1 00:00:24,250 --> 00:00:36,960 Ik ben geboren op 18 juni 1929, in Cimahi, West-Java 2 00:00:36,960 --> 00:00:41,290 En uw naam? 3 00:00:41,290 --> 00:00:46,950 Meisjesnaam? Ja, eerst 'Souisa' maar. J, Johanna Souisa-Idas. 4 00:00:46,950 --> 00:00:49,554 Nu we hier gekomen zijn, willen we graag dat u vertelt 5 00:00:49,655 --> 00:00:56,120 Je hebt me toentertijd verteld dat ik moet vertellen 6 00:00:56,120 --> 00:01:11,230 over onze reis in 1951 vanuit Indonesië naar Nederland. 7 00:01:11,230 --> 00:01:11,990 Ja toch? 8 00:01:11,990 --> 00:01:12,812 Ja 9 00:01:12,812 --> 00:01:13,795 Ja? 10 00:01:13,796 --> 00:01:26,870 Ik vertrok uit Indonesië in 1951, de maand weet ik niet meer, maart misschien. 11 00:01:26,870 --> 00:01:38,130 Vanaf Jakarta, Tanjoeng Priok ging ik aan boord van de SS Roma, 30 dagen en 30 nachten op zee. 12 00:01:38,130 --> 00:01:42,480 We kwamen hier, in Rotterdam in april. Maar de datum weet ik niet. 13 00:01:42,480 --> 00:01:45,430 In Rotterdam gingen we van boord. 14 00:01:45,430 --> 00:01:47,893 We hadden geen jassen, we kregen dekens om. 15 00:01:47,994 --> 00:01:48,630 Die dekens waren erg ruw. 16 00:01:48,630 --> 00:01:51,450 Daarna werden we naar Amersfoort gebracht. 17 00:01:51,450 --> 00:01:51,530 In Amersfoort kregen we aardappels te eten. 18 00:01:51,530 --> 00:01:51,753 Daarna kregen we een kledingpakket. 19 00:01:51,753 --> 00:01:52,055 Tweedehands, geen nieuwe. 20 00:01:52,055 --> 00:01:52,278 Maar dat bleef beperkt tot een jas. 21 00:01:52,278 --> 00:01:52,660 Alleen een jas. 22 00:01:52,660 --> 00:01:53,450 En toen: passen, aantrekken. 23 00:01:53,450 --> 00:01:53,830 Geen idee wat een herenjas was, wat een damesjas. 24 00:01:53,830 --> 00:01:54,230 We wisten niet wat links was, wat rechts. 25 00:01:54,230 --> 00:01:58,808 Gewoon aantrekken. 26 00:01:58,809 --> 00:02:09,732 En daarna, ik weet niet hoe laat, kregen we in 27 00:02:09,833 --> 00:02:11,890 Amersfoort te horen dat we naar Eijsden, Limburg moesten. 28 00:02:11,890 --> 00:02:28,400 We gingen per auto en we kwamen in Eijsden te middernacht en we kwamen daar zomaar in een klooster. 29 00:02:28,400 --> 00:02:29,250 We dachten dat het een hotel was. 30 00:02:29,250 --> 00:02:35,320 Hé, we zitten in een hotel, misschien trekken we morgen in een kazerne. 31 00:02:35,320 --> 00:02:35,930 Want mijn man was immers militair? 32 00:02:35,930 --> 00:02:38,680 Waarschijnlijk blijven we één nacht in dit hotel en gaan we morgen naar de 33 00:02:38,680 --> 00:02:38,985 kazerne, want wij, militaire mensen, woonden vroeger immers in kazernes? 34 00:02:38,985 --> 00:02:39,420 Wie had dit nou gedacht? 35 00:02:39,420 --> 00:02:50,130 Je had een beheerder, een kok en diens vrouw en twee 36 00:02:50,130 --> 00:02:58,970 Nederlandse meisjes die het klooster schoon hielden. 37 00:02:58,970 --> 00:03:25,520 Die heetten Ria en Gerda. Na wat heen en weer gepraat mochten we naar binnen en een kamer uitzoeken. 38 00:03:25,520 --> 00:03:29,229 Nou, toen zijn we maar naar binnen gegaan. 39 00:03:29,230 --> 00:03:30,380 Er viel niet te kiezen tussen een grote, een mooie of een kleine kamer. 40 00:03:30,380 --> 00:03:31,440 We gingen naar binnen en dit hier is waarschijnlijk groot. 41 00:03:31,440 --> 00:03:37,320 Die kamer was echt heel klein. 42 00:03:37,320 --> 00:03:40,560 Je zag daar een tafel, twee stoelen. 43 00:03:40,560 --> 00:03:40,793 Een rond teiltje, een grote teil en een emmer met hengsel. 44 00:03:40,794 --> 00:03:41,060 Twee borden, twee bekers, twee lepels, twee vorken. 45 00:03:41,060 --> 00:03:47,380 … En toen kregen we bruine bonensoep. 46 00:03:47,380 --> 00:03:49,090 Mijn God, het was midden in de nacht, geen tijd om bruine bonen te eten. 47 00:03:49,090 --> 00:03:56,470 Dus, nou ja, toen hebben we tot 's middags de buikriem maar aangehaald en honger geleden. 48 00:03:56,470 --> 00:04:33,060 Echt honger, al die tijd vanaf Amersfoort hadden we niet gegeten. Toen wilden we gaan slapen. 49 00:04:33,060 --> 00:04:45,950 Maar ja, die matras was anders dan we gewend waren. 50 00:04:45,950 --> 00:04:55,130 Als je er op ging zitten, dan maakte die geluid. 51 00:04:55,130 --> 00:04:55,550 Wat is dit nou? 52 00:04:55,550 --> 00:05:04,940 Dat ding was bekleed met stof dat op jute leek en de vulling leek op rijsthalmen. 53 00:05:04,940 --> 00:05:06,200 Hoe noem je dat hier? 54 00:05:06,200 --> 00:05:12,530 En er waren ook geen lakens, dus we moesten er een 55 00:05:12,530 --> 00:05:13,930 deken op leggen en we sliepen ook nog onder een deken. 56 00:05:13,930 --> 00:05:16,410 Mijn God, in Indonesië waren we witte lakens gewend. 57 00:05:16,411 --> 00:05:18,130 De dekens daar waren ook anders. 58 00:05:18,130 --> 00:05:20,570 Natuurlijk hadden we daar geen dekbed. 59 00:05:20,570 --> 00:05:20,890 In Indonesië hadden we geen dekbed. 60 00:05:20,890 --> 00:05:22,820 De dekens daar waren gewoon goed, maar deze dekens waren van die dingen waar je spullen mee inpakt. 61 00:05:22,820 --> 00:05:23,700 Overgordijnen waren er ook niet. 62 00:05:23,700 --> 00:05:24,930 Noodgedwongen hingen we een deken voor het raam. 63 00:05:24,930 --> 00:05:24,942 Dit was allemaal in Eijsden? 64 00:05:24,942 --> 00:05:25,250 In Eijsden. 65 00:05:25,250 --> 00:05:25,000 We werden 's morgens gewekt door klokgelui. 66 00:05:25,001 --> 00:05:25,100 We konden koffie halen. 67 00:05:25,100 --> 00:05:26,270 We kregen brood en broodbeleg. 68 00:05:26,270 --> 00:05:33,005 Nee, eerst kregen we brood en broodbeleg. 69 00:05:33,106 --> 00:05:34,670 We dronken. 70 00:05:34,670 --> 00:05:48,860 En er werd gezegd dat we bij het luiden van de volgende klok om 9 uur melk moesten komen halen. 71 00:05:48,860 --> 00:05:50,990 We kregen ook een melkkan. 72 00:05:50,990 --> 00:05:52,805 Melkkan. 73 00:05:52,806 --> 00:06:04,820 Om 9 uur hoorde je weer 'tong tong tong tong tong' en we haalden melk. 74 00:06:04,820 --> 00:06:09,200 Daarna om 12 uur weer, konden we warm eten halen. 75 00:06:09,200 --> 00:06:17,120 We aten aardappelen, maar na die aardappelen had ik nog steeds trek. 76 00:06:17,120 --> 00:06:27,954 Ik zei tegen mijn vriendin, Wairisal, 'Usi Tien, laten we naar buiten gaan. 77 00:06:28,055 --> 00:06:35,190 Misschien is er een Chinees restaurant'. 78 00:06:35,190 --> 00:06:35,980 Ze zei toen 'ik heb geen Nederlands geld'. 79 00:06:35,980 --> 00:06:54,450 'Dat heb ik wel'. 80 00:06:54,450 --> 00:06:57,440 In Jakarta hadden we scheepsgeld omgeruild en dat Indonesische 81 00:06:57,440 --> 00:07:16,950 geld hebben we hier weer gewisseld en ik had nog genoeg over. 82 00:07:16,950 --> 00:07:17,261 We gingen met z'n vieren onderweg. 83 00:07:17,261 --> 00:07:17,494 Met z'n vieren gingen we onderweg om een Chinees 84 00:07:17,495 --> 00:07:17,690 restaurant te zoeken, we wilden eten, we hadden honger. 85 00:07:17,690 --> 00:07:18,030 Onderweg kwamen we kinderen van 11, 12, 13 jaar tegen. 86 00:07:18,030 --> 00:07:18,880 Ze zagen ons, zwarte mensen en ze riepen één voor één naar ons. 87 00:07:18,880 --> 00:07:21,695 Wij zagen daar ook voor het eerst Hollandse mensen met prachtige blond haar, maar we 88 00:07:21,796 --> 00:07:33,566 lieten die kinderen maar even want we hadden honger en we zochten naar een restaurant. 89 00:07:33,666 --> 00:07:36,140 Eenmaal in het dorp, geen restaurant. 90 00:07:36,140 --> 00:07:38,070 Dat was vlak na de oorlog. 91 00:07:38,070 --> 00:07:39,750 Je zag huizen die door bommen beschadigd waren. 92 00:07:39,750 --> 00:07:40,400 Het zag er nog niet goed uit, nog niet netjes. 93 00:07:40,400 --> 00:07:44,199 We zochten en we kregen te horen dat er geen restaurant was. 94 00:07:44,300 --> 00:07:58,620 We liepen langs de slager en we zagen daar een ham liggen. 95 00:07:58,620 --> 00:07:59,230 Zo'n grote. 96 00:07:59,230 --> 00:08:01,300 We dachten alle vier dat het gekookte varkensbout was. 97 00:08:01,300 --> 00:08:02,870 We zeiden tegen elkaar 'nou ja, dan kopen we gekookte 98 00:08:02,870 --> 00:08:05,830 varkensbout, we eten colo colo en we eten er brood bij'. 99 00:08:05,830 --> 00:08:06,240 Maar Usi Tien Wairisal sprak Nederlands. 100 00:08:06,240 --> 00:08:16,500 We gingen naar de groenteboer, we kochten rode uien, we kochten azijn, we kochten zout. 101 00:08:16,500 --> 00:08:24,970 Bij de slager kochten we gekookte varkensbout, maar het was geen gekookte varkensbout, het was ham. 102 00:08:24,970 --> 00:08:33,370 'Mag ik een pond die?' Geen idee hoe het heette, ze wees er maar naar. 103 00:08:33,370 --> 00:08:33,470 De slager sneed het zo. Usi Tine zei 104 00:08:33,470 --> 00:08:34,090 Gewoon in dunne plakken? 105 00:08:34,090 --> 00:08:41,197 Ja. 106 00:08:41,298 --> 00:08:48,890 Usi Tien zei 'niet zo, als het kan stukje' We gingen ermee terug en 107 00:08:48,890 --> 00:08:52,430 onderweg waren er kinderen die ons, de één na de andere aanstaarden. 108 00:08:52,430 --> 00:08:53,480 Mijn man vroeg aan Usi Tien 'Tien, als ik iets tegen die kinderen wil zeggen, 109 00:08:53,480 --> 00:08:55,350 wat moet ik dan zeggen?' Toen zei Usi Tien 'Je moet zeggen: kom allemaal'. 110 00:08:55,350 --> 00:08:57,920 Mijn man deed dat: 'kom allemaal' en de kinderen gingen met ons mee. 111 00:08:57,920 --> 00:09:04,360 Ik weet niet hoeveel tientallen het er waren, ze gingen mee het klooster in. 112 00:09:04,461 --> 00:09:05,770 Maar eenmaal in het klooster, wat konden we ze geven? 113 00:09:05,770 --> 00:09:08,430 Gelukkig hadden we appels, chocola, er was van alles van het schip. 114 00:09:08,430 --> 00:09:13,550 Dat hebben we uitgedeeld. Mijn man rookte niet. 115 00:09:13,550 --> 00:09:21,800 Wacht u even, dus u en uw man nodigden de kinderen uit in het klooster 116 00:09:21,800 --> 00:09:22,590 Om het klooster binnen te gaan. 117 00:09:22,590 --> 00:09:23,146 U heeft ze uitgenodigd 118 00:09:23,146 --> 00:09:23,653 Ja. 119 00:09:23,654 --> 00:09:24,289 Er werd 'kom allemaal' gezegd, dus iedereen kwam mee. 120 00:09:24,290 --> 00:09:25,040 Mijn man rookte niet, dus zijn sigaretten hebben we onder die kinderen uitgedeeld, die waren blij. 121 00:09:25,040 --> 00:09:25,900 Afijn, de volgende dag 122 00:09:25,900 --> 00:09:27,310 Waar kwamen die sigaretten vandaan? 123 00:09:27,310 --> 00:09:42,150 Dat kregen we op het schip, en we kregen ook het rantsoen en we namen ze ook mee uit Jakarta. 124 00:09:42,150 --> 00:09:43,460 Alle mannen kregen sigaretten? 125 00:09:43,460 --> 00:09:43,940 Ja, ieder zijn deel. 126 00:09:43,940 --> 00:09:44,480 … De volgende dag kwamen ze weer, maar dat mocht niet. 127 00:09:44,480 --> 00:09:53,220 Het mocht niet van de beheerder. Want het werd daar vuil. Afijn 128 00:09:53,220 --> 00:09:56,060 Pardon, wat mocht er niet? 129 00:09:56,060 --> 00:09:59,450 Ze mochten het klooster niet meer in 130 00:09:59,450 --> 00:10:01,180 Die kinderen 131 00:10:01,180 --> 00:10:03,970 Die kinderen, want het werd toch vies? 132 00:10:03,970 --> 00:10:11,710 Het ging niet om tien of twintig kinderen, het waren er veel. 133 00:10:11,710 --> 00:10:14,800 Afijn, de volgende dag zagen we een boom. 134 00:10:14,800 --> 00:10:17,710 Geen gewone hoge boom, maar een slagboom. 135 00:10:17,710 --> 00:10:18,850 Hoe heet dat? 136 00:10:18,850 --> 00:10:20,030 Een slagboom toch? 137 00:10:20,030 --> 00:10:34,958 Wij droegen in Indonesië allemaal klompsandalen. Je weet toch wel wat een klompsandaal is? 138 00:10:35,059 --> 00:10:48,972 Nou, we mochten dat hout versnijden en we maakten er klompsandalen van. 139 00:10:49,073 --> 00:10:49,790 Nou is het zo dat je zo'n klompsandaal met een rubber bandje bovenop draagt. 140 00:10:49,790 --> 00:10:55,220 Mijn man ging naar de fietsenmaker voor banden die al stuk waren. 141 00:10:55,220 --> 00:10:55,330 De fietsenmaker gaf mijn man een band mee en mijn man drapeerde die om zijn nek. 142 00:10:55,330 --> 00:10:56,002 Op deze manier. 143 00:10:56,003 --> 00:10:56,917 Toen kwam hij de burgemeester tegen. 144 00:10:57,018 --> 00:11:01,252 Eijsden, burgemeester, in Eijsden had je een burgemeester. 145 00:11:01,353 --> 00:11:08,573 Maar wij wisten niet wat de functie van burgemeester inhoudt. 146 00:11:08,674 --> 00:11:21,838 We kenden alleen het woord burgemeester. 147 00:11:21,939 --> 00:11:36,098 Maar we wisten niet wat voor functie dat was. 148 00:11:36,199 --> 00:11:39,980 Mijn man vroeg niet om achterop genomen te worden. 149 00:11:39,980 --> 00:11:51,680 Nee, de burgemeester zelf nam hem achterop de fiets. 150 00:11:51,680 --> 00:11:54,550 Van waar naar waar? 151 00:11:54,550 --> 00:11:55,340 Vanaf de fietsenmaker naar het klooster. 152 00:11:55,340 --> 00:11:58,820 Maar hoe wist uw man dat er een fietsenmaker was? 153 00:11:58,820 --> 00:12:06,130 We liepen nogal eens door het dorp. 154 00:12:06,130 --> 00:12:14,190 We zagen dat er een fietsenmaker was en dus liep hij naar binnen om het te vragen. 155 00:12:14,190 --> 00:12:27,320 Hij kon geen Nederlands, maar hij heeft gewoon wat gewezen. 156 00:12:27,320 --> 00:12:27,760 Waarschijnlijk, ik was zelf niet meegegaan. 157 00:12:27,760 --> 00:12:31,160 Toen kreeg hij een afgedankte band voor die klompsandalen. 158 00:12:31,160 --> 00:12:34,090 Mijn man drapeerde die band zo. 159 00:12:34,090 --> 00:12:36,290 Toen kwam de burgemeester op de fiets. 160 00:12:36,290 --> 00:12:40,270 De burgemeester zal gevraagd hebben of hij misschien achterop wilde. 161 00:12:40,270 --> 00:12:42,900 Zodoende werd mijn man achterop genomen tot aan het klooster. 162 00:12:42,900 --> 00:12:43,790 Dus vanaf het begin was de verstandhouding met de Nederlanders wel goed. 163 00:12:43,790 --> 00:12:44,883 Ja, wat mij betreft. 164 00:12:44,883 --> 00:12:46,570 Natuurlijk, vroeger werden wij bedrogen. 165 00:12:46,570 --> 00:12:49,680 De Nederlanders hebben ons bedrogen. 166 00:12:49,680 --> 00:12:51,650 Dat zit zo: toen op Ambon de RMS werd geproclameerd, wilden wij terug naar Ambon. 167 00:12:51,650 --> 00:12:54,330 Indonesië en de Nederlandse regering zeiden 'nee', het kan niet. 168 00:12:54,330 --> 00:12:54,780 We wilden naar Nieuw Guinea, het kon niet. Voorlopig gaat u naar Nederland voor zes maanden. 169 00:12:54,780 --> 00:13:01,420 Wacht u even. U vroeg of u naar Ambon mocht, of u naar Nieuw Guinea mocht, hoe vroeg men dat? 170 00:13:01,420 --> 00:13:06,330 Dat vroeg men aan de regering, aan de Nederlandse regering. 171 00:13:06,330 --> 00:13:08,898 Wie regelde dat? 172 00:13:08,999 --> 00:13:12,580 Toentertijd werd de RMS toch geproclameerd, dat weet je toch? 173 00:13:12,580 --> 00:13:13,022 Ja. 174 00:13:13,022 --> 00:13:12,770 Na de proclamatie vroegen de Ambonezen. 175 00:13:12,770 --> 00:13:14,510 of ze terug konden keren naar Ambon. 176 00:13:14,510 --> 00:13:16,503 Maar de Nederlandse regering en Indonesië gaven geen toestemming. 177 00:13:16,504 --> 00:13:25,010 Nou ja, als dat niet kon dan naar Nieuw Guinea. 178 00:13:25,010 --> 00:13:32,670 Daar gaven ze ook geen toestemming voor. 179 00:13:32,670 --> 00:13:33,050 Nieuw Guinea en Ambon liggen immers vlakbij elkaar. 180 00:13:33,050 --> 00:13:39,180 Je hoeft er maar heen te zwemmen. 181 00:13:39,180 --> 00:13:39,670 De Nederlandse regering zei voorlopig gaat u naar Nederland voor maar zes maanden. 182 00:13:39,670 --> 00:13:42,060 Dus de militairen werden niet uit het leger ontslagen, nee. 183 00:13:42,060 --> 00:13:44,400 Nee, nee, nee. En toen we hier in Nederland aankwamen 184 00:13:44,400 --> 00:13:46,610 kregen de mannen van die dikke Canadese legerjassen. 185 00:13:46,610 --> 00:13:46,890 Dus de mannen droegen altijd militaire kleding. 186 00:13:46,890 --> 00:13:51,260 Waar ze ook heen gingen droegen ze Canadese legerjassen. 187 00:13:51,260 --> 00:13:52,460 Gewoon zoals militairen er bij horen te lopen. 188 00:13:52,460 --> 00:14:11,591 Maar we kwamen er achter dat ze geen militairen meer waren, dat ze geen soldij meer kregen. 189 00:14:11,692 --> 00:14:15,020 Ze kregen alleen maar een zakgeld, per persoon drie gulden. 190 00:14:15,020 --> 00:14:19,020 Dus wij tweeën zes gulden. 191 00:14:19,020 --> 00:14:19,450 Per week. 192 00:14:19,450 --> 00:14:20,470 Maar het eten kregen we uit de keuken. 193 00:14:20,470 --> 00:14:24,100 Dat zakgeld van zes euro, eh, zes gulden dat hadden we nodig om zeep voor de was te kopen. 194 00:14:24,100 --> 00:14:29,370 Of, eh, haarcrème of wat dan ook. … En verder, 195 00:14:29,370 --> 00:14:29,680 het eten uit de keuken dat waren steeds aardappelen. 196 00:14:29,680 --> 00:14:32,439 Er was daar ene meneer Laisina, die sprak Nederlands en die vroeg namens ons allemaal 197 00:14:32,439 --> 00:14:35,012 'Als dat mogelijk is, laat dan een Ambonees koken, samen met de Hollandse kok. 198 00:14:35,113 --> 00:14:45,730 Misschien kunnen we dan rijst eten'. 199 00:14:45,730 --> 00:14:46,200 Zodoende werd ene meneer chef-kok. 200 00:14:46,200 --> 00:14:54,290 Elke week werden er twee mensen uitgekozen, de week daarop weer twee. 201 00:14:54,290 --> 00:15:01,770 Maar meneer en de Hollandse kok bleven chef-kok. 202 00:15:01,770 --> 00:15:06,210 Alleen degenen die hielpen met groenten snijden of met wat dan ook, dat wisselde iedere week. 203 00:15:06,210 --> 00:15:11,980 Dus dat was wel redelijk. 204 00:15:11,980 --> 00:15:19,110 Maar we aten niet alleen aardappelen, eh rijst. 205 00:15:19,110 --> 00:15:22,160 We aten één keer per week aardappelen en verder aten we rijst. 206 00:15:22,160 --> 00:15:23,248 Zodoende kregen we kisten vol makreel. 207 00:15:23,248 --> 00:15:24,600 Als de makreel gesneden werd en de kop werd weggegooid. 208 00:15:24,600 --> 00:15:26,670 Als mijn man met iemand anders keukendienst had dan gooiden ze die kop niet weg. 209 00:15:26,670 --> 00:15:32,640 We hielden die kop en … Maar waar moesten we koken? 210 00:15:32,640 --> 00:15:38,870 Iemand, geen idee wie, had nog een kapotte wadjan waar nog 211 00:15:38,870 --> 00:15:45,920 driekwart van over was en we kookten de vis met azijn en uien. 212 00:15:45,920 --> 00:15:59,390 En dat aten we dan. … Triest. En toen 213 00:15:59,390 --> 00:15:59,619 Triest? 214 00:15:59,620 --> 00:15:59,695 Ja, triest. 215 00:15:59,695 --> 00:15:59,500 Triest, triest ja. 216 00:15:59,500 --> 00:16:05,963 En we kregen kleedgeld van het CAZ. 217 00:16:06,064 --> 00:16:11,840 Per persoon vijfhonderd gulden voor schoenen, voor jassen, voor jurken. 218 00:16:11,840 --> 00:16:12,840 Geen ondergoed, dus van het zakgeld moesten we ondergoed kopen om ons te kunnen verschonen. 219 00:16:12,840 --> 00:16:15,540 Die vijfhonderd gulden, dat was één keer per jaar? 220 00:16:15,540 --> 00:17:00,610 Mijn god, dat weet ik niet. Toentertijd? Nee, dat weet ik niet meer. Dat was maar één keer. 221 00:17:00,610 --> 00:17:16,400 Dat was maar één keer? 222 00:17:16,400 --> 00:17:22,010 Ja, na een paar maanden, één keer maar. 223 00:17:22,010 --> 00:17:28,650 Toen heb ik een lange jas gekocht, lichtbruin, ja. Bruin, maar een hele lange. 224 00:17:28,751 --> 00:17:30,150 Tot aan uw voeten? 225 00:17:30,150 --> 00:17:40,480 Tot aan de voeten. Hier paste die, maar hier hing hij tot aan de voeten. 226 00:17:40,480 --> 00:17:41,180 Dus die kon ik zo niet aan. 227 00:17:41,180 --> 00:17:45,210 Hij was te lang. 228 00:17:45,210 --> 00:17:53,430 Maar in Indonesië kenden we het woord 'kleermaker' voor iemand die naaiwerk 229 00:17:53,430 --> 00:18:00,916 doet en toen ik door het dorp liep zag ik naast een winkel een kleermaker. 230 00:18:01,017 --> 00:18:02,718 En toen dacht ik: o, dit is iemand die naaiwerk doet. 231 00:18:02,819 --> 00:18:08,360 Ik ging er in mijn eentje heen, ik ging naar binnen en ik vroeg het en inderdaad. 232 00:18:08,360 --> 00:18:11,210 Ik spreek geen Nederlands, maar ik weet wel wat 'goedemorgen' is. 233 00:18:11,210 --> 00:18:12,030 Want in Cimahi gingen de jongens naar de Hollandse school. 234 00:18:12,030 --> 00:18:12,620 Wij meisjes niet. 235 00:18:12,620 --> 00:18:17,600 Onze ouders zeiden dat meisjes niet naar de Hollandse 236 00:18:17,600 --> 00:18:24,440 school hoefden, want eenmaal volwassen gaan ze de keuken in. 237 00:18:24,440 --> 00:18:25,820 Dat was vroeger de opvatting? 238 00:18:25,820 --> 00:18:28,490 Vroeger ja, zo dachten de ouders in de kampong. 239 00:18:28,490 --> 00:18:29,230 In de kampong? 240 00:18:29,230 --> 00:18:29,700 In de kampong waar ik 241 00:18:29,700 --> 00:18:29,739 Dus de meisjes gingen niet naar school? 242 00:18:29,740 --> 00:18:29,555 Jawel, maar alleen naar de dorpsschool, de Maleise school. 243 00:18:29,555 --> 00:18:29,890 En de jongens? 244 00:18:29,890 --> 00:18:30,500 De jongens? 245 00:18:30,500 --> 00:18:32,480 Er waren er die naar de Hollandse school gingen. Er werd gezegd dat jongens zich moesten ontwikkelen 246 00:18:32,480 --> 00:18:32,236 Maar als het om meisjes gaat heette het 'als ze trouwen, gaan ze de keuken in'. Vreemd hè? 247 00:18:32,237 --> 00:18:32,670 Vroeger? 248 00:18:32,671 --> 00:18:33,038 Vroeger. Dom hè? 249 00:18:33,039 --> 00:18:33,349 Nu geldt dat niet meer? 250 00:18:33,349 --> 00:18:33,180 Nee, niet meer … Dus als er iemand op de Hollandse school zat, Hollands sprak dan 251 00:18:33,180 --> 00:18:35,460 zaten we alleen maar te luisteren: 'vandaar', 'van de Heer', we spraken dat na. 252 00:18:35,460 --> 00:18:39,110 Maar ik heb daar wel wat van onthouden. 253 00:18:39,110 --> 00:18:40,260 Dus toen kwam ik 'kleermaker' tegen, 'kleermaker' werd in Indonesië ook zo geschreven. 254 00:18:40,260 --> 00:18:42,760 Ik ging naar binnen met mijn jas. 255 00:18:42,760 --> 00:18:43,435 'Meneer'. 256 00:18:43,436 --> 00:18:45,890 Ik zei niet 'kan u helpen' of zoiets, dat kon ik nog niet. Ik trok alleen die jas aan en ik deed zo. 257 00:18:45,890 --> 00:18:46,040 U liet het zien. 258 00:18:46,040 --> 00:18:48,880 Ik liet het zien. 259 00:18:48,880 --> 00:18:49,770 Toen zei hij 'O ja ja ja'. 260 00:18:49,770 --> 00:18:56,228 Maar woensdag, dat woord kende ik. 261 00:18:56,329 --> 00:18:58,120 'Woensdag' is hari rabu. 262 00:18:58,120 --> 00:19:02,990 Hij zei 'kom het woensdag maar ophalen'. 263 00:19:02,990 --> 00:19:06,650 Ik ben het in mijn eentje gaan ophalen en heb er met niemand over gepraat. 264 00:19:06,650 --> 00:19:07,660 Maar ik zei tegen mijn man 'Die zes gulden, die moet je niet uitgeven. 265 00:19:07,660 --> 00:19:09,090 Ik heb mijn jas laten inkorten. 266 00:19:09,090 --> 00:19:12,590 Straks moet dat betaald worden'. 267 00:19:12,590 --> 00:19:13,340 Dus woensdag ben ik er in mijn eentje heen gegaan. 268 00:19:13,340 --> 00:19:14,002 Ik pakte het geld. 269 00:19:14,103 --> 00:19:17,740 Ik zei niet 'Hoeveel betalen?'. 270 00:19:17,740 --> 00:19:20,020 Ik zei alleen 'geld, geld' en liet die zes gulden zien. 271 00:19:20,020 --> 00:19:21,400 Toen zei die man 'hoeft niet'. Ik zei nee, want ik had geld. Maar hij zei 'nee, hoeft niet'. 272 00:19:21,400 --> 00:19:26,410 Uit goedheid? 273 00:19:26,410 --> 00:19:27,680 Wat zeg je? 274 00:19:27,680 --> 00:19:28,200 Uit goedheid? 275 00:19:28,200 --> 00:19:29,240 Ja, inderdaad hè? 276 00:19:29,240 --> 00:19:30,276 Tja, wat moet je dan zeggen? 277 00:19:30,276 --> 00:19:32,327 Ik heb maar dankuwel gezegd, ik heb hem een hand gegeven en ben naar huis gegaan. 278 00:19:32,428 --> 00:19:42,020 En toen ging ik naar de kerk en ik kwam Tien Wairisal tegen die het meteen zag. 279 00:19:42,020 --> 00:19:44,472 'Jo, je hebt je jas laten inkorten'. 280 00:19:44,472 --> 00:19:47,630 'Ja, ik heb hem bij de kleermaker laten inkorten. 281 00:19:47,630 --> 00:20:06,835 Daar is een winkel, daar verkopen ze, eh, daar is een jong meisje'. 282 00:20:06,936 --> 00:20:12,950 Dus we duidden dat aan met 'winkel met dat jonge meisje'. 283 00:20:12,950 --> 00:20:18,000 'Waar is die kleermaker dan?' 'Naast dat jonge meisje'. 284 00:20:18,000 --> 00:20:25,140 Usi Tien ging erheen en ze zei 'die meneer heeft gezegd dat het op die en die dag 285 00:20:25,140 --> 00:20:28,730 opgehaald kan worden.' Usi Tien ging de jas ophalen, ze vroeg hoeveel ze moest betalen. 286 00:20:28,730 --> 00:20:30,225 Eén gulden. Dus voor mij was het gratis en voor Usi Tien één gulden. 287 00:20:30,326 --> 00:20:30,690 En normaal gesproken? 288 00:20:30,690 --> 00:20:33,550 Dat weet ik niet. 289 00:20:33,651 --> 00:20:39,770 Maar die één gulden, dat was echt goedkoop? 290 00:20:39,770 --> 00:20:41,860 Vermoedelijk zou het bij Nederlandse klanten niet kunnen, één gulden. 291 00:20:41,860 --> 00:20:42,070 Maar misschien omdat het om Ambonezen ging. 292 00:20:42,070 --> 00:20:42,270 Misschien. 293 00:20:42,270 --> 00:20:46,480 En vervolgens gingen er nog meer mensen heen, ook voor één gulden. 294 00:20:46,480 --> 00:20:55,402 … Toen op een keer … Ik weet niet wie er mee begonnen is, broodresten verkopen aan de boer. 295 00:20:55,503 --> 00:20:57,620 Een kwartje per kilo. 296 00:20:57,620 --> 00:21:01,920 Vroeger in Indonesië waren we niet gewend 's morgens brood te eten. 297 00:21:01,920 --> 00:21:04,440 Hier eet je 's morgens brood. 298 00:21:04,440 --> 00:21:09,230 Als we brood aten, dan aten we niet de korstjes, niet de zijkanten. 299 00:21:09,230 --> 00:21:12,980 We aten alleen het middenstuk. Dus die korsten 300 00:21:12,980 --> 00:21:13,310 Werden weggegooid. 301 00:21:13,310 --> 00:21:22,620 Werden niet opgegeten. Ja. Maar, ik weet niet wie er als eerste begon die, eh, te verkopen 302 00:21:22,620 --> 00:21:26,638 Restjes. 303 00:21:26,638 --> 00:21:38,572 Restjes brood aan de boer. 304 00:21:38,673 --> 00:21:42,278 Per kilo een kwartje. 305 00:21:42,378 --> 00:21:52,010 De één na de ander had het erover, dus we gingen die restjes verzamelen. 306 00:21:52,010 --> 00:21:53,980 Maar een heel brood bracht ook een kwartje op. 307 00:21:53,980 --> 00:22:04,650 De oudere zus van mijn man, getrouwd met , die woonde in Rijckholt. 308 00:22:04,650 --> 00:22:10,110 Dat was niet ver weg. 309 00:22:10,110 --> 00:22:14,420 Eijsden en Rijckholt liggen niet ver uit elkaar. 310 00:22:14,420 --> 00:22:25,600 Die man werkte daar in de keuken. 311 00:22:25,600 --> 00:22:27,100 Hij had een zoon, een grote jongen, die Jantje heette. Jantje zei tegen zijn vader 312 00:22:27,100 --> 00:22:41,504 'Pa, als er brood in de keuken overblijft, dan moet u dat niet weggooien. 313 00:22:41,605 --> 00:22:45,030 Geef het aan mij, dan breng ik het bij tante Jo in Eijsden. 314 00:22:45,030 --> 00:22:53,481 Ik wil dat verkopen, dan kan ik naar de bioscoop.' Ja, 315 00:22:53,582 --> 00:23:00,780 we waren nog jong en we hadden behoefte aan plezier maken. 316 00:23:00,780 --> 00:23:16,320 Afijn, we verkochten en als we één euro en vijftig cent hadden.De burgemeester liet 317 00:23:16,320 --> 00:23:31,190 aan de bioscoop weten 'Als het om Ambonezen gaat, dan verkoop je de kaartjes voor vijftig 318 00:23:31,190 --> 00:23:31,640 cent per stuk.' Ik weet niet hoeveel Hollandse bioscoopbezoekers moesten betalen. 319 00:23:31,640 --> 00:23:32,676 Maar gewoonlijk? 320 00:23:32,777 --> 00:23:34,410 Dat weet ik niet. 321 00:23:34,410 --> 00:23:35,400 Dat weet ik niet. 322 00:23:35,400 --> 00:23:40,960 Dus wie er naar de bioscoop wilde die betaalde maar vijftig cent. 323 00:23:40,960 --> 00:23:42,100 Dus als we één euro en vijftig cent bij elkaar hadden 324 00:23:42,100 --> 00:23:42,210 Kon u met z'n drieën gaan. 325 00:23:42,210 --> 00:23:46,300 Dan konden we met z'n drieën gaan. 326 00:23:46,300 --> 00:24:00,780 Maar als we nog niet genoeg hadden, één euro en vijftig cent, dan gingen we geen van drieën. 327 00:24:00,780 --> 00:24:06,360 En als we naar binnen gingen hoefden we niet per se voorin of achterin te zitten, nee. 328 00:24:06,360 --> 00:24:07,460 We mochten gewoon tussen de Hollanders zitten. 329 00:24:07,460 --> 00:24:14,670 Als het dan pauze was, dan gingen alle lichten aan en iedereen ging de zaal uit. 330 00:24:14,670 --> 00:24:20,360 Je had er die pinda's kochten, die chocola kochten, die dit of dat kochten. 331 00:24:20,360 --> 00:24:20,590 Maar waarvan moesten wij iets kopen? 332 00:24:20,590 --> 00:24:24,200 Afijn, je had langs de kant van de weg appels groeien, daar nam Jantje er drie van. 333 00:24:24,200 --> 00:24:24,648 Gestolen appels. 334 00:24:24,649 --> 00:24:25,040 Die werden opgewreven en verdeeld. 335 00:24:25,040 --> 00:24:27,750 Dan ging het licht aan.En als we de monden van de Hollanders zagen 336 00:24:27,750 --> 00:24:28,690 bewegen, dan hapten wij in de appels zodat onze monden bewogen. 337 00:24:28,690 --> 00:24:30,440 Ze wisten niet wat we aten, als ze onze monden maar zagen bewegen. We aten daar appels. … 338 00:24:30,440 --> 00:24:30,213 Omdat u niets anders kon kopen. 339 00:24:30,214 --> 00:24:30,620 Tja. 340 00:24:30,620 --> 00:24:44,031 We hadden geen strijkbout. In Indonesië had je strijkbouten met kolen. 341 00:24:44,132 --> 00:24:51,420 Wat is dat, mevrouw? 342 00:24:51,420 --> 00:24:52,160 Vroeger, in Indonesië, als we streken.Die strijkbout 343 00:24:52,160 --> 00:24:55,140 was van metaal, maar er zat houtskool in, die was heet. 344 00:24:55,140 --> 00:24:55,800 Dat werd zo gedaan zodat het heet werd en je kon strijken. 345 00:24:55,800 --> 00:25:02,220 Maar hier kon dat niet. 346 00:25:02,220 --> 00:51:09,173 We zagen een strijkbout in een winkel waar ze radio's en meer van dat soort dingen verkochten. 347 00:51:09,274 --> 00:25:05,966 Dat ding kostte vijftien gulden, van het merk , klein maar loodzwaar. 348 00:25:05,965 --> 00:25:05,966 Hoe moesten we dat regelen? 349 00:25:05,965 --> 00:25:05,966 Hoe kwamen we aan vijftien gulden? 350 00:25:05,965 --> 00:25:34,200 We hebben dat met vijf mensen gedaan, mevrouw Laisina, de Fretes, Wairisal, Souisa, Salakka. 351 00:25:34,200 --> 00:25:35,957 Dus per persoon drie gulden. 352 00:25:35,957 --> 00:25:39,420 We bedachten: we krijgen per persoon drie gulden zakgeld per week. 353 00:25:39,420 --> 00:26:09,028 Drie maal vijf is vijftien, we gingen een strijkbout kopen. 354 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Voordat we erheen gingen, overlegden we eerst. 355 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Wie gaat er het eerst één kopen? 356 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 We kozen mevrouw Salakka, Als mevrouw Salakka een strijkbout 357 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 heeft gekocht kunnen de andere vier die om de beurt gebruiken. 358 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Goed, de week daarop, wie is er nu aan de beurt? 359 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Mevrouw Laisina. 360 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Als dat zo gaat, als we er twee hebben, dan gebruikt mevrouw De Fretes die van 361 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 mevrouw Laisina, mevrouw Wairisal en mevrouw Souisa gebruiken die van mevrouw Salakka. 362 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Goed, wie is nummer drie? 363 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Mevrouw De Fretes. 364 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Goed, wie is nummer vier? 365 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Mevrouw Wairisal. 366 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Ik was de laatste. 367 00:26:09,027 --> 00:26:09,028 Tien Wairisal zei 'Jij bent slim, Johanna. 368 00:26:09,027 --> 00:27:06,500 Jij bent de laatste zodat je die van jou niet hoeft uit te lenen'. 369 00:27:06,500 --> 00:27:30,420 Ik zei niets, ik hield mijn mond maar. 370 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Maar we hadden uiteindelijk allemaal een strijkbout. 371 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 En dan hadden we zo nu en dan behoefte aan groentesoep. 372 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Daar moest natuurlijk vlees in. 373 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Tja, dan moest je naar de slager. 374 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Daar kocht je rundvlees voor een kwartje. 375 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 , dat gaf niet. 376 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Snijden, koken, groenten erbij, over de rijst gieten, dat lukte wel. 377 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Het gebeurde een keer dat mevrouw Salakka in haar eentje naar de slager ging. 378 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Er waren verschillende slagers, er waren er twee of drie. 379 00:27:30,419 --> 00:27:30,420 Mevrouw Salakka ging naar de slager naast de bioscoop. 380 00:27:30,419 --> 00:28:16,850 Mevrouw Salakka kocht voor een kwartje.Toevallig stond die meneer niet in de winkel, maar mevrouw. 381 00:28:16,850 --> 00:28:35,778 Misschien had die mevrouw te doen met mevrouw Salakka, ze zag een Amboneze voor zich staan. 382 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Die mevrouw gaf niet een klein stukje, maar een enorm groot stuk. 383 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Mevrouw Salakka ging naar huis en mevrouw Salakka zei zo 384 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 'Jo, kijk nou toch eens.' 'Wat is er?' 'Hoe kan dat nou? 385 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Ik koop voor een kwartje vlees en ik krijg zo'n stuk.' 'Hè? 386 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Waar koop je dat?' 'Bij de slager naast de bioscoop'. 387 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 'Kom laten we erheen gaan.' We gingen met ons drieën. 388 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Toen we daar waren deed ik een stap achteruit en ik liet mevrouw Tien Wairisal voorgaan. 389 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 … Mevrouw Tien Wairisal zei.Och, zo zielig. 390 00:28:35,777 --> 00:28:35,778 Die mevrouw stond niet in de winkel, die meneer stond er. 391 00:28:35,777 --> 00:29:12,520 Mevrouw Tien Wairisal zei 'Meneer, mag ik een kwartje rundvlees van u?' 392 00:29:12,520 --> 00:29:13,010 Ach, zo zielig. 393 00:29:13,010 --> 00:29:15,183 Ze kreeg maar een stukje? 394 00:29:15,284 --> 00:29:23,774 Ja … Ze kreeg maar zo'n stukje. 395 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Zodra ik zag dat ze maar een klein stukje kreeg trok ik mij terug. 396 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Die man zei 'anders niets?'. 397 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 'Nee'. 398 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Eenmaal buiten was mevrouw Wairisal boos. 399 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 'Johanna, jij bent echt een slimmerd. 400 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Jij ziet dat ik een klein stukje krijg en dan sluip je stilletjes weg'. 401 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Ach, al wordt men boos op mij, ik blijf gewoon stil. 402 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Mevrouw Salakka zei 'Tien, Jo, maak nou geen ruzie. 403 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Als we straks thuis zijn, dat stuk dat ik daarnet gekocht heb, dat delen we met ons drieën'. 404 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 'Ach, dat hoeft niet. 405 00:29:23,773 --> 00:29:23,774 Maak het maar klaar en als het zover is, dan komen we wel een stukje proeven. 406 00:29:23,773 --> 00:29:39,930 En anders geeft het ook helemaal niet. Geeft niets'. 407 00:29:39,930 --> 00:30:09,368 Nou, toen was er die keer dat we aan het wandelen waren en ergens lazen 'appels te koop'. 408 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 'Usi Tien, wat betekent dat 'appels te koop'?' 'Die boer verkoopt appels' zei ze. 409 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 'Laten we wat gaan kopen'. 410 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 We gingen daar naar binnen. 411 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 Usi Tien zei 'Meneer, mag ik wat appels van u?'. 412 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 'Ja, wacht even, dan pak ik wat plastic zakken.' Voor ons drieën. 413 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 Die boer geeft ons alle drie een plastic zak, waarop mevrouw Salakka zegt 'Hé, die 414 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 appels zijn zuur, ketjoet waarop de boer zegt 'Ja hoor, die appel is lekker zoet'. 415 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 We deden die appels in een plastic zak en die boer wilde niet betaald worden. 416 00:30:09,367 --> 00:30:09,368 Dus we hebben toch ook wel veel goedheid mogen ontvangen. 417 00:30:09,367 --> 00:31:11,433 Of dat voor Ambonezen in andere plaatsen ook geldt, dat weet ik niet. 418 00:31:11,534 --> 00:31:17,386 Maar ik heb zelf in Eijsden heel veel goedheid mogen ervaren. 419 00:31:17,385 --> 00:31:23,820 Er was daar kermis, maar wij hoefden er niet voor te betalen. 420 00:31:23,820 --> 00:31:28,808 U hoefde niet te betalen? 421 00:31:28,909 --> 00:31:54,624 We liepen twee aan twee. 422 00:31:54,623 --> 00:31:54,624 Voorop de beheerder met zijn vrouw, onze kok achteraan. 423 00:31:54,623 --> 00:31:54,624 We betraden de kermis en ik weet niet wie er betaald heeft, geen van ons betaalde. 424 00:31:54,623 --> 00:31:54,624 We zaten daar en keken rond en terwijl we rondkeken stond mijn man 425 00:31:54,623 --> 00:31:54,624 daar ergens en er was daar een meneer die mijn man één gulden gaf. 426 00:31:54,623 --> 00:32:41,450 … 427 00:32:41,450 --> 00:32:45,143 Dat weet ik niet, hij gaf het gewoon. 428 00:32:45,142 --> 00:32:52,310 Die Hollander gaf het. Mijn man vertelde dat toen aan de beheerder. 'Die meneer gaf mij een gulden'. 429 00:32:52,310 --> 00:32:55,950 Toen vroeg de beheerder aan die meneer … 430 00:32:55,950 --> 00:32:57,137 Ehm, kermis 431 00:32:57,238 --> 00:33:06,571 Hm hm. 432 00:33:06,570 --> 00:33:06,571 Toen liet mijn man dat geld aan de beheerder zien, hoe heette die man ook alweer? 433 00:33:06,570 --> 00:33:06,571 Dat weet ik niet meer. 434 00:33:06,570 --> 00:33:06,571 'Ik heb dit geld gekregen'. 435 00:33:06,570 --> 00:33:06,571 'Waar komt dat vandaan?' 'Die man daar gaf mij één gulden'. 436 00:33:06,570 --> 00:33:06,571 De beheerder vroeg toen 'waarom heeft u meneer Souisa geld gegeven?' Die man zei 'Ja, gewoon. 437 00:33:06,570 --> 00:33:24,470 Misschien wil die man hier wel iets kopen'. 438 00:33:24,470 --> 00:33:29,781 Want hij had gehoord dat de Ambonezen per week maar een zakgeld van drie gulden kregen. 439 00:33:29,780 --> 00:33:29,781 Dus hij dacht 'misschien wil die man wel pinda's of iets anders kopen'. 440 00:33:29,780 --> 00:33:29,781 Dus, heel hartelijk bedankt. 441 00:33:29,780 --> 00:33:29,781 Maar mijn man heeft geen pinda's, heeft helemaal niets gekocht. 442 00:33:29,780 --> 00:33:29,781 De volgende dag heeft mijn man schrijfpapier gekocht en enveloppen om 443 00:33:29,780 --> 00:33:40,090 brieven te schrijven naar Ambon bijvoorbeeld of naar Cimahi bijvoorbeeld. 444 00:33:40,090 --> 00:33:44,277 Een waar godsgeschenk. 445 00:33:44,278 --> 00:33:49,974 Ja, inderdaad een godsgeschenk. 446 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 Ik ben daar heel, heel dankbaar voor. 447 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 En het was zo dat er mensen na ons kwamen. 448 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 Waar kwamen die mensen vandaan? 449 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 Uit Semarang? 450 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 Ik weet het niet. 451 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 Ze waren wat langer in Amersfoort gebleven. 452 00:33:49,973 --> 00:33:49,974 O ja, mevrouw Noya. 453 00:33:49,973 --> 00:34:09,160 Mevrouw Noya vertelde 'we waren een paar dagen in Amersfoort en we hebben daar meelpap gemaakt'. 454 00:34:09,160 --> 00:34:19,320 'Maar van wat voor meel hebben jullie dan meelpap gemaakt?' 'Van aardappelmeel. 455 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 Dat zit in een rood pak en het kost eenentwintig cent. 456 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 We zullen dat straks wel samen klaarmaken'. 457 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 Dus, mevrouw Noya en haar man, mevrouw Laisina en haar man en ik met mijn man, zes personen. 458 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 Maar wat eten we erbij? 459 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 We kopen varkenspoten. 460 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 O, dat was triest, één varkenspoot kostte een kwartje, één enkele poot. 461 00:34:19,319 --> 00:34:19,320 Maar toentertijd hadden we al kookplaten. 462 00:34:19,319 --> 00:34:39,040 Je weet toch wat een kookplaat is, om op te koken? Kookplaat, Kook – plaat. 463 00:34:39,040 --> 00:34:59,131 Dus we hebben varkenspoten bereid met hete tamarindesaus 464 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 en met ons zessen aten we meelpap, met varkenspoot. 465 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Dat verhaal ging van mond tot mond en iedereen kocht toen aardappelmeel. 466 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Per pak eenentwintig cent en een varkenspoot van een kwartje erbij. 467 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Nou ja, voor een kwartje kreeg je er niet altijd maar één. 468 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Als je voor een kwartje kocht dan gaf de slager je er soms twee of drie. 469 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Dat was bij de ene slager anders dan bij de ander. 470 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Je had erbij die goed waren. 471 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 De mensen waren allemaal goed, daar ben ik heel dankbaar voor. 472 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 … Mijn man werd toen lid van een Hollandse voetbalclub. 473 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Daar zaten nog meer Ambonezen op. 474 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Als ik me niet vergis vier mensen. 475 00:34:59,130 --> 00:34:59,131 Mijn man …, als ik me niet vergis, … Nou ja, die namen hoeven niet. 476 00:34:59,130 --> 00:35:38,130 Als hij moest trainen, dan leende hij een fiets bij een Hollandse. 477 00:35:38,130 --> 00:35:44,448 Die mocht hij lenen … En toen de kersen geoogst moesten worden … vroeg 478 00:35:44,447 --> 00:35:44,448 meneer Laisina aan de boer of wij, Ambonezen, dat werk mochten doen. 479 00:35:44,447 --> 00:35:56,710 Maar dat moest stiekem. 480 00:35:56,710 --> 00:35:57,417 Omdat? 481 00:35:57,418 --> 00:35:59,059 Omdat het van ons zakgeld afging. 482 00:35:59,059 --> 00:36:00,700 U werd gekort als u bijverdiende? 483 00:36:00,700 --> 00:36:08,887 Als je bijverdiende kreeg je geen zakgeld. 484 00:36:08,988 --> 00:36:13,884 Dus het zakgeld werd gekort als u loon ontving. 485 00:36:13,985 --> 00:36:25,528 Maar de beheerder hielp ons. 486 00:36:25,527 --> 00:36:25,528 De beheerder zei 'dat mag', aan de oogst meewerken. 487 00:36:25,527 --> 00:36:25,528 Maar op betaaldagen van het zakgeld moest men aanwezig zijn. 488 00:36:25,527 --> 00:36:25,528 Als ik me niet vergis was dat vrijdags. 489 00:36:25,527 --> 00:36:46,700 Die boer leende ook zijn fiets uit. Maar niet iedereen deed dat werk. 490 00:36:46,700 --> 00:37:07,039 Het waren maar een paar mensen. 491 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Trouwens, om hoeveel dagen ging het? 492 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 De kersenoogst duurt niet zo lang. 493 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 … En tegenover het klooster had je een boer die maïs verbouwde. 494 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 De maïs stond al hoog, was al rijp, kon al gegeten worden. 495 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Toevallig kwam die boer langs en we vroegen die boer of we maïs konden kopen. 496 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Hij vroeg 'waarvoor?'. 497 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Hier is de maïs immers voor de kippen bestemd? 498 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 We vertelden de boer dat wij, Ambonezen, ook maïs eten. 499 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 De maïs wordt gekookt en gegeten, dus als het kan willen we wat kopen. 500 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Hij zei toen 'dat hoeft niet'. 501 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 We mochten de maïs gewoon plukken. 502 00:37:07,038 --> 00:37:07,039 Maar dat hoefde niet veel te zijn, twee of drie kolven, vier misschien. 503 00:37:07,038 --> 00:37:46,520 En niet iedereen deed dat. Het waren maar een paar mensen. 504 00:37:46,520 --> 00:37:55,979 We plukten de maïs en kookten die in die kapotte wadjan. 505 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 Die boer ging naar huis en wat andere mensen deden weet ik niet. 506 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 En we deelden er trouwens van. 507 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 Hier een stukje, daar een stukje, daar een stukje. 508 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 Ze mochten allemaal ervan proeven. 509 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 Afijn, dat was het wel. 510 00:37:55,978 --> 00:37:55,979 … We hadden daar twee partijen. 511 00:37:55,978 --> 00:38:14,340 Jij was toen wellicht nog te klein om het te snappen. Je had de CRAMS en de BPRMS. BPRS … eh. 512 00:38:14,340 --> 00:38:18,067 Dit was allemaal nog in Eijsden? 513 00:38:18,168 --> 00:38:29,909 Dit was nog in Eijsden. 514 00:38:29,908 --> 00:38:29,909 De BPRMS was van Manusama. 515 00:38:29,908 --> 00:38:29,909 De CRAMS was van, wie was dat ook alweer? 516 00:38:29,908 --> 00:38:51,840 Ik weet het niet meer. … Toentertijd Ieder jaar op 25 april gingen wij naar Den Haag. Ja toch? 517 00:38:51,840 --> 00:39:04,019 Als de president binnenkwam, dan stonden we op. 518 00:39:04,018 --> 00:39:04,019 Dat moesten we leren: we moesten Hena Masa Waya zingen. 519 00:39:04,018 --> 00:39:04,019 Als de president binnenkwam, stonden we op en we zongen Hena Masa Waya. 520 00:39:04,018 --> 00:39:04,019 Vroeger hadden we dat allemaal in het hoofd. 521 00:39:04,018 --> 00:39:27,660 En nu? Ik weet het niet, het is al lang geleden. Ken je het lied Hena Masa Waya? Dat ken je toch? 522 00:39:27,660 --> 00:39:27,759 Lete hoe-ni moe-a O 523 00:39:27,759 --> 00:39:28,216 Ja 524 00:39:28,217 --> 00:39:28,380 Joe-ri tasi-be-a 525 00:39:28,380 --> 00:39:29,910 Sa-la-toe 526 00:39:29,910 --> 00:39:32,869 Sa-la-ne ko-ti-ka O 527 00:39:32,870 --> 00:40:10,850 A one moe-a O. Roema sing-gi sepa E. Dat weet je nog. Toch? En toen. 528 00:40:10,850 --> 00:40:19,630 En als u dat zingt, hoe voelt dat? 529 00:40:19,630 --> 00:40:25,330 Dan denk ik aan vroeger. 530 00:40:25,330 --> 00:40:25,540 En als u dat nu eens zong? 531 00:40:25,540 --> 00:40:27,431 Wat zeg je nou? 532 00:40:27,532 --> 00:40:40,700 En als u het hoort zingen? 533 00:40:40,700 --> 00:40:41,282 … 534 00:40:41,283 --> 00:40:44,020 Was dat goed? O, dankjewel. 535 00:40:44,020 --> 00:40:51,324 En vervolgens weer 'Hena Masa Waya'. 536 00:40:51,425 --> 00:40:58,080 Nou, dat was het wel. 537 00:40:58,080 --> 00:40:58,580 … 538 00:40:58,580 --> 00:40:59,090 Dank je heel hartelijk. 539 00:40:59,090 --> 00:41:15,128 Hoeveel tientallen jaren geleden is dat al? 540 00:41:15,229 --> 00:41:24,230 Maar het wordt nu niet zo vaak meer gezongen? 541 00:41:24,230 --> 00:41:31,612 Tegenwoordig zingt men, eh, 'Tanah Airku', 'O Maluku'. 542 00:41:31,611 --> 00:41:45,940 Tegenwoordig 'O Maluku'. Ja toch? 'O Maluku Tanah Airku' toch? Maar dat 543 00:41:45,940 --> 00:41:46,670 Tanah Toempadarakoe 544 00:41:46,670 --> 00:41:47,554 Dat ken ik niet. 545 00:41:47,655 --> 00:41:51,006 Maar u vertelde net over twee partijen, CRAMS en BPRMS, toen u in Eijsden woonde. 546 00:41:51,107 --> 00:41:52,360 Ja. 547 00:41:52,360 --> 00:41:52,920 En die stonden vijandig tegenover elkaar? 548 00:41:52,920 --> 00:41:54,280 Ja. 549 00:41:54,381 --> 00:41:57,210 Wat gebeurde er dan? 550 00:41:57,210 --> 00:41:59,237 Wat er gebeurde.Veel gezinnen waren lid van de CRAMS, 551 00:41:59,236 --> 00:41:59,237 wij waren maar met achttien gezinnen bij de BPRMS. 552 00:41:59,236 --> 00:42:03,170 Vanwege alle wrijvingen vroegen we verhuizing aan, we gaven ons gewonnen. 553 00:42:03,170 --> 00:42:07,784 We moesten naar Aardenburg in Zeeland en de mensen 554 00:42:07,783 --> 00:42:07,784 van de CRAMS in Aardenburg verhuisden naar Eijsden. 555 00:42:07,783 --> 00:42:16,740 Die achttien gezinnen 556 00:42:16,740 --> 00:42:20,919 O, u ruilde? 557 00:42:20,919 --> 00:42:24,792 We ruilden. 558 00:42:24,791 --> 00:42:24,792 Dat was in 1953, de maand juni. 559 00:42:24,791 --> 00:42:24,792 Maar we hebben met een paar gezinnen om verhuizing naar Schattenberg gevraagd. 560 00:42:24,791 --> 00:42:24,792 Eén gezin, Loupatty, wilde naar Venray. 561 00:42:24,791 --> 00:42:24,792 Wij wilden naar Schattenberg, samen met , Joseph, Manuhutu, Souisa, vier gezinnen. 562 00:42:24,791 --> 00:42:40,420 Daar laat ik het bij. Laten we het hier maar bij laten. 563 00:42:40,420 --> 00:42:41,410 Waarom koos u voor Schattenberg? 564 00:42:41,410 --> 00:42:43,967 Omdat de oudere zus van mijn man daar woonde, hij wilde bij zijn zuster zijn. 565 00:42:43,966 --> 00:42:48,930 En Joseph had daar ook familie wonen. 566 00:42:48,930 --> 00:42:49,702 Joseph? 567 00:42:49,702 --> 00:42:51,331 Joseph, dat is de achternaam. 568 00:42:51,330 --> 00:42:51,331 En voor gold hetzelfde. 569 00:42:51,330 --> 00:42:51,331 Misschien waren daar dorpsgenoten, was daar familie van hen. 570 00:42:51,330 --> 00:42:51,331 Wat mezelf betreft was er reden om daarheen te gaan. 571 00:42:51,330 --> 00:42:55,990 De oudere zus van mijn man woonde daar, getrouwd met , in Schattenberg. 572 00:42:55,990 --> 00:42:58,470 Het gezin waar u uit komt, heeft u nog broers en zusters? 573 00:42:58,470 --> 00:42:59,100 In Indonesië? 574 00:42:59,100 --> 00:42:59,800 Alleen in Indonesië? 575 00:42:59,800 --> 00:43:01,210 Hier heb ik helemaal niemand meer. Ik heb alleen in Cimahi nog familie. Mijn jongere broer. 576 00:43:01,210 --> 00:43:16,730 Maar er is er geen die ook vertrokken is naar 577 00:43:16,730 --> 00:43:17,630 Nee, nee 578 00:43:17,631 --> 00:43:19,032 Nederland in 1951? 579 00:43:19,033 --> 00:43:20,735 Nee, nee, nee, nee, nee. 580 00:43:20,735 --> 00:43:23,690 Bent u de enige die met een militair getrouwd is? 581 00:43:23,690 --> 00:43:29,576 In het dorp waar ik vandaan kom is er misschien maar één die 582 00:43:29,575 --> 00:43:41,000 met iemand van een ander beroep is getrouwd, een Ambonnees. 583 00:43:41,000 --> 00:43:41,990 De rest is met een militair getrouwd? 584 00:43:41,990 --> 00:43:42,430 Die zijn allemaal daar getrouwd. 585 00:43:42,430 --> 00:43:55,500 Ik begrijp het even niet. In het dorp was u de enige die met een militair trouwde? 586 00:43:55,500 --> 00:43:56,750 En wat dachten de andere mensen daarvan? 587 00:43:56,750 --> 00:44:00,290 Ja, toentertijd was men het daar niet mee eens. 588 00:44:00,290 --> 00:44:05,710 Men was het er niet mee eens? 589 00:44:05,710 --> 00:44:05,820 Nee. 590 00:44:05,820 --> 00:44:06,050 En waarom niet? 591 00:44:06,050 --> 00:44:06,207 Omdat mijn man Ambonnees was. 592 00:44:06,208 --> 00:44:06,212 Die zich aan de Nederlanders had verkocht? 593 00:44:06,212 --> 00:44:06,310 Nee, ik ben van Soenda, West-Java. 594 00:44:06,310 --> 00:44:07,390 U bent niet van de Molukken? 595 00:44:07,390 --> 00:44:08,640 Nee, West-Java, dat is West-Java 596 00:44:08,640 --> 00:44:09,138 Cimahi. … 597 00:44:09,139 --> 00:44:09,631 U heeft er bewust voor gekozen met een militair te trouwen? 598 00:44:09,631 --> 00:44:10,126 Mijn man was bij de groene baretten. 599 00:44:10,125 --> 00:44:10,126 Hij was gelegerd in Batoe Djadjar, vlakbij Cimahi. 600 00:44:10,125 --> 00:44:13,010 Tja, als mijn man aan de wandel was en ik was aan de wandel, allicht dat je elkaar tegenkomt … 601 00:44:13,010 --> 00:44:13,513 … 602 00:44:13,513 --> 00:44:14,124 Maar, mijn familie wilde dat niet. 603 00:44:14,124 --> 00:44:14,710 Waarom wilde men dat niet? 604 00:44:14,710 --> 00:44:20,926 Omdat men zei dat Ambonezen hun vrouwen sloegen … maar ik ben met 605 00:44:20,925 --> 00:44:32,990 mijn man getrouwd en tot aan zijn dood ben ik nooit door hem geslagen. 606 00:44:32,990 --> 00:44:35,790 Maar hoe heeft u uw familie kunnen weerstaan? 607 00:44:35,790 --> 00:44:36,990 Ik was een bijdehand. 608 00:44:36,990 --> 00:44:37,430 Een bijdehand? 609 00:44:37,430 --> 00:44:38,501 Ik werd verliefd op een Ambonnees, want er bestaat toch zo'n liedje 'Lief Ambon'? 610 00:44:38,501 --> 00:44:40,580 Als mijn man bij mij thuis kwam 611 00:44:40,580 --> 00:44:46,400 deed iedereen, deed mijn familie de ramen dicht. Ze wilden hem niet zien. 612 00:44:46,400 --> 00:44:51,240 Ze wilden hem letterlijk niet zien? 613 00:44:51,240 --> 00:45:00,417 Toen heb ik gezegd: dat is toch voorbeschikt? 614 00:45:00,416 --> 00:45:00,417 Dat is de liefde tussen man en vrouw. 615 00:45:00,416 --> 00:45:00,417 Toen zei iemand van de familie: Dat is helemaal niet voorbeschikt. 616 00:45:00,416 --> 00:45:00,417 Als die verliefdheid echt voorbeschikt is, dan zou je daarmee geboren zijn. 617 00:45:00,416 --> 00:45:00,417 Voorbeschikt is het alleen als God je blind of mank geboren laat worden. 618 00:45:00,416 --> 00:45:18,230 Maar als je eenmaal op deze wereld bent.Dat werd er gezegd. 619 00:45:18,230 --> 00:45:28,890 Maar wanneer bent u getrouwd? In welk jaar? 620 00:45:28,890 --> 00:45:29,550 In '49. 621 00:45:29,550 --> 00:45:30,070 In welk jaar? 622 00:45:30,070 --> 00:45:30,420 '49. 623 00:45:30,420 --> 00:45:35,400 Na de Japanse tijd? 624 00:45:35,400 --> 00:45:50,690 Nee, niet tijdens de Japanse bezetting. Tijdens het rood-wit 625 00:45:50,690 --> 00:45:51,990 Tijdens het rood-wit? 626 00:45:51,990 --> 00:46:21,410 Ik ben getrouwd in september, de negende maand, op de negende dag, in het jaar '49. 627 00:46:21,410 --> 00:46:28,469 Op de negende dag van de negende maand in het jaar '49. 628 00:46:28,468 --> 00:46:28,469 Ik ben in Bandoeng getrouwd en ik ben door Raden Rusdi getrouwd. 629 00:46:28,468 --> 00:46:42,170 Ik ben voor de burgerlijke stand in Bandoeng getrouwd en voor de kerk bij dominee Uneputty. 630 00:46:42,170 --> 00:46:54,910 Maar ik wil even iets weten. U bent in '49 getrouwd, maar wanneer leerde u uw man kennen? 631 00:46:54,910 --> 00:46:58,370 Mijn man? 632 00:46:58,370 --> 00:46:58,560 Ja. 633 00:46:58,560 --> 00:47:11,170 O, ik kende mijn man pas een paar maanden en toen ben ik weggelopen. … 634 00:47:11,170 --> 00:47:12,256 Een wegloop – huwelijk? 635 00:47:12,257 --> 00:47:13,070 Een wegloop – huwelijk. 636 00:47:13,070 --> 00:47:23,570 Een wegloop – huwelijk. O ja, dat is mooi. 637 00:47:23,570 --> 00:47:24,700 Ja, mijn ouders wilden het niet. 638 00:47:24,700 --> 00:47:37,320 Tja, als de ouders het niet willen, dan noodgedwongen. 639 00:47:37,320 --> 00:47:42,080 Dus toen er een ouderlijke verklaring werd gevraagd en ik die 640 00:47:42,080 --> 00:47:51,320 niet kreeg, hebben we in Bandoeng een verklaring vervalst. 641 00:47:51,320 --> 00:47:55,180 Vertelt u eens over die valse verklaring. 642 00:47:55,180 --> 00:48:09,124 Gewoon een valse verklaring. 643 00:48:09,123 --> 00:48:36,229 Niet van het dorpshoofd, van een districtsambtenaar of van wie dan ook. Ik woonde toch in Cimahi? 644 00:48:36,330 --> 00:48:46,790 Wat was er vals aan? De handtekening? 645 00:48:46,790 --> 00:48:53,036 Nee, niet de handtekening. 646 00:48:53,035 --> 00:48:53,036 Je vulde domweg een naam in. 647 00:48:53,035 --> 00:48:53,036 Als je maar betaalde. 648 00:48:53,035 --> 00:48:53,036 Als je daar maar een bijdrage gaf dan wilden ze wel. 649 00:48:53,035 --> 00:49:05,160 Dus je vulde zus en zo een naam in. Je ouders waren die en die, ook al was dat niet correct. 650 00:49:05,160 --> 00:49:12,670 O, op die manier. 651 00:49:12,670 --> 00:49:15,462 En zo zijn we dus getrouwd. 652 00:49:15,461 --> 00:49:15,462 We zijn getrouwd op de negende dag van de negende maand in het jaar '49. 653 00:49:15,461 --> 00:49:20,880 We trouwden in Kebon Radja en we werden getrouwd door een Soendanees, Raden Rusdi. 654 00:49:20,880 --> 00:49:23,560 Maar toen u trouwde, kon u toen vermoeden dat u naar Nederland zou moeten vertrekken? 655 00:49:23,560 --> 00:49:29,793 Toentertijd, toen we net getrouwd waren, woonden we in de kazerne. 656 00:49:29,792 --> 00:49:42,180 En toen kregen we de APRA. Gingen we bij de APRA. 657 00:49:42,281 --> 00:49:43,897 APRA? 658 00:49:43,997 --> 00:49:50,128 Angkatan Perang Ratu Adil, het leger van Ratu Adil. 659 00:49:50,127 --> 00:49:50,128 Dat waren de jongens met de groene en met de rode baretten. 660 00:49:50,127 --> 00:49:50,128 Die hebben toen in Bandoeng al die luitenants en al die kapiteins gedood. 661 00:49:50,127 --> 00:50:01,730 Die zijn bekend, die van de APRA. Mijn man was van de groene, van de rode baretten. Wes-ter-ling. 662 00:50:01,730 --> 00:50:03,680 Westerling, ja. 663 00:50:03,680 --> 00:50:11,773 Kapitein Westerling. 664 00:50:11,772 --> 00:50:11,773 Echte wrede vechtjassen. 665 00:50:11,772 --> 00:50:11,773 Toen gingen ze.Destijds had je sergeant Tetelepta, luitenant Titaley en nog een paar mensen. 666 00:50:11,772 --> 00:50:27,480 Die werden het niet eens. Zouden ze naar de Jarbusgaan of naar de KMA? Daarna 667 00:50:27,480 --> 00:50:28,773 Wat is dat? 668 00:50:28,773 --> 00:50:29,850 De APRA. 669 00:50:29,850 --> 00:50:30,315 Wat u daarnet zei. 670 00:50:30,316 --> 00:50:30,760 Zouden ze voor de KMA kiezen. 671 00:50:30,861 --> 00:50:31,560 Wat is dat, de KMA? 672 00:50:31,560 --> 00:50:42,771 De KMA, dat was een eh, militaire opleiding voor hogere rangen. Ze konden naar de KMA. 673 00:50:42,872 --> 00:50:47,190 Of naar de Jarbus . Dat was ook. 674 00:50:47,190 --> 00:50:48,580 En dat was? 675 00:50:48,580 --> 00:50:49,630 Daar werden ze het niet over eens. 676 00:50:49,630 --> 00:50:53,730 Dat tweede, dat u noemt, hoe heet dat? 677 00:50:53,730 --> 00:51:12,124 Jarbus . 678 00:51:12,124 --> 00:51:15,139 Dat was ook een militaire instelling. 679 00:51:15,140 --> 00:51:16,387 Van de TNI. 680 00:51:16,388 --> 00:51:21,647 Toen werden wij, vrouwen van de groene baretten, per trein weggevoerd. 681 00:51:21,647 --> 00:51:27,042 We moesten alle kleren achterlaten, behalve wat we aan het lijf droegen. 682 00:51:27,042 --> 00:51:32,709 We werden met de trein naar Jakarta gebracht, naar, eh, dat ben ik vergeten. 683 00:51:32,709 --> 00:51:34,160 Kamp Makassar. 684 00:51:34,161 --> 00:51:35,952 Naar Kamp Makassar. 685 00:51:35,953 --> 00:51:42,843 In Kamp Makassar had je een paar jongens van de groene baretten die … weer bij de APRA gingen. 686 00:51:42,844 --> 00:51:47,830 Maar ze moesten toen direct naar Tanjoeng Priok, naar de Billiton. 687 00:51:47,830 --> 00:51:51,860 Bij Billiton werd er helemaal niet gewerkt, maar het soldij werd doorbetaald. 688 00:51:51,859 --> 00:51:59,680 Zeg, dit duurt toch allemaal veel te lang. 689 00:51:59,680 --> 00:52:01,349 Vertelt u verder. … 690 00:52:01,350 --> 00:52:04,621 Eenmaal bij Billiton … ging men bij de APRIS. 691 00:52:04,620 --> 00:52:14,210 APRIS, dat was het leger van Indonesië. Dat heette A-PRIS. Angkatan Perang Indonesia. 692 00:52:14,210 --> 00:52:14,830 Serikat. 693 00:52:14,830 --> 00:52:20,298 Serikat. 694 00:52:20,297 --> 00:52:20,298 Iedereen ging daar bij. 695 00:52:20,297 --> 00:52:20,298 Iedereen ging daar bij, maar wat gebeurde er? 696 00:52:20,297 --> 00:52:20,298 Opeens werd op Ambon de RMS geproclameerd. 697 00:52:20,297 --> 00:52:20,298 Toen men van de proclamatie op Ambon hoorde, trok iedereen zich terug. 698 00:52:20,297 --> 00:52:30,910 Geen enkele Ambonees wou nog bij de APRIS zijn. 699 00:52:30,910 --> 00:52:38,810 Dus ze trokken zich terug. Wie zich al had aangemeld, trok zich terug? 700 00:52:38,810 --> 00:52:54,685 Iedereen. 701 00:52:54,684 --> 00:52:54,685 Wie van Ambon was, trok zich terug. 702 00:52:54,684 --> 00:52:54,685 Er waren er maar een paar die bleven. 703 00:52:54,684 --> 00:52:54,685 Misschien maar drie. 704 00:52:54,684 --> 00:52:54,685 Timisela, … alleen die misschien. 705 00:52:54,684 --> 00:53:25,500 De rest heeft zich teruggetrokken. Toen werd er gevraagd, als het mag willen wij terug naar Ambon. 706 00:53:25,500 --> 00:53:29,697 Of Nieuw Guinea. 707 00:53:29,698 --> 00:53:33,895 Of Nieuw Guinea. 708 00:53:33,894 --> 00:53:33,895 Als we dan op Ambon waren, zou dat een versterking van ons leger betekenen. 709 00:53:33,894 --> 00:53:33,895 Ja toch? 710 00:53:33,894 --> 00:53:33,895 En ook vanuit Makassar, eh Nieuw Guinea was het een kwestie van overzwemmen naar Ambon. 711 00:53:33,894 --> 00:53:33,895 Maar de Nederlandse regering en Indonesië waren het er al over eens dat dat niet kon. 712 00:53:33,894 --> 00:53:50,190 Dus werden we teruggebracht naar Jakarta. Terug in Jakarta, verbleven we aan de Berenlaan. 713 00:53:50,190 --> 00:53:53,090 … en vanaf de Berenlaan vertrokken we hierheen in 1951. Wat ik daarnet allemaal al verteld heb. 714 00:53:53,090 --> 00:54:16,217 U bent met de Roma vertrokken? 715 00:54:16,318 --> 00:54:26,450 De SS Roma. 716 00:54:26,450 --> 00:54:26,920 Van waar? Van Tanjoeng Priok? 717 00:54:26,920 --> 00:54:35,852 Tanjoeng Priok … toen moesten we voor anker gaan, in afwachting van passagiers uit Semarang. 718 00:54:35,851 --> 00:54:53,190 Daar was dominee Metiary bij, dominee Pesulima. ... 719 00:54:53,190 --> 00:55:02,080 Die zijn allemaal met de SS Roma gekomen? 720 00:55:02,080 --> 00:55:03,073 Dertig dagen en dertig nachten hebben we op zee doorgebracht. 721 00:55:03,072 --> 00:55:05,000 Gelukkig ben ik niet misselijk geworden. 722 00:55:05,000 --> 00:55:08,210 Gelukkig bent u niet misselijk geworden. Maar u voelde wel die neiging? 723 00:55:08,210 --> 00:55:08,600 Goddank niet. 724 00:55:08,600 --> 00:55:18,270 En het weer, toen u op zee was? 725 00:55:18,270 --> 00:55:28,484 Ja, als er hoge golven waren dan moesten we van die 726 00:55:28,483 --> 00:55:28,484 dingen hebben, om te, om in noodgevallen te zwemmen. 727 00:55:28,483 --> 00:55:48,310 Maar goddank niet, goddank mankeerden we niets. 728 00:55:48,310 --> 00:56:28,050 En op het schip, wat deed u zo dagelijks? 729 00:56:28,050 --> 00:56:28,940 We deden niets, alleen kookten we. Wij Ambonezen kookten zelf. 730 00:56:28,940 --> 00:56:30,940 Men kookte zelf? 731 00:56:30,940 --> 00:56:31,320 Ja. 732 00:56:31,320 --> 00:56:37,060 Dat werd niet gezorgd? 733 00:56:37,060 --> 00:56:44,687 Nee. 734 00:56:44,686 --> 00:56:44,687 De mensen van het schip gaven ons eten om zelf te koken. 735 00:56:44,686 --> 00:56:44,687 Dus de ene week kookten mensen van Bandoeng, de andere 736 00:56:44,686 --> 00:56:44,687 week mensen van Jakarta, dan weer mensen van Semarang. 737 00:56:44,686 --> 00:56:59,615 Dat was lekker, zelf koken. Lekker. 738 00:56:59,716 --> 00:57:15,200 En als u terugdenkt aan de reis. De kinderen, konden die daar spelen? 739 00:57:15,200 --> 00:57:16,960 Wij hadden geen kinderen. 740 00:57:16,960 --> 00:57:19,240 Er waren geen kinderen op het schip? 741 00:57:19,240 --> 00:57:22,103 Het waren allemaal vrijgezellen en pas getrouwde stellen. 742 00:57:22,102 --> 00:57:22,103 Misschien dat er uit Bandoeng wat kinderen waren. 743 00:57:22,102 --> 00:57:22,103 Alleen uit Jakarta had je , één kind. 744 00:57:22,102 --> 00:57:22,103 Meneer Pattirany, één kind. 745 00:57:22,102 --> 00:57:27,660 Misschien dat er uit Bandoeng kinderen waren. Maar waar moesten ze spelen? 746 00:57:27,660 --> 00:57:28,932 Ik wil nog wat anders vragen. 747 00:57:28,931 --> 00:57:31,400 Eh, als we denken aan onze moeders op het schip. Hoe voelden die zich? Verdrietig? 748 00:57:31,400 --> 00:57:40,590 Nee, nee, nee. Er werd niet gehuild en goddank voelden we ons ook niet zeeziek. 749 00:57:40,590 --> 00:57:45,184 We krijgen ook vaak van onze ouders te horen dat u blij was. 750 00:57:45,183 --> 00:57:54,100 Dat onze ouders zich erop verheugden Nederland te zien. 751 00:57:54,100 --> 00:57:56,817 Nou ja, om nou te zeggen dat we ons er op verheugden of niet. 752 00:57:56,816 --> 00:58:02,090 Ik zou niet weten hoe ik dat zeggen moet. 753 00:58:02,090 --> 00:58:02,890 Het was wel fijn dat 754 00:58:02,890 --> 00:58:03,620 Maar u voelde geen verdriet? 755 00:58:03,620 --> 00:58:07,120 Ja soms wel, soms 756 00:58:07,120 --> 00:58:07,660 Zo nu en dan? 757 00:58:07,660 --> 00:58:22,298 Soms als ik op bed lag, dan voelde ik wel verdriet. 758 00:58:22,297 --> 00:58:22,298 Dan waren er hoge golven, je zag niet waar je heen ging. 759 00:58:22,297 --> 00:58:22,298 Aan de ene kant was het blauw, aan de andere kant ook. 760 00:58:22,297 --> 00:58:22,298 Mijn god, je zag geen enkele boom. 761 00:58:22,297 --> 00:58:22,298 Het was wel fijn als we ergens aanmeerden, dat er dan handelaren waren. 762 00:58:22,297 --> 00:58:22,298 Die handelaren, dat was fijn. 763 00:58:22,297 --> 00:58:50,710 Ik heb toen Indonesisch geld omgeruild voor scheepsgeld. Daarna voor Hollands geld. 764 00:58:50,710 --> 00:58:51,010 Waar heeft u dat toen omgewisseld? 765 00:58:51,010 --> 00:58:59,230 In Jakarta. Toen ik … geld had. 766 00:58:59,230 --> 00:59:02,142 Toen u in Eijsden was, had u toch Hollands geld? 767 00:59:02,243 --> 00:59:05,880 Ja, dat had ik. 768 00:59:05,981 --> 00:59:07,910 En waar kwam dat geld vandaan? 769 00:59:07,910 --> 00:59:27,290 Dat heb ik in Jakarta omgewisseld. 770 00:59:27,290 --> 00:59:28,370 In Jakarta omgewisseld. 771 00:59:28,370 --> 00:59:34,660 Andere mensen, zoals mevrouw Wairisal hadden dat niet, maar ik had dat wel. Ik had geld over. 772 00:59:34,660 --> 00:59:56,978 En ik had ook Hollands geld meegenomen dat vroeger in Indonesië gebruikt werd. 773 00:59:56,977 --> 00:59:56,978 Dat heb ik. 774 00:59:56,977 --> 00:59:56,978 Wil je dat zien? 775 00:59:56,977 --> 01:00:40,300 Dat wordt nu niet meer gebruikt. Het is veel geld, die man van mij was niet goed wijs. 776 01:00:40,300 --> 01:00:41,074 Dat heeft u? 777 01:00:41,075 --> 01:00:43,429 Ja, eigenlijk had mijn man dat in Indonesië moeten omwisselen voor Hollands geld. 778 01:00:43,428 --> 01:00:49,500 Het is veel. Krankzinnig gewoon, dat geld hoort in een museum. 779 01:00:49,500 --> 01:00:53,900 Dat heeft u hier? 780 01:00:53,901 --> 01:00:58,990 Ja, dat heb ik hier. 781 01:00:58,990 --> 01:01:03,120 Kunt u dat even pakken? …. 782 01:01:03,120 --> 01:01:03,810 … Die man van mij was dom. Hij had dat vroeger in Indonesië moeten omwisselen tegen Hollands geld. 783 01:01:03,810 --> 01:01:04,437 Tja. 784 01:01:04,438 --> 01:01:05,959 Dat wordt nu niet meer gebruikt. 785 01:01:05,958 --> 01:01:05,959 Mijn achterkleindochter heeft er wel eens iets van gepakt. 786 01:01:05,958 --> 01:01:05,959 Toen zei ik 'Niet doen, Estelle'. 787 01:01:05,958 --> 01:01:05,959 Pak het even aan, straks valt het. 788 01:01:05,958 --> 01:01:05,959 Dat is één gulden, als ik me niet vergis. 789 01:01:05,958 --> 01:01:05,959 Dat is het Hollandse geld dat vroeger in Indonesië gebruikt werd. 790 01:01:05,958 --> 01:01:11,430 Niemand hier heeft dat. Alleen mijn man. Mijn man was 791 01:01:11,531 --> 01:01:13,220 Hoe komt het dat alleen u man dit had? 792 01:01:13,220 --> 01:01:18,045 Ik zei 'Waarom heb je dat in Indonesië niet omgewisseld 793 01:01:18,044 --> 01:01:18,045 voor Hollands geld, dat we hier kunnen gebruiken?'. 794 01:01:18,044 --> 01:01:18,045 'Ach, het is toch een souvenir?' Mooi souvenir, zoveel geld. 795 01:01:18,044 --> 01:01:27,410 Dat was ons toentertijd ons inkomen. Nou ja, het inkomen van mijn man, niet mijn inkomen. 796 01:01:27,410 --> 01:01:27,860 Dit is dus de soldij? 797 01:01:27,860 --> 01:01:32,540 Ja, wat dacht je dan? Ik heb geen idee hoeveel het per maand was. … 798 01:01:32,540 --> 01:01:36,920 Maar als ik het zo zie, dan had men als soldaat genoeg inkomen. 799 01:01:36,920 --> 01:01:37,038 Ja hoor, genoeg. 800 01:01:37,039 --> 01:01:37,110 Voor man en vrouw. 801 01:01:37,110 --> 01:01:37,310 Ja. 802 01:01:37,310 --> 01:01:37,540 Voor een gezin. 803 01:01:37,540 --> 01:01:46,605 Ja en als we wat over hielden, dan spaarden we ervan. 804 01:01:46,604 --> 01:01:46,605 Maar eigenlijk moest het gewisseld worden toen we naar Nederland kwamen. 805 01:01:46,604 --> 01:01:46,605 Het scheepsgeld was al voldoende en dit hadden we voor Hollands geld moeten omwisselen. 806 01:01:46,604 --> 01:01:46,605 Maar mijn man zei 'Nee, nee, dat hoeft niet'. 807 01:01:46,604 --> 01:01:46,605 Nou ja, dat komt er van. 808 01:01:46,604 --> 01:01:46,605 Moet je kijken hoeveel dat is. 809 01:01:46,604 --> 01:02:04,200 Estelle heeft al een paar biljetten gepakt. 'Niet doen, Estelle. Laten we het maar bewaren.' 810 01:02:04,200 --> 01:02:05,040 Estelle? Wie is dat? 811 01:02:05,040 --> 01:02:06,415 Mijn achterkleinkind. Die daarnet was mijn kleinkind. … 812 01:02:06,415 --> 01:02:08,490 Maar zonde, wie heeft er nu nog wat aan? Het moet naar een museum. … Nou ja, dit is wel genoeg hoor 813 01:02:08,490 --> 01:02:26,093 Hoe komt het dat u niet meer wil vertellen? 814 01:02:26,194 --> 01:02:26,930 Ik ben moe. 815 01:02:26,930 --> 01:02:27,140 U ben moe? 816 01:02:27,140 --> 01:02:28,725 Hm hm. 817 01:02:28,724 --> 01:02:28,725 Het is wel genoeg. 818 01:02:28,724 --> 01:02:28,725 Wat moet ik nog meer vertellen? 819 01:02:28,724 --> 01:02:28,725 Ik kan wel vertellen dat ik twee keer per week naar Rumah 820 01:02:28,724 --> 01:02:31,800 Beta ga, dat ik twee keer per week naar Rumah Saya ga. 821 01:02:31,800 --> 01:02:33,283 Maar dit is voor uw kleinkinderen, voor uw achterkleinkinderen bestemd. 822 01:02:33,282 --> 01:02:36,160 Dit is bedoeld om bewaard te blijven. 823 01:02:36,160 --> 01:02:37,401 Nu ben ik alleen nog maar zaterdag, zondag, maandag thuis. 824 01:02:37,401 --> 01:02:39,810 Dinsdag en donderdag ben ik bij Rumah Beta. Woensdag en vrijdag ben ik bij Rumah Saya in Apeldoorn. 825 01:02:39,810 --> 01:02:41,976 Maar hier, bij Rumah Beta, hebben we veel activiteiten. 826 01:02:41,975 --> 01:02:46,180 Van hier thuis af om half tien, om tien uur hebben we gym. Soms hebben we 827 01:02:46,180 --> 01:02:47,191 Wat is dat? 828 01:02:47,191 --> 01:02:48,435 Dat is een dans. 829 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 Ken je dat niet? 830 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 Dat gaat zo. 831 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 … Zo. 832 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 Ken je dat niet? 833 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 … Na de gym, gaan we dansen. 834 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 Na het dansen, gaan we zingen. 835 01:02:48,434 --> 01:02:48,435 Na het zingen, om half elf, drinken we koffie of drinken we thee. 836 01:02:48,434 --> 01:02:52,810 Eten we een koekje, hebben we activiteiten. 837 01:02:52,810 --> 01:02:58,516 De één breit, de andere gaat haken, weer een ander Of men gaat tekenen. 838 01:02:58,515 --> 01:02:58,516 Soms wordt er op tegels getekend of er wordt een gedicht op geschreven. 839 01:02:58,515 --> 01:02:58,516 Dat gedicht gaat als volgt … 'Als ik oud genoeg wordt, dan wil ik 840 01:02:58,515 --> 01:02:58,516 je weer ontmoeten.' Of 'Onderweg in Nederland komen we elkaar tegen. 841 01:02:58,515 --> 01:02:58,516 We nemen allen broederlijk van de manga uit Serua. 842 01:02:58,515 --> 01:03:09,590 Kom, we gaan samen naar huis'. Is dat mooi of niet? 843 01:03:09,590 --> 01:03:18,085 Hartelijk dank, mevrouw. 844 01:03:18,086 --> 01:03:36,910 En als dat dat dan op tegels staat, dan neem ik het mee 845 01:03:36,909 --> 01:03:36,910 naar Rumah Saya en verkoop ik ze voor € 1,50 per stuk. 846 01:03:36,909 --> 01:03:36,910 Dat geld lever ik in bij Jo. 847 01:03:36,909 --> 01:03:36,910 Daar koopt Jo dan het één en ander van en dan kunnen we bingo spelen. 848 01:03:36,909 --> 01:03:36,910 … Ik brei daar van die vierkanten, die worden aan elkaar genaaid en dan heb je een deken. 849 01:03:36,909 --> 01:03:36,910 … Ja. 850 01:03:36,909 --> 01:04:29,940 … Of ik rijg kraaltjes, zo in het rond en dat wordt een onderzetter. Dat verkoop ik bij Rumah Saya. 851 01:04:29,940 --> 01:04:31,160 Dus u wilt toch nog vertellen. Wat wilt u dan vertellen? 852 01:04:31,161 --> 01:04:31,841 Nee, nee, nee. 853 01:04:31,840 --> 01:04:31,841 Niet meer, dankjewel. 854 01:04:31,840 --> 01:04:31,841 Meer dan genoeg hoor. 855 01:04:31,840 --> 01:04:35,530 Nee, nee, nee, nee. Ook niet meer. Eén keer, ik heb al gezegd. Niet meer, dankjewel.