleken ontzettend veel Russen te zitten,
al- lemaal Russische vrouwen te zitten.

920
01:24:56,460 --> 01:24:59,870
Enkele mannen. Want ik hoorde wel
van een vrouw van de Russische

921
01:24:59,870 --> 01:25:05,984
vrouwen ook daar, die hadden ook 14 dagen in
een.., in een wagon gezeten, uit de Oekraïne.

922
01:25:05,984 --> 01:25:10,538
Die waren zomaar opgepakt ook en gewoon allemaal..,
allemaal daar-heen gebracht. En allemaal werken.

923
01:25:10,538 --> 01:25:11,207
Hè, ja.

924
01:25:11,208 --> 01:25:15,160
Maar die konden tot de stomme verbazing konden ze
in dat plaatsje konden ze ook ineens lopen zomaar.

925
01:25:15,160 --> 01:25:18,700
Die begrepen het ook niet,
die waren er ook bij, ja.

926
01:25:18,730 --> 01:25:25,150
Maar ja, als je naar de Oekraïne moet, wat
moet je? Dus eh maar ik werd het al gauw zat.

927
01:25:25,680 --> 01:25:31,030
En toen heb ik de gok genomen om ’s morgens
wat ik daarnet gebleven was een soort Winitou

928
01:25:31,030 --> 01:25:37,184
voordat de mensen opgeroepen werden om naar
bui- ten te komen om het kamp uit te sluipen.

929
01:25:37,184 --> 01:25:42,660
Door de bosjes heen en ik had een gaatje
gevonden in het hekwerk en nog het hekwerk.

930
01:25:42,660 --> 01:25:43,470
En toen ging ik op stap.

931
01:25:43,470 --> 01:25:51,410
Eh, ja, en dan ging ik langs het
land in en toen ging ik kijken of

932
01:25:51,410 --> 01:25:55,430
er huizen waren waar er een tuintje
gespit moest worden of waar er

933
01:25:55,430 --> 01:25:59,730
hout gehakt moest worden, want ja,
mannen waren er bijna niet meer.

934
01:26:00,230 --> 01:26:05,390
En zodoende zeggen ze “ja”, “ja,
ik hoef alleen maar eten te hebben”.

935
01:26:05,420 --> 01:26:08,946
En toen gebeurde het dat ik.., dat
ik hier en daar houtjes mocht hakken.

936
01:26:08,946 --> 01:26:11,355
Daar moest je soms wel de hele dag
voor lopen, toen stond ik zo bij

937
01:26:11,356 --> 01:26:16,170
een man, die ging de andere dag,
ja, hij gaat morgen bomen kappen.

938
01:26:16,770 --> 01:26:20,180
En “je mag mee”. En ik ging,
maar ik nam wel een gok,

939
01:26:20,180 --> 01:26:23,550
want je moest wel een loodje
ophangen in die fabriek.

940
01:26:23,750 --> 01:26:27,230
En dat loodje, dat werd niet gepakt en dat
werd niet opgehangen natuurlijk ’s morgens.

941
01:26:27,230 --> 01:26:31,460
Dus in wezen was ik er
niet. Hè, je hoorde niks.

942
01:26:31,820 --> 01:26:35,530
Dus ja, dat was…, het was niet normaal
natuurlijk eigenlijk meer hè. Je

943
01:26:35,530 --> 01:26:39,083
had allang natuurlijk na 2 dagen had
je allang opgepakt moeten worden.

944
01:26:39,083 --> 01:26:41,402
Maar je hoorde niks,
dus je ging maar door.

945
01:26:41,402 --> 01:26:45,330
Dus daar heb ik dus bomen leren kappen,
hoe je dat moet doen. Bij zo’n oude man.

946
01:26:45,550 --> 01:26:52,990
Nou, en dat had ik zo al op een gegeven
moment verschillende adresjes gekregen en

947
01:26:52,990 --> 01:26:59,590
toen ging er dus iemand met me mee en..,
en toen kwamen we ook bij een paar gezinnen

948
01:26:59,590 --> 01:27:03,123
nou, dat weet ik nog wel, dat was om
een voorbeeld te geven hoe we dat deden

949
01:27:03,150 --> 01:27:07,710
verder, en ik kwam bij een vrouw en
daar konden we wel bij spitten en graven.

950
01:27:08,110 --> 01:27:10,580
En bij hun buren
konden we ook terecht.

951
01:27:11,270 --> 01:27:14,009
En toen de andere dag konden we terugkomen,
dan ging ik de andere dag weer.

952
01:27:14,010 --> 01:27:17,750
Maar toen hoefde alleen die man
te komen, want het was een.., een

953
01:27:17,750 --> 01:27:22,080
vent van zo’n -4, 24 jaar, nog een
Zeeuw geloof ik, een stevige kerel.

954
01:27:22,220 --> 01:27:24,550
En ik was, ja, toch maar een jongetje.

955
01:27:24,550 --> 01:27:29,850
Dat was het jongetje, ik kreeg uit
zieligheid omdat ik zo zielig was kreeg

956
01:27:29,850 --> 01:27:33,350
ik dus dat eten en toen kon ik bij
die buren kon ik dus nog terecht.

957
01:27:33,350 --> 01:27:37,329
En daar was, daar hadden ze een zoon
in huis en die zoon, die was, die had

958
01:27:37,330 --> 01:27:41,060
een kunstbeen, want die was soldaat
geweest in Noorwegen en die was gewond.

959
01:27:41,060 --> 01:27:44,760
En dat was een heel gemaligde kerel
en die vond het fijn om met mij te

960
01:27:44,760 --> 01:27:51,205
praten en die liet ons een beetje blijken
dat hij dat allemaal maar niks vond.

961
01:27:51,205 --> 01:27:57,420
En.., en daar heb ik nog dikwijls mee gepraat en
nog sterker: daar kon ik nog wel eens terugkomen.

962
01:27:57,420 --> 01:28:00,400
En later bij die

963
01:28:00,690 --> 01:28:05,870
ik weet nog wel dat ik ’s avonds zat
te eten en dan dat er.., dat er zijn

964
01:28:05,870 --> 01:28:09,890
vrouw zegt “zo’n arme Junge”, “zo’n
junge Mann”, weet je wel, toen was

965
01:28:09,890 --> 01:28:11,950
ik aan mijn derde bordje stamppot
met zuurkool met worst was ik bezig.

966
01:28:11,950 --> 01:28:16,950
Want ja, je at eigenlijk niet normaal,
maar als ik nu, ik heb geloof ik

967
01:28:16,950 --> 01:28:21,740
verleden week geloof ik nog een
keertje zuurkool gegeten, nou, een

968
01:28:21,740 --> 01:28:26,350
hapje, maar dan zat je…, moet je je
voorstellen: drie borden vol te eten!

969
01:28:28,180 --> 01:28:34,640
En ik ben zelfs een keer op een adres geweest,
daar zaten een paar Duitse officieren zaten er ook.

970
01:28:37,320 --> 01:28:43,310
En die eh.., en die vrouw, die had ons
al toegelaten, die had ons werk gegeven,

971
01:28:43,570 --> 01:28:47,457
en toen zaten we aan tafel en toen begon
die ene officier, de oudere, begon

972
01:28:47,457 --> 01:28:53,800
ineens te schelden tegen ons dat we lui
waren en… “Oh, wat krijgen we nou!”. En

973
01:28:53,800 --> 01:28:59,990
toen maar ja, ik was inderdaad die vrouw,
die schepte, die bleef rustig en die

974
01:28:59,990 --> 01:29:04,079
schepte ons bordje vol. En we
gingen gewoon door met eten.

975
01:29:04,080 --> 01:29:07,440
En toen later waren we klaar en
toen kwam die andere officier,

976
01:29:07,440 --> 01:29:10,310
dat was een jonge kerel, die
bleek ook weer Luitenant te zijn.

977
01:29:10,730 --> 01:29:13,800
En die kwam ons, hij zegt “niks
zeggen” en die is voor ons gaan zagen,

978
01:29:13,800 --> 01:29:17,010
hij moest ons helpen zagen, want die
man, die vond dat we veel te weinig

979
01:29:17,010 --> 01:29:19,930
hadden gedaan en die heeft voor ons
een hele berg hout voor ons gezaagd.

980
01:29:19,930 --> 01:29:23,270
Hij zegt, ik zeg…, hij zegt “dat
klaarmaken”. En we hebben later

981
01:29:23,270 --> 01:29:27,460
een briefje van hem gehad dat
we daar goed gewerkt hadden.

982
01:29:27,650 --> 01:29:28,049
Maar daar ben ik nooit
meer geweest natuurlijk.

983
01:29:28,049 --> 01:29:32,409
Maar toen op een gegeven moment, toen ik ging dus
altijd daar weer heen en ik hoorde maar niks.

984
01:29:32,410 --> 01:29:36,300
En toen op een dag, op een avond, komt
er een man van mijn kamer naar me toe en

985
01:29:36,300 --> 01:29:39,500
hij zegt…, we noemden elkaar niet bij
de voornaam, maar hij zei “Dorsman”, hij

986
01:29:39,500 --> 01:29:44,790
zegt “wil je morgen wel naar de fabriek
gaan?”. Hij zegt “want ik ben er morgen

987
01:29:44,790 --> 01:29:49,050
niet”, hij zegt “en dan kan ik je…”…, hij
zegt “en dan moet ik melden”, hij zegt

988
01:29:49,051 --> 01:29:54,210
“en dan wordt er gemeld door een vreemde
dat je loodje er niet is”. Wat bleek nou?

989
01:29:54,320 --> 01:29:59,370
Die man, die kon.., die kon dus niet en die was
kantoorman geweest en die had een kantoorjobje

990
01:29:59,370 --> 01:30:03,260
daar gekregen en die zat op
afdeling om de loodjes van de

991
01:30:03,260 --> 01:30:07,700
werkmen-sen te kijken welke
loodjes er waren en welke niet.

992
01:30:07,810 --> 01:30:13,728
En die had altijd maar genoteerd van “die
Dorsman, ja, nee, die is er wel”. Maar die

993
01:30:13,728 --> 01:30:18,631
had.., maar die had dat nooit tegen me gezegd,
maar dat bleek achteraf wel zo te zijn.

994
01:30:18,632 --> 01:30:21,990
Dus ik de andere dag netjes
naar mijn werk geweest.

995
01:30:22,180 --> 01:30:24,990
Maar niemand had me gemist en ik werkte
bij niemand, dus ik zat daar maar.

996
01:30:24,990 --> 01:30:29,620
Ja, soms uren in de.., in de schuilkelder,
dan kwa- men die vrouwen, die

997
01:30:29,620 --> 01:30:32,440
kwamen daar, daar ging het de hele dag
uren achter elkaar was er lucht- alarm.

998
01:30:32,440 --> 01:30:38,240
En dan ging er achter elkaar het alarm en
dan hoorde je omroepen, “er waren zoveel

999
01:30:38,240 --> 01:30:45,880
eskaders, bommenwerpers boven Hamburg” of
boven Münster, of richting Bremen, weet je wel.

1000
01:30:45,880 --> 01:30:48,530
Nou ja, je zat daar maar. Ja.

1001
01:30:48,530 --> 01:30:53,070
Iedere avond opnieuw zag je die mensen met
kinderwagens zag je ze naar de schuilkelder lopen.

1002
01:30:53,070 --> 01:30:55,130
Maar goed, ik moet op gaan
schieten, toen op een gegeven

1003
01:30:55,130 --> 01:31:00,240
moment, toen.., ja, toen
werd het toch wel een beetje

1004
01:31:00,240 --> 01:31:01,410
werd het toch steeds moeilijker.

1005
01:31:01,410 --> 01:31:05,841
En.., en die man met dat, die werd op een gegeven
moment ook wakker met dat paard en wagen, want

1006
01:31:05,842 --> 01:31:10,590
die…, want daar heb ik voor het eerst heb ik
van de week, verleden week nog een beetje mee op

1007
01:31:10,590 --> 01:31:15,890
lopen scheppen, want toen liepen ze met die
paarden op de TV, ik zeg “hé, die man, die moest

1008
01:31:15,890 --> 01:31:20,470
weg” en toen waren we ons laatste vrachtje hadden
we gelost met paard en wagen uit dat bos, hij

1009
01:31:20,470 --> 01:31:25,988
zei “breng jij dat paard even naar de wei?”. Nou,
ik had nog nooit van dichtbij een paard gezien.

1010
01:31:25,988 --> 01:31:30,490
Toen moest ik met dat paard loskoppelen en
ik moest dat paard naar de wei gaan brengen.

1011
01:31:30,520 --> 01:31:34,451
Nou, “dan moeten we maar zien.., nog
iemand vinden, dan moeten we maar

1012
01:31:34,452 --> 01:31:37,985
zien dat we.., dat we hem vervoerd
krijgen, ik weet het ook niet”. En toen..,

1013
01:31:37,985 --> 01:31:41,790
en toen kwam er ineens komt er een
kerel met een vriend binnenstappen.

1014
01:31:43,520 --> 01:31:43,989
Hij zegt “ik ben Klaas”. “Okay”. Hij zegt
“ja, ik ben kok geweest bij jullie!”. Nou, ja,

1015
01:31:43,989 --> 01:31:50,420
ze hadden het natuurlijk ook helemaal niet
goed hè. Hij zegt “maar ik heb…”, hij zegt “ik

1016
01:31:50,420 --> 01:31:55,978
heb een hele…”, hij zegt “want ik ben door
de Russen eruit gejaagd en we zijn alles

1017
01:31:55,978 --> 01:31:59,879
kwijt”. Hij zegt “maar ik heb daar en daar heb
ik nog een hele kist met kleren en met eten

1018
01:31:59,880 --> 01:32:01,820
staan”. Hij zegt “die zou ik
vannacht wel willen pakken, wil je

1019
01:32:01,820 --> 01:32:07,617
helpen?”. Maar ja, okay, dus wij
’s nachts, die andere mensen konden

1020
01:32:07,618 --> 01:32:11,330
niet, dus ik mee met die vriend en
wij ’s nachts weer naar dat kamp.

1021
01:32:11,330 --> 01:32:16,030
Ik hoefde gelukkig buiten alleen maar
wacht te houden, bij een muur te wachten.

1022
01:32:16,030 --> 01:32:19,540
En die heb net wel kans gezien om een kist
met eten te pakken te krijgen en kleding.

1023
01:32:19,540 --> 01:32:24,500
Hij zou ‘m op een gegeven moment over de muur
kiepen, het spulletje opgepakt en weggehaald.

1024
01:32:24,500 --> 01:32:30,090
Hij kwam er ook aan, niemand wat gezien. En we
hoefden gelukkig maar een 500 meter te lopen.

1025
01:32:30,560 --> 01:32:35,160
Naar de kamer gebracht.
Op tafel. Nou, uitgepakt.

1026
01:32:35,640 --> 01:32:40,866
Ja, en er zaten een paar broden, er zat nog
een brood bij en suiker, dat weet ik nog wel.

1027
01:32:40,867 --> 01:32:44,340
“Ja”, zeggen die jongens, die mannen
die er nog waren, “er is net een kerel

1028
01:32:44,340 --> 01:32:47,645
binnengestapt en die is hier dat bed
in gestapt”, want het waren gewoon

1029
01:32:47,645 --> 01:32:51,370
bedden hè, van de kamers die die
andere mensen verlaten hadden allemaal.

1030
01:32:58,800 --> 01:33:01,140
En nou ja, okay.

1031
01:33:01,140 --> 01:33:01,529
En we zitten aan tafel, dan komt daar.., komt
daar een…, dan zie ik ineens een kerel hoor ik

1032
01:33:01,530 --> 01:33:03,760
bij dat bed, hij zegt “zo, jullie zitten te
eten”, hij zegt “ik kom ook een boterhammetje

1033
01:33:03,760 --> 01:33:11,069
mee pakken”. Dan komt er een totaal blote
kerel uit bed, schuift zo tussen ons in.

1034
01:33:11,069 --> 01:33:18,235
Hij zegt “ik ben Flip”. Nou ja, okay, Flip, “en
ik ben Joop”. En die ging ook rustig zitten eten.

1035
01:33:18,236 --> 01:33:24,290
Ja, en ik zie het nog gebeuren: die man, die
staat op en hij zegt “zo, nou”, hij zegt.., hij

1036
01:33:24,290 --> 01:33:28,390
zegt “ik weet hier de weg”, hij zegt “ik weet
wel een wagentje”, hij zegt “morgenochtend zoek

1037
01:33:28,390 --> 01:33:36,202
ik dat…, pak ik dat wagentje en dan gaan we met
elkaar gaan we naar Bremen”. Nou, en die man

1038
01:33:36,202 --> 01:33:43,620
is weer… Die stond op, schudde de suiker van
zich af, stapte weer in bed en ging weer slapen.

1039
01:33:43,670 --> 01:33:47,750
Nou, we zijn ook weer in een bed gekropen,
zomaar, ja, gewoon een vreemd bed.

1040
01:33:47,750 --> 01:33:53,160
Misschien ook, ze zaten te zeggen dat
er wandberen zaten, ja, nou ja, je…,

1041
01:33:53,560 --> 01:33:57,200
ja, daar was je immuun voor, je stapte
er in een bed en je hebt geslapen.

1042
01:33:57,580 --> 01:34:00,170
Nou, de andere morgen
was Flip al wakker

1043
01:34:00,170 --> 01:34:03,960
die had al een wagen en daar hebben we
onze spulletjes, wij hebben die twee mannen

1044
01:34:03,960 --> 01:34:11,039
op die wagen gezet en we zijn met zijn..,
met zijn vieren, Klaas ging ook mee met

1045
01:34:11,100 --> 01:34:14,880
zijn vriend en Flip en ik, en toen hebben
we die wagen genomen en we zijn gaan lopen.

1046
01:34:14,880 --> 01:34:19,120
Onderweg liepen er twee Poolse meisjes
met een.., met een tas te sle-pen

1047
01:34:19,120 --> 01:34:23,550
en die mochten dan van ons wel de..,
de bagage op het wagentje zetten.

1048
01:34:24,050 --> 01:34:28,740
Nou, en toen kwamen we bij de Weser en toen
werden we aangehouden door de Amerikanen.

1049
01:34:29,740 --> 01:34:34,372
En toen, we werden.., we werden bekeken,
we werden ingeschreven, we werden

1050
01:34:34,372 --> 01:34:40,920
bekeken, we moesten allemaal bij een
dokter komen en die twee mensen, die werden

1051
01:34:40,920 --> 01:34:45,410
onmiddellijk opgepakt, on-middellijk naar
het ziekenhuis gebracht met die wonden.

1052
01:34:45,940 --> 01:34:47,859
We hebben er helemaal niks van gehoord, niks van
gezegd, ik heb er ook nooit meer van gehoord.

1053
01:34:47,859 --> 01:34:51,430
Die zijn weggebracht en gelijk
naar het ziekenhuis gebracht.

1054
01:34:51,850 --> 01:34:56,052
En wij werden ook weer op een wagen
gezet en we werden naar Bremen gebracht.

1055
01:34:56,052 --> 01:35:01,220
Nou, nou, en toen was
het wachten op eh

1056
01:35:01,220 --> 01:35:05,930
ja, dat je weer transport kreeg, dat was een
verzamelkamp was dat kennelijk, en daar.., daar

1057
01:35:05,930 --> 01:35:10,800
zaten duizenden mensen geloof ik op een gegeven
moment, of Flip, die had alweer ontdekt, hij

1058
01:35:10,800 --> 01:35:15,120
zegt “we kunnen kok worden”. En eindelijk,
toen hadden we al gehoord dat bij ons alles nog

1059
01:35:15,120 --> 01:35:20,505
bezet was, toen begin april, want het was dus
mei geworden voordat hier deze kant bezet was.

1060
01:35:20,505 --> 01:35:23,580
Hij zegt “het heeft helemaal
geen zin, we kunnen.., we

1061
01:35:23,580 --> 01:35:27,680
kunnen kok worden”. Die had dat
ook alweer eventjes versierd.

1062
01:35:27,680 --> 01:35:31,470
En we zijn daar naartoe
gegaan en nou, we werden kok.

1063
01:35:32,420 --> 01:35:35,850
En de andere dag, toen
kregen we een huis, nou, en

1064
01:35:35,850 --> 01:35:39,470
toen we kwamen in het huis
van een ta- pijthandelaar.

1065
01:35:39,710 --> 01:35:45,500
Nou, en we werden kok. Voor 15.000
mensen eten koken! Met grote potten.

1066
01:35:45,500 --> 01:35:50,626
Nou, ’s middags kregen ze rijst met de Russen, rijst
met spek. En ’s avonds kregen ze erwten- soep.

1067
01:35:50,626 --> 01:35:53,000
Want we konden alleen
maar erwtensoep koken.

1068
01:35:53,000 --> 01:36:00,100
We kregen erwten en een beetje aard- appelen, en
varkensvlees. Nou, en dat hebben we weken gedaan.

1069
01:36:00,100 --> 01:36:54,444
Nou, “waar ben je geweest?”. En ik
ging naar Amersfoort, dat heb ik toch

1070
01:36:54,445 --> 01:36:59,075
ook nog meege- maakt, een dag naar
Amersfoort en ik ben naar huis gegaan.

1071
01:36:59,076 --> 01:36:59,190
En ik moest nog een
keertje te- rugkomen

1072
01:36:59,190 --> 01:37:02,880
“nou, ken je nog namen noemen?”.
Ik zeg “ja, Frau Haack en Opa

1073
01:37:02,880 --> 01:37:06,140
Kromm”. “Oh ja, ja, nou, en die
heeft dat meegemaakt”, zeker ja.

1074
01:37:08,290 --> 01:37:10,424
Okay. Okay. En dan
klaar, het was gebeurd.

1075
01:37:10,424 --> 01:37:16,082
Nou, nou, en eh.., en 2 dagen later, toen
ontdekte ik, ik kwam thuis en toen bleek dat er ook

1076
01:37:16,082 --> 01:37:22,840
een neef van me, die was thuisgekomen en die was
5 jaar was hij militair geweest op een schip,

1077
01:37:22,900 --> 01:37:27,760
dus die had 5 jaar gevaren op zee, op een
oorlogsschip, die was ook toevallig thuis-gekomen.

1078
01:37:27,960 --> 01:37:32,420
En toen zijn we gelijk al op
visite gegaan en “ja, nou ja, en heb

1079
01:37:32,650 --> 01:37:36,638
je mijn schoenen nog van mijn
vader?”. Ik zeg “ja, die heb ik nog,

1080
01:37:36,760 --> 01:37:38,150
alsjeblieft”, en mijn vader, die
heeft zijn schoenen weer gedragen.

1081
01:37:38,150 --> 01:37:43,590
Nou, hij zegt “ik heb nog een blik met kaakjes”.
Dat heb ik dan nog wel, ja, kaakjes gegeten.

1082
01:37:43,590 --> 01:37:50,070
Nou, nou, en we kregen toen langzamerhand dan
wat meer biscuitjes en we zijn gaan eten.

1083
01:37:50,070 --> 01:37:52,460
En het was klaar.

1084
01:37:52,460 --> 01:37:54,540
Nou, hij zegt “Joop, nu ben je er
weer”. “Ja, ik ben er weer, ik ben weer

1085
01:37:54,540 --> 01:38:00,370
thuis”. Nou, een week later, toen,
en aangezien hij een neef van me was

1086
01:38:00,390 --> 01:38:05,450
die daar werkte op die fabriek, dus die vertelde
gelijk een paar dagen later dat Joop was ook weer

1087
01:38:05,450 --> 01:38:08,834
terug en die was weer op de fabriek en ik kwam
weer naar de fabriek, je ging weer naar je werk.

1088
01:38:08,834 --> 01:38:12,559
Er was niemand die vraagde “wat heb je
gedaan?” en “hoe is het gebeurd?”, “was

1089
01:38:12,560 --> 01:38:19,560
het erg geweest?”. Is er niemand, ik heb
nooit iemand, en of het nou frustreerde?

1090
01:38:19,560 --> 01:38:23,301
Nou nee, later heb ik nog wel eens gedacht,
ik denk “verdorie eigenlijk!”, maar ja, dan

1091
01:38:23,302 --> 01:38:32,060
hoorde je weer zoveel dat er zoveel is.., er
is zoveel erger gebeurd dan ik, ik heb het

1092
01:38:32,060 --> 01:38:37,230
overleefd”. Ik ben mijn wintertenen kwijtgeraakt,
daarom noem ik het altijd “wintertenen”,

1093
01:38:37,230 --> 01:38:43,760
en daar met al die natte voeten en die narig-heid
in die kou, dat ben ik daar kwijtgeraakt.

1094
01:38:43,900 --> 01:38:51,017
Dus en nog steeds. Alleen, ik heb wel
last van trombose gekregen later.

1095
01:38:51,017 --> 01:38:53,640
En ik heb het echt 14, 15 jaar geleden
aan mijn hart gekregen. Een hartinfarct.

1096
01:38:54,080 --> 01:38:59,879
Maar ik heb zo’n ding heb ik in mijn hart en
ik werk.., ik werk in mijn tuintje, je hebt

1097
01:38:59,880 --> 01:39:06,484
misschien heel gauw mijn tuintje gezien.
En ik fiets en ik wandel. En we gaan verder.

1098
01:39:06,484 --> 01:39:12,314
En het is en over november denk ik dat ik weer naar
de.., naar de.., naar de bijeenkomst gaat en wat

1099
01:39:12,314 --> 01:39:18,300
me nou het meeste verwondert ook nog in die, dat
die mensen er allemaal, die er dan nog zijn, het

1100
01:39:18,300 --> 01:39:22,170
was de tijd natuurlijk, de spoeling wordt dun hè.
Ik denk “goh, wat zien die men- sen er allemaal

1101
01:39:22,170 --> 01:39:26,428
nog goed uit!”. En “wat
zien ze er netjes uit!”.

1102
01:39:26,428 --> 01:39:28,410
En allemaal, ja, daar denk
je allemaal anders over.

1103
01:39:28,410 --> 01:39:32,600
Ja, netjes, je had die mensen
alleen maar gezien als een haveloze.

1104
01:39:32,670 --> 01:39:36,170
Ja, allemaal van die nette
mensen. En goed doorvoed.

1105
01:39:37,390 --> 01:39:41,194
En nou van het jaar zag ik al dat er.., dat er
bijna de helft minder waren als het jaar daarvoor.

1106
01:39:41,290 --> 01:39:45,920
Zijn die nou afgevallen, of ja,
eigenlijk ge- beurt er niks.

1107
01:39:45,920 --> 01:39:48,540
Want ik heb nooit geen
bekende daar gezien, niemand.

1108
01:39:49,670 --> 01:39:54,200
De hand van de Burgemeester en
ik heb een boekje gekocht daar.

1109
01:39:54,200 --> 01:39:58,860
En er was een man ook, die had een boekje
geschreven en toevallig is er iets overgebleven.

1110
01:39:58,860 --> 01:40:00,590
Even een vraag: wat bent u gaan
doen met werk na de oorlog en…?

1111
01:40:01,250 --> 01:40:11,520
Ik ben gewoon weer, wat ik vertelde op het laatst,
of ik dacht te vertellen, dat mijn neef die

1112
01:40:11,520 --> 01:40:17,330
me toentertijd geadviseerd heeft om op die
fabriek te gaan werken van Excelsior, die werkte

1113
01:40:17,330 --> 01:40:23,960
daar nog steeds en die.., en die was ook omdat
mijn andere neef was thuisgekomen was hij familie

1114
01:40:23,960 --> 01:40:29,633
van, dus die zag me, dus de andere dag wisten
ze onmiddellijk dat Dorsman weer te- rug was.

1115
01:40:29,633 --> 01:40:34,290
Nou, en ik moest natuurlijk ook eerst
thuis mijn papieren in orde maken, dus mijn

1116
01:40:34,290 --> 01:40:38,710
eigen melden overal en mijn eigen laten
controleren eh, lichamelijk en geestelijk.

1117
01:40:38,710 --> 01:40:41,495
En ik wou weer naar de fabriek.

1118
01:40:42,980 --> 01:40:47,973
En ik kon mijn oude werk weer opnemen en er
is niemand die wat ge- vraagd heeft of gezegd

1119
01:40:47,974 --> 01:40:52,910
heeft, ik hoefde niet bij die directeur te komen
of niks te zeggen en ik ging weer aan het werk.

1120
01:40:53,800 --> 01:41:00,050
En ik.., en ik kreeg mijn geld weer, wij
gingen wel meer verdienen. Want we waren wel van

1121
01:41:00,050 --> 01:41:05,677
zoveel cent per uur was ik wel gestegen
naar, toen kregen we zo’n 22 gulden per week.

1122
01:41:05,678 --> 01:41:11,040
En dat was toch wel in die tijd was dat, of 22
of 23 gulden, dat was toch wel een mooi bedrag!

1123
01:41:11,040 --> 01:41:15,670
Nou ja, en toen, ja, toen heb ik gewoon
gewerkt weer, mijn oude werk weer.

1124
01:41:15,670 --> 01:41:19,929
Nou ja, en toen en dan gaat het
leven door hè. Ik heb allemaal

1125
01:41:19,930 --> 01:41:24,280
oude kennissen waren er nog en
die heb ik al- lemaal gesproken.

1126
01:41:24,280 --> 01:41:27,975
Nou, “en hoe gaat?”, “nou, hoe is het
geweest?”, “ook goed?”. “Ja, nou, bij

1127
01:41:27,976 --> 01:41:31,450
ons ook”. En dan krijg je de verhalen
van daar wat ze allemaal gedaan hebben.

1128
01:41:31,450 --> 01:41:35,000
Hè, dat was veel, die waren in de
meerderheid, ze wisten allemaal te vertellen

1129
01:41:35,000 --> 01:41:39,080
wat ze allemaal gedaan hadden en hoe
ze.., hoe ze de oorlog waren doorgekomen.

1130
01:41:39,260 --> 01:41:44,590
Ze waren er allemaal nog. Mijn familie. Dat was
er allemaal nog. Ze hadden het allemaal gered.

1131
01:41:44,900 --> 01:41:47,200
Dat was gewoon, ja.

1132
01:41:47,200 --> 01:41:50,650
En.., en “waar ben jij.., en waar ben jij
dan, waar was jij dan?”, te gaan vertellen

1133
01:41:50,650 --> 01:41:54,580
van “ik heb.., ik heb geschreeuwd, ik heb
gebromd daar, ik heb honger geleden en ik..,

1134
01:41:54,580 --> 01:42:00,270
ik heb al zo wezenloos rondgelopen, ik heb
dagen daar gelopen, soms uren, uren gewoon

1135
01:42:00,270 --> 01:42:04,097
maar gaan lopen”. “Wat moet
je daar verder mee?”. Nou.

1136
01:42:04,098 --> 01:42:07,890
En nou met die dagen en nou
vooral door jullie, ja, is

1137
01:42:07,890 --> 01:42:11,892
het een beetje, ja, ik ben er
een beetje over gaan denken.

1138
01:42:11,892 --> 01:42:17,600
Nou ja, okay, als jullie dadelijk weg zijn, dan
worden mijn spullen wat ik, ja, mijn kaart, mijn

1139
01:42:17,600 --> 01:42:22,300
eerste kaart die je gehad hebt, een registratiekaart,
die heb ik dan nog, die heb ik nog gekeken.

1140
01:42:22,300 --> 01:42:24,920
Ik heb mijn.., mijn kaart…

1141
01:42:24,920 --> 01:42:32,240
Mag.., mag ik even bij het werk blijven, wat
heeft u…, kunt u even kort uw.., uw carriè-

1142
01:42:32,240 --> 01:42:34,550
re zeg maar samenvatten,
wat bent u daarna gaan doen?

1143
01:42:34,550 --> 01:42:38,970
Nou, ik ben dus eh toen heb ik
op die fabriek ben ik gebleven.

1144
01:42:38,970 --> 01:42:42,870
Maar dat ging langzamerhand ging dat
veranderen, want er kwamen, ik vertelde van

1145
01:42:42,870 --> 01:42:46,750
die directeuren, die hadden in het kamp
gezeten en die hadden allemaal, die

1146
01:42:47,110 --> 01:42:49,550
gingen een soort NSB’ers aantrekken, dat
heb ik geloof ik in het begin verteld.

1147
01:42:49,550 --> 01:42:54,590
En de sfeer ging veranderen. En toen moest
ik, maar ik stond zelf wel goed aangeschreven.

1148
01:42:54,590 --> 01:43:00,040
En toen kwam er in…, ik kwam nog

1149
01:43:00,040 --> 01:43:01,500
in de richting dat ik in dienst moest.

1150
01:43:01,500 --> 01:43:07,030
Toen was ik dus werd ik nog gekeurd
in ’46 werd ik nog gekeurd.

1151
01:43:07,030 --> 01:43:12,560
En toen ben ik in.., ja, toen ben ik
in dienst gekomen. Ik was goedgekeurd.

1152
01:43:12,560 --> 01:43:16,383
Maar ik had er toen al een beetje
slechte ogen, die waren niet zo best.

1153
01:43:16,560 --> 01:43:20,380
En ik was ook kleurenblind, op het
tweede plaatje liep ik al vast.

1154
01:43:20,760 --> 01:43:29,080
En ja, ik was, nou, achteraf bleek dat ik ook niet
geschikt was om naar Indië toe te gaan, gelukkig.

1155
01:43:29,080 --> 01:43:32,860
We wilden ons Indië bevrijden,
maar zo’n figuur ben ik eigenlijk

1156
01:43:32,860 --> 01:43:36,570
ook al niet geweest, want ik zag
dat toen al helemaal niet zitten.

1157
01:43:37,230 --> 01:43:40,420
En toen ben ik gewoon
in dienst geweest.

1158
01:43:40,420 --> 01:43:45,410
Ik ben wel een echte soldaat geworden, want
ten- slotte, ik zat in Roosendaal, in de

1159
01:43:45,410 --> 01:43:53,670
Commandokazerne en ik ben…, en op de KMA hebben
ze…, ben ik kok.., ben ik kok geworden in Breda.

1160
01:43:53,970 --> 01:44:00,310
Daar heb ik leren.., leren uitbenen. Daar heb ik
alles geleerd. Ik ben tenslotte heb ik tenslotte

1161
01:44:00,310 --> 01:44:03,350
verdedigingswerken hebben ze me
geleerd om uit te voeren, ik heb

1162
01:44:03,350 --> 01:44:06,850
mijnen, ik weet hoe mijnen liggen,
hoe Russische mijnenvel-den liggen,

1163
01:44:06,850 --> 01:44:10,460
hoe Duitse mijnenvelden liggen, de
Amerikaanse mijnenvelden liggen.

1164
01:44:11,520 --> 01:44:17,960
En toen wist ik bijna alles. Ik kon
commandoposten inrichten. En toen…

1165
01:44:18,130 --> 01:44:21,209
Ik moet heel even versnellen, wat.., wat
bent u voor werk.., voor werk daarna gaan

1166
01:44:22,100 --> 01:44:22,420
doen?

1167
01:44:22,420 --> 01:44:27,485
En toen daarna ben ik eh bij de…, toen
denk je “ik ga niet meer terug”. Toen ben

1168
01:44:27,485 --> 01:44:30,489
ik bij de Gemeente gekomen, bij het
Gemeentelijk Gasbedrijf, van het oude gasbedrijf,

1169
01:44:30,490 --> 01:44:36,620
en daar heb ik een jaar of 5, 6 gewerkt
en dat ging eigenlijk ook niet zo goed.

1170
01:44:36,620 --> 01:44:39,570
Want het was toen, dan was je
broodje gekocht als je bij de

1171
01:44:39,570 --> 01:44:44,260
Gemeente werkte, maar mijn salaris
bleef toch wel een beetje laag.

1172
01:44:44,260 --> 01:44:47,800
En toen had ik ook alweer goede
connecties, toen ben ik op kosten van de

1173
01:44:47,800 --> 01:44:52,980
Gemeente ben ik gaan leren een beetje,
studie, zo zelfstudie, zo middelbaar.

1174
01:44:53,020 --> 01:44:59,610
En toen stond er een advertentie in de krant van
de Shell en die vroeg laboratoriummensen. Ik denk

1175
01:44:59,610 --> 01:45:03,420
“hé, dat lijkt me nu wel wat!”. En toen kon
ik…, en toen ben ik aangenomen bij de Shell.

1176
01:45:03,420 --> 01:45:09,920
Alleen ben ik geen.., geen laborant
geworden, maar ik ben operator geworden.

1177
01:45:09,920 --> 01:45:12,540
En het voornaamste was dat ik twee keer
ging.., ik ging twee keer zoveel verdienen.

1178
01:45:13,430 --> 01:45:15,438
Mijn baas zei, hij zegt, mijn chef, hij
zei “nou ga je twee keer zoveel verdienen

1179
01:45:15,438 --> 01:45:20,095
als ik”. Ik zeg “meneer, dan moet u daar
ook gaan werken!”. En toen ben ik bij de

1180
01:45:20,100 --> 01:45:22,150
Shell en daar heb ik 29 jaar geleden heb
ik daar ben ik daar met pensioen gegaan.

1181
01:45:22,150 --> 01:45:28,290
En.., en daar heb ik nog
steeds mijn pensioen van.

1182
01:45:28,290 --> 01:45:34,450
En daar heb ik nou nog dit leven
van, dankzij de Shell en mijn werk.

1183
01:45:35,070 --> 01:45:37,930
En dat we in het begin dus zuinig
konden zijn, want als je van een laag

1184
01:45:37,930 --> 01:45:42,370
salaris naar een iets groter salaris
gaat en we waren nog steeds spaarzaam,

1185
01:45:43,100 --> 01:45:48,730
heb je dat huisje laten bouwen, gekocht
en we wonen hier nu 52 jaar, 53 jaar.

1186
01:45:48,730 --> 01:45:51,560
En het is aan de rand van het dorp.

1187
01:45:51,560 --> 01:45:53,870
Dus waar…, wanneer
bent u bij de Shell…?

1188
01:45:53,870 --> 01:46:00,730
In 1954 geloof ik. Klopt dat of
komt dat wel uit, als je terugtelt

1189
01:46:00,730 --> 01:46:04,770
van ik was 68 half toen
ik met pensioen…, 58 half

1190
01:46:04,770 --> 01:46:09,290
toen ik met pensioen ging,
als je 29 jaar terugtelt.

1191
01:46:09,290 --> 01:46:20,330
Ja, onge-veer op 24…, 34-jarige
leeftijd ongeveer. Nee, effe terugtellen.

1192
01:46:20,330 --> 01:46:29,575
57, 57, 58-jarige leeftijd. 58, ik was 28 ja. 28
jaar, toen ben ik bij de Shell gaan werken. Ja.

1193
01:46:29,576 --> 01:46:31,915
28 jaar. Ja. En ik heb gewerkt tot mijn 28
half en toen ben ik met pen- sioen gegaan.

1194
01:46:31,915 --> 01:46:34,320
En dat heb ik nog, ik kan
het nog lang volhouden.

1195
01:46:34,320 --> 01:46:45,492
Nu ga ik er ook steeds min- der
zien, van die oudjes. Maar ja.

1196
01:46:45,492 --> 01:46:50,330
En daar heb ik het goed naar mijn zin gehad. Veel
ziek, ei- genlijk toch wel veel ziek geweest.

1197
01:46:51,790 --> 01:46:56,910
Wat heeft u.., heeft u.., u heeft Rotterdam
zien veranderen met de Wederopbouw?

1198
01:46:56,910 --> 01:46:57,390
Ja. Ja. Ja. Ja.

1199
01:46:57,390 --> 01:46:58,430
Eh, en u heeft daar

1200
01:46:58,431 --> 01:47:03,053
in zekere zin ook aan bijgedragen
door bij Excelsior te gaan werken

1201
01:47:03,054 --> 01:47:06,592
en toen naar die andere werkgever,
kunt u daar iets over vertellen?

1202
01:47:06,593 --> 01:47:10,683
Nou, bij de Gemeente, bij dat bedrijf werkten
we alleen…, maakten we steeds pompen,

1203
01:47:10,683 --> 01:47:14,174
want die kwamen ze natuurlijk tekort,
want er was plotseling weer vet en olie.

1204
01:47:14,528 --> 01:47:18,501
En.., en die andere fabriek die
erbij aangesloten was, die ging weer

1205
01:47:18,501 --> 01:47:23,142
rustig met zijn palen en zijn
verlichtingen, moderne verlichting maken.

1206
01:47:23,143 --> 01:47:26,141
Het bestaat nog steeds, die
fabriek, in Zestienhoven.

1207
01:47:26,142 --> 01:47:29,376
En ik eh.., en ik zag het dus daar
niet meer zitten en na mijn dienst ben

1208
01:47:29,377 --> 01:47:33,742
ik dus bij de Gemeente gekomen en
ook ben ik gasmeters gaan repareren.

1209
01:47:34,431 --> 01:47:36,516
Oude gas…, en die waren
natuurlijk oude gasmeters waren er

1210
01:47:36,516 --> 01:47:39,534
volop natuurlijk, om je..,
je.., met je gas op te nemen.

1211
01:47:39,535 --> 01:47:43,605
Want ieder huis had een gas- meter.
En die ben ik ook gaan controleren.

1212
01:47:43,606 --> 01:47:47,726
Dus dat je ze op een bank zetten
of ze goed waren of niet goed waren.

1213
01:47:47,726 --> 01:47:50,941
Maar dat.., maar dat loon, dat
bleef toch wel goed, want op

1214
01:47:50,942 --> 01:47:54,462
een gegeven moment kregen we
allemaal een cent per uur erbij.

1215
01:47:54,698 --> 01:47:57,038
En dan vond ik zelfs een
cent, we vonden het al een

1216
01:47:57,038 --> 01:47:59,900
klein beetje te weinig, en
toen ben ik dus door die

1217
01:47:59,900 --> 01:48:03,315
studie, door mijn collega’s daar, want ik
had collega’s opgedaan, die zeggen “joh,

1218
01:48:03,316 --> 01:48:07,037
je moet gaan leren op kosten van de…”…
En toen ben ik bij de Shell gekomen en

1219
01:48:07,037 --> 01:48:11,570
daar ben ik dus operator geworden, dus
gewoon op de.., op de fabriek gaan werken.

1220
01:48:11,570 --> 01:48:12,220
Mag ik even terug…

1221
01:48:12,220 --> 01:48:15,450
En daar ben ik mijn
levenlang gebleven.

1222
01:48:15,450 --> 01:48:20,240
Mag ik even terug naar Rotterdam: u heeft
Rotterdam zien veranderen, kunt u daar iets

1223
01:48:20,240 --> 01:48:22,830
over vertellen? Ja, Rotterdam, toen Rotterdam
heb ik in de verte zien bombarderen.

1224
01:48:23,810 --> 01:48:28,170
We zijn.., we zijn ook binnen 4 dagen
ben ik naar Rotterdam getrokken.

1225
01:48:28,340 --> 01:48:32,550
Ik kon…, ik had werk, dus ik kon na mijn werk,
want mijn vader heeft puin geruimd, mijn

1226
01:48:32,550 --> 01:48:37,740
vader, die moest dus puin ruimen, toen gin-
gen ze in hordes van honderden mensen naar de

1227
01:48:37,740 --> 01:48:41,950
toen de oorlog was afgebroken moest je met
honderden mensen hebben we daar het puin opgeruimd.

1228
01:48:42,280 --> 01:48:46,260
Die hebt.., die hebt dus een groot
deel van zijn leven straten aangelegd.

1229
01:48:46,260 --> 01:48:48,950
De straten werden het eerst
aangelegd bij het station.

1230
01:48:49,030 --> 01:48:55,140
En ik ben gewoon…, en ik heb de stad op zien
bouwen, we hebben nog een foto dat ik…, dat mijn

1231
01:48:55,140 --> 01:49:00,610
dochtertje midden op.., op de vlakte staat bij
het Stadshuis, nog helemaal een kale vlakte.

1232
01:49:00,960 --> 01:49:05,960
Hè, we hebben meegemaakt dat we
uit…, en dat was al.., al in 19…,

1233
01:49:05,960 --> 01:49:12,570
al ver in ’50, ja, dat.., dat..,
dat uit.., uit.., uit…, dat we

1234
01:49:12,570 --> 01:49:15,870
buitenkwamen, dat we.., dat we
buitenkwamen en dat alles verlicht was.

1235
01:49:15,870 --> 01:49:19,760
Dat er voor het eerst verlichting was in de
stad. Toen stond je met open mond te kijken.

1236
01:49:20,260 --> 01:49:23,390
En er werden ook noodwoningen waren
er gebouwd aan de randen van de stad.

1237
01:49:23,390 --> 01:49:28,420
Dus dat waren mensen, die hadden, die kwamen uit
Hoek van Holland, uit plaatsen die.., die bij-

1238
01:49:28,420 --> 01:49:32,960
voorbeeld, die waren.., die waren bevolkingsvrij
gemaakt en daar werden woninkjes voor gebouwd.

1239
01:49:32,960 --> 01:49:37,920
Dus die stonden, die waren inmiddels toen al
aan de randen van de.., van de stad gebouwd.

1240
01:49:37,920 --> 01:49:42,410
Spijkenisse was een gehucht, heel dat eiland,
dat was nog één groot dorp. EINDE TEKST.