1
00:00:08,930 --> 00:00:15,720
Kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag
zo tijdens de oorlog voor de Razzia?

2
00:00:16,010 --> 00:00:23,860
Nou, ik heb ik heb op de MULO
gezeten in de oorlogsjaren.

3
00:00:24,230 --> 00:00:31,770
Eh, en toen ben ik in 1944 in juli heb
ik Examen, Eindexamen daarvan gedaan.

4
00:00:31,770 --> 00:00:35,810
Eh, en daarna ben ik dus wel gaan
werken bij een scheepvaartbedrijf,

5
00:00:35,810 --> 00:00:40,064
een Rijnvaartbedrijf, als
jongste bediende op een kantoor.

6
00:00:40,064 --> 00:00:45,290
Nou, en daar heb ik gewerkt totdat
ik…, totdat de Razzia er was.

7
00:00:45,290 --> 00:00:50,780
En u.., uw.., uw gezinssituatie?

8
00:00:52,170 --> 00:00:59,220
Nou, ik had eh…, ik woonde in de
Parelstraat, dat is in Rotterdam-Zuid,

9
00:00:59,560 --> 00:01:19,390
En hoe zag Rotterdam
er uit in die tijd?

10
00:01:19,390 --> 00:01:26,730
Ja, eh, ik.., ik heb hoofdzakelijk
alleen maar op Rotterdam-Zuid gewoond en

11
00:01:27,030 --> 00:01:32,690
dus ik kwam wel natuurlijk…, we kwamen
wel in het Centrum enz., maar niet zoveel,

12
00:01:32,690 --> 00:01:35,155
ik ben het grootste gedeelte van mijn
leven is in Rotterdam-Zuid geweest.

13
00:01:35,155 --> 00:01:41,610
Nou ja, en daar was ik overal bekend en
wist ik overal waar ik was, waar alles was.

14
00:01:44,720 --> 00:01:53,930
Ik had daar al mijn vrienden en al mijn kennissen
zitten, dus.Ja, ik was…, het was over het eten

15
00:01:53,930 --> 00:01:59,440
en dat was een beetje moeilijk, want ja, je was
jong, een jonge jongen en ik was altijd buiten.

16
00:01:59,660 --> 00:02:00,160
Dat zeg ik,

17
00:02:00,160 --> 00:02:07,470
ik was altijd buiten en dan eh ja, ik had al
mijn vrienden enz., mogelijk dat je zal wel

18
00:02:07,470 --> 00:02:10,780
wat minder te eten hebben gehad, maar ik
heb nooit geen werkelijke honger gehad toen.

19
00:02:10,810 --> 00:02:12,450
Dat heb ik nooit gehad.

20
00:02:13,810 --> 00:02:25,425
En eh nou, ik werkte dus.., ik werkte dus en
mijn zus werkte, en mijn broer, die werkte ook.

21
00:02:25,426 --> 00:02:26,871
Mijn broer, die werkte bij Piet Smit.

22
00:02:26,872 --> 00:02:30,186
En die ging dus op de bewuste dag
ook moest hij dus, ging hij ’s

23
00:02:30,810 --> 00:02:36,330
morgens naar.., naar zijn werk
toe en ik moest later van huis.

24
00:02:36,330 --> 00:02:40,900
En maar die kwam terug, want hij was
op de Prinsenlaan tegengehouden door..,

25
00:02:40,900 --> 00:02:45,410
door Duitsers en hij was teruggestuurd
en we moesten allemaal binnen blijven.

26
00:02:46,720 --> 00:02:51,700
En toen even een korte tijd later kwam
er een briefje in de bus dat alle mannen

27
00:02:51,700 --> 00:02:59,750
van eh 17 tot.., tot 40 jaar eh, eh
naar buiten moesten komen op hun bevel.

28
00:02:59,750 --> 00:03:04,214
Nou, er kwam dus in eerste instantie
gingen ze niet naar buiten

29
00:03:04,300 --> 00:03:10,040
toe, maar eh ze kwamen dus bellen
en dan kwamen ze binnen kijken.

30
00:03:10,190 --> 00:03:17,540
Nou, en dan moest je wel daar buiten gaan staan.
Je moest brood voor 1 dag meenemen en werkkleding.

31
00:03:19,340 --> 00:03:23,190
Nou, eh dus toen gingen we buiten
hebben we buiten gestaan, het zal ’s

32
00:03:23,190 --> 00:03:27,156
morgens om een uur of 11 geweest zijn
dat we allemaal naar buiten moesten.

33
00:03:27,157 --> 00:03:30,965
En.., en dan werd je verzameld
en in een lange rij.

34
00:03:31,430 --> 00:03:37,915
En dan ging…, moest je in een
lange rij lopen en bij elke

35
00:03:37,916 --> 00:03:40,450
straat waar je langskwam
kwamen er andere mensen bij.

36
00:03:40,450 --> 00:03:45,210
Dus met een hele lange colonne ging..,
ging je uiteindelijk en onder bewaking

37
00:03:45,210 --> 00:03:50,280
van.., van ik weet niet hoeveel Duitse
militairen, naar het Feijenoord Stadion.

38
00:03:50,280 --> 00:03:54,590
Daar zijn we dus in de loop van de
dag aangekomen en toen kwamen er

39
00:03:54,590 --> 00:04:01,840
hoe langer hoe meer bij en daar
hebben we ook de nacht doorgebracht.

40
00:04:01,840 --> 00:04:08,090
Er…, het was werkelijk dreigend
hoor, eh en de volgende morgen, toen

41
00:04:08,090 --> 00:04:13,050
moesten we het stadion weer uit en
toen gingen we in een hele lange

42
00:04:13,480 --> 00:04:21,680
colonne vanaf het stadion via de
Oranjeboomstraat naar de Stieltjesstraat.

43
00:04:22,030 --> 00:04:23,980
En daar lagen allemaal rijnaken.

44
00:04:24,460 --> 00:04:29,470
Dus toen de eerste mensen bij de rijnaken
waren, toen waren we wel…, waren wij..,

45
00:04:29,470 --> 00:04:34,650
waren wij nog in het stadion, zo lang, het
is een…, het heeft een hele dag geduurd.

46
00:04:34,651 --> 00:04:39,660
En je had niet het lef dat je
onderweg de benen nam, want je

47
00:04:39,660 --> 00:04:43,320
hoorde…, ik heb het niet gezien,
maar ik heb wel horen schieten.

48
00:04:43,880 --> 00:04:47,900
En dan werd er gezegd “ja,
als iemand de benen nam,

49
00:04:47,900 --> 00:04:49,570
daar werd op geschoten”.
Dus dat durfde je niet aan.

50
00:04:49,570 --> 00:04:52,080
Ik was 17 jaar.

51
00:04:52,120 --> 00:04:55,580
Maar het enige wat.., wat het voordeel
was, was dat we dus met een hele groep

52
00:04:55,580 --> 00:05:01,040
waren en het waren allemaal mensen die bij
elkaar bleven dan uit onze eigen straat.

53
00:05:03,030 --> 00:05:05,730
Dat was.., dat was een hele groep
mannen, die bleven bij elkaar.

54
00:05:05,730 --> 00:05:09,817
En die zijn ook in die
rijnaken bij elkaar gebleven.

55
00:05:09,818 --> 00:05:18,890
En ja, in de loop van de dag zijn ze gaan
varen. Eh, via Gouda naar Amsterdam toe.

56
00:05:19,050 --> 00:05:23,610
Onderweg is hebben we nog één
luchtaanval gehad bij Gouda.

57
00:05:23,610 --> 00:05:30,520
Eh, toen was er een luchtaanval en toen moesten
we dus met een groot aantal mensen moesten we

58
00:05:30,520 --> 00:05:34,120
bovenop het dek van die
rijnaken gaan staan en

59
00:05:34,120 --> 00:05:36,469
zwaaien dat ze niet moesten..,
niet moesten schieten.

60
00:05:36,470 --> 00:05:39,855
Dus toen nog één boot is
er geraakt, dat weet ik nog

61
00:05:39,856 --> 00:05:43,285
wel, maar de rest is door
gaan varen naar Amsterdam.

62
00:05:43,286 --> 00:05:47,690
En daar kwamen we dus in de..,
in de loop van de dag aan

63
00:05:47,690 --> 00:05:54,190
eh en bij het Centraal Station
en daar bleven ze liggen.

64
00:05:54,190 --> 00:06:02,959
Eh, en nou durf ik niet te zeggen of.., of we
diezelfde dag nog gaan varen of de volgende dag, maar

65
00:06:02,960 --> 00:06:04,780
eh, eh toen zijn we gaan varen
en dan onder begeleiding

66
00:06:04,780 --> 00:06:09,100
van snelboten, Duitse
snelboten, naar Kampen.

67
00:06:10,020 --> 00:06:12,600
En in Kampen zijn we
ondergebracht in de.., in de…

68
00:06:12,600 --> 00:06:21,330
Mag ik eventjes een vraag tussendoor stellen?
Hoe waren de omstandigheden op die schuiten?

69
00:06:21,330 --> 00:06:29,450
Nou, de.., de… Nou, we zaten allemaal gewoon
in de ruimen eh en via een klein trapje moest je

70
00:06:29,450 --> 00:06:34,660
naar beneden en als je je behoefte moest doen
bijvoorbeeld, dan moest je naar eh.., dan moest

71
00:06:35,510 --> 00:06:39,897
je naar boven en dan moest je op de rand gaan
zitten hè en dat mocht maar op een bepaalde ogenblik

72
00:06:39,898 --> 00:06:43,710
mogen er maar een paar mensen tegelijk naar
buiten, we mochten niet de hele boot natuurlijk.

73
00:06:44,580 --> 00:06:50,080
Nou, en verder, nou ja, verder zat je alleen te
zitten. Want je had niks te doen, je kon niks doen.

74
00:06:50,080 --> 00:06:54,100
Er waren wel mensen, die zaten
te zingen of wat dan ook om een

75
00:06:54,100 --> 00:06:57,715
beetje moed erin te houden, maar
verder was er eigenlijk niks te doen.

76
00:06:57,715 --> 00:07:01,310
Je zat maar gewoon maar af te
wachten wat er gebeuren ging.

77
00:07:01,310 --> 00:07:04,950
Ik wist dat helemaal niet. Er werd ook helemaal
niks gezegd tegen.., tegen ons waar je naartoe ging.

78
00:07:04,950 --> 00:07:09,540
Maar uiteindelijk bleken we dus
in Amsterdam te zijn en toen

79
00:07:09,540 --> 00:07:14,410
met snelboten, onder begeleiding
van snelboten, naar eh Kampen.

80
00:07:14,410 --> 00:07:20,350
En daar hebben we in de Chassée Kazerne gezeten...,
of de Van Hulst Kazerne gezeten, maar daar was

81
00:07:20,350 --> 00:07:24,510
hetzelfde recept als bij Gouda van een aantal
mensen moesten dan op het dek gaan staan en dan eh

82
00:07:25,380 --> 00:07:31,610
staan zwaaien dat ze… Maar daar heb ik geen…, daar
hebben we geen beschieting, ik tenminste niet eh

83
00:07:31,610 --> 00:07:38,330
van beschietingen meegemaakt.Nou, en toen allemaal
doorgevaren tot aan eh Kampen en daar zijn we

84
00:07:38,330 --> 00:07:41,450
ondergebracht in een
kazerne, ik dacht dat het de

85
00:07:41,450 --> 00:07:44,269
Van Hulst Kazerne was, maar
ik weet het niet zeker.

86
00:07:44,270 --> 00:07:49,030
Eh, eh, nou, en daar hebben we dus
daar werden we…, daar werd je weer

87
00:07:49,030 --> 00:07:53,680
geselecteerd zeiden ze, maar dat was
eigenlijk, je bleef gewoon zitten waar

88
00:07:53,680 --> 00:07:59,570
je zat in een kamertje en dan eh, eh
op een gegeven ogenblik een paar da..,

89
00:07:59,570 --> 00:08:04,700
hebben we daar een goede dag gezeten en
toen moesten we weer aantreden en we moesten

90
00:08:04,700 --> 00:08:11,500
weer in colonne naar eh, eh.. naar het
station en daar zijn we op een trein gezet.

91
00:08:11,500 --> 00:08:13,882
En dat waren dus wel
passagiersrijtuigen.

92
00:08:13,882 --> 00:08:21,710
Eh, nou, eh daar hebben we dus, het duurde
lang voordat natuurlijk die trein vol was.

93
00:08:21,710 --> 00:08:25,370
Want het was een lange trein.
En toen zijn we gaan rijden.

94
00:08:27,130 --> 00:08:31,550
Eh, waar we naartoe gegaan zijn
weet ik niet, eh wij hebben diverse

95
00:08:31,550 --> 00:08:35,550
plaatsen hebben we gestopt en dan
moest je een uurtje stoppen op

96
00:08:35,550 --> 00:08:40,040
een parkeer…, een rangeerterrein
of zoiets, want niet bij stations.

97
00:08:40,250 --> 00:08:45,150
En op verschillende plaatsen werden dan
wagons afgehaakt en die bleven daar staan.

98
00:08:45,150 --> 00:08:50,490
En de rest ging verder.Eh, ik heb
haast 24 uur in die trein gezeten.

99
00:08:51,850 --> 00:08:57,220
En uiteindelijk waren.., waren we dus, moesten
we uitstappen, hè, toen waren we in Meppen.

100
00:08:57,860 --> 00:09:00,190
En dat was misschien..,
eh Meppen, dat was

101
00:09:00,190 --> 00:09:04,790
misschien een 30 kilometer
van eh Kampen vandaan.

102
00:09:05,130 --> 00:09:09,140
We zijn dus heel, eerst helemaal
Duitsland in gereden en toen weer terug.

103
00:09:09,680 --> 00:09:14,080
Kennelijk zouden wij zeggen eh
wisten ze geen raad met ons, er kwamen

104
00:09:14,080 --> 00:09:17,730
een hoop van die…, maar ze wisten
niet wat ze ermee aan moesten.

105
00:09:17,730 --> 00:09:21,300
Eh, toen zijn we bij Meppen moesten
we uit de trein stappen en toen zijn

106
00:09:21,300 --> 00:09:27,870
we gaan lopen en toen waren we in een
kamp kwam je terecht, in een kamp.

107
00:09:27,870 --> 00:09:33,060
En daar eh hebben we dus enkele weken doorgebracht.
Hoe lang, dat durf ik ook niet te zeggen.

108
00:09:33,060 --> 00:09:39,330
Eh, wij moesten daar eh
schuttersputjes graven.., graven.

109
00:09:39,710 --> 00:09:45,530
Dus dat kon gewoon iedereen wel.Eh,
toen op een gegeven ogenblik werden

110
00:09:45,530 --> 00:09:52,680
wij dus weer op in.., in colonne
opgesteld en toen gingen we weer lopen.

111
00:09:52,930 --> 00:10:00,080
En toen zijn we bij Ahlhorn gekomen,
terechtgekomen. Dus dat was niet zover lopen. Eh, en

112
00:10:00,080 --> 00:10:06,400
daar hebben wij dus bij een eh.., bij een
vliegveld wat daar was hebben we moesten we

113
00:10:06,400 --> 00:10:14,446
ook weer tankvallen maken en eh… Eh, en
op dat vliegveld, daar.., daar stonden dus

114
00:10:14,446 --> 00:10:19,401
laten we zeggen een 50.., een 50 vliegtuigen,
Duitse bommen.., jagers en bommenwerpers.

115
00:10:19,401 --> 00:10:28,340
En toen was het wat later blijkt te zijn
geweest het.., het Ardennenoffensief, toen

116
00:10:28,340 --> 00:10:33,430
zijn er daar al die vliegtuigen zijn
opgestegen en er zijn er twee van teruggekomen.

117
00:10:34,100 --> 00:10:38,750
En toen werd het liegveld opgeheven.

118
00:10:38,750 --> 00:10:44,370
Eh, en toen moesten wij dus ook hadden…, voor
ons was er geen werk en toen zijn we weer..,

119
00:10:44,370 --> 00:10:50,910
weer op transport gesteld, gaan lopen en
toen zijn we in eh Oldenburg terechtgekomen.

120
00:10:51,190 --> 00:10:56,430
En daar was een Durchgangslager,
dus een door.., een Lager,

121
00:10:56,430 --> 00:11:00,570
een kamp waar je… En daar
werden de mensen eigenlijk wel

122
00:11:00,570 --> 00:11:01,830
geselecteerd.

123
00:11:02,600 --> 00:11:06,080
Degenen die een vak hadden, die
werden eruit gehaald en die werden

124
00:11:06,080 --> 00:11:11,070
daar naar Wilhelmshaven of naar
andere dingen getransporteerd.

125
00:11:11,070 --> 00:11:14,970
Maar ik had alleen een MULO-diplomaatje,
dus ik kende…, ik kon niks.

126
00:11:16,700 --> 00:11:21,850
Eh, ja, toen hebben ze toch uiteindelijk
hebben… Even nog.., nog vertellen van Oldenburg:

127
00:11:21,850 --> 00:11:26,199
nou, daar zat je dus ook met allerlei mensen
en daar kreeg je dan ook wel wat te eten.

128
00:11:26,200 --> 00:11:31,050
En ik had het eten, ik kan me
herinneren dat.., dat we brood kregen ’s

129
00:11:31,050 --> 00:11:34,330
morgens of ’s avonds, dat weet ik
niet precies meer, maar.., maar dan

130
00:11:34,330 --> 00:11:39,250
moest je altijd in een.., in een..,
in een loods moest je dat halen.

131
00:11:39,250 --> 00:11:43,230
En dan moest je een klein gangetje
door eh om naar buiten weer te komen.

132
00:11:43,350 --> 00:11:49,893
En dan kreeg je een homp brood en daar een
stukje margarine of boter op, weet ik het.

133
00:11:50,030 --> 00:11:55,300
Eh, maar nou, die boter at je gelijk op na de
tweede dag, want als je door dat gangetje..,

134
00:11:55,300 --> 00:12:03,260
dat donkere gangetje liep, was die boter al
verdwenen van je brood af als je eh buiten kwam.

135
00:12:03,260 --> 00:12:06,730
Dus ja, ja, nou, dat zijn gekke dingen
die je je.., die je je herinnert.

136
00:12:06,730 --> 00:12:10,410
En hoe kwam die boter
dan van je brood af?

137
00:12:12,100 --> 00:12:15,820
Nou, er.., er stonden altijd wel van
mensen die naar binnen kwamen en naar

138
00:12:15,820 --> 00:12:20,850
buiten g…, liepen en toen liepen we erlangs
en ze pikten je boter van je brood af.

139
00:12:22,080 --> 00:12:24,700
Hè, maar ja, dat had je gauw
genoeg door natuurlijk en toen dan

140
00:12:24,700 --> 00:12:26,780
hadden ze daar geen kans meer
voor, want je had alles al op.

141
00:12:26,780 --> 00:12:29,730
Hè, dus je had er.., had er wel brood.

142
00:12:29,730 --> 00:12:37,400
En als eten, ja, kreeg je daar alleen een beetje
aardappelsoep of zo. Dus maar je had wel te eten.

143
00:12:37,400 --> 00:12:48,335
Ik… Nou, toen eh vanuit eh Osnabrück
waar…, zijn we naar ben ik

144
00:12:48,335 --> 00:12:51,480
op een gegeven ogenblik geplaatst..,
overgeplaatst naar Bremen.

145
00:12:52,190 --> 00:13:00,180
In de stad Bremen, daar was eh waren fabrieken,
onder andere een autofabriek: de Borgwart Fabrik.

146
00:13:00,940 --> 00:13:02,310
En daar ben ik tewerkgesteld.

147
00:13:02,310 --> 00:13:07,170
Maar ik.., ik.., ik kan er niks…,
ik had nooit geen metaalbewerking

148
00:13:07,170 --> 00:13:09,810
gedaan of zoiets en toen werd
ik op de leerschool gezet.

149
00:13:09,810 --> 00:13:13,639
Ja, dus dan moest je.., moest je nog
leren om met een vijl of wat dan ook

150
00:13:13,640 --> 00:13:21,300
en nou ja, eh ik…, in een paar dagen
tijd kan je natuurlijk geen vak leren.

151
00:13:22,030 --> 00:13:29,600
Maar daar had je dus…, daar werkten we dus
’s morgens, nee, dagdienst of nachtdienst.

152
00:13:29,600 --> 00:13:35,840
Eh, ik heb zelfs een keer dat ik eh een..,
een dag vrij gehad heb kan ik me herinneren.

153
00:13:35,840 --> 00:13:40,123
En dat ik toen Bremen in gegaan
ben. Toen was je eigenlijk wel vrij.

154
00:13:40,123 --> 00:13:42,978
Ik ben door Bremen gaan lopen,
in Bremen gaan lopen, maar

155
00:13:42,979 --> 00:13:46,184
je had geen geld, je had
niks, je kon toch niks kopen.

156
00:13:46,185 --> 00:13:52,400
Eh, maar toen op een gegeven
ogenblik, maar in eh ’s avonds als

157
00:13:52,400 --> 00:13:57,540
je de nachtdienst had, begon je
om 7 uur tot ’s morgens 7 uur.

158
00:13:57,540 --> 00:14:01,580
Maar dan werd er nooit
veel gewerkt, want

159
00:14:01,580 --> 00:14:04,840
meestal om een uur of 9, 10 kwam
er luchtalarm. Haast elke dag.

160
00:14:05,660 --> 00:14:07,730
En dan moesten we
naar de schuilkelder.

161
00:14:07,730 --> 00:14:13,380
En de schuilkelders daar, die waren.., waren
in drie delen verdeeld: beneden was het

162
00:14:13,380 --> 00:14:23,880
voor de Duitsers, eh de eerste etage, die
was voor de Nederlanders, Po…, Nederlanders,

163
00:14:23,880 --> 00:14:28,770
Fransen, Belgen enz., en de Polen en
Russen, die zaten op de bovenverdieping.

164
00:14:30,300 --> 00:14:39,210
Eh, nou, op een gegeven ogenblik gaan we weer
’s avonds in.., in de.., de schuilkelder.

165
00:14:40,680 --> 00:14:45,203
En op eh toen we eruit kwamen,
dat was enkele uren later,

166
00:14:45,203 --> 00:14:49,030
toen kwamen we naar buiten en
toen was er geen fabriek meer!

167
00:14:50,870 --> 00:14:59,590
Ja, dus toen werden we weer naar het Lager gebracht
en weer na enkele dagen op transport gesteld.

168
00:15:00,360 --> 00:15:04,291
En eh want dan kreeg je ander werk. En toen ben
ik naar Bremer.., naar Bremer Haven gegaan.

169
00:15:04,291 --> 00:15:10,610
Bremer Haven, daar had
je een duikbootbunker.

170
00:15:10,930 --> 00:15:17,750
En daar.., daar moest je toen ook
eh, ja, graafwerkzaamheden doen enz.

171
00:15:18,710 --> 00:15:22,310
En maar ook daar hebben we
enkele bombardementen meegemaakt.

172
00:15:23,600 --> 00:15:31,530
En eh… Daar ben ik dus heb ik op een gegeven ogenblik
heb ik met mijn voeten onder het puin gelegen.

173
00:15:32,260 --> 00:15:39,160
Eh, maar niet erg, niet ernstig gewond,
ik kon gewoon lopen toen het eraf was.

174
00:15:39,160 --> 00:15:45,300
Maar hè, we hebben dus daar gezeten tot..,
dat weet ik nog precies, tot 19 april.

175
00:15:45,300 --> 00:15:50,709
Nog even vragen, zo dat bombardement wat u
meemaakte waardoor u onder het puin kwam te

176
00:15:50,710 --> 00:15:59,770
liggen, hoe eh.., hoe moet ik me dat voorstellen,
ik heb nooit een bombardement meegemaakt?

177
00:15:59,770 --> 00:16:05,996
Er vielen bommen en dan kwamen er, ja, dan,
ja, er werden vernielingen aangericht en

178
00:16:05,997 --> 00:16:10,860
daar lag ik dan.., daar lag ik dan onder,
weet je, je kon.., je kon niet weg natuurlijk.

179
00:16:10,860 --> 00:16:15,630
Maar had u de schuilkelder
niet.., niet.., niet…?

180
00:16:15,630 --> 00:16:18,679
Nee, nee, dat.., dat was nog,
nee, dat was over het algemeen

181
00:16:18,680 --> 00:16:22,744
was dat eh, ja, daar werden
we niet voor gewaarschuwd nee.

182
00:16:22,744 --> 00:16:29,240
Ik kan me niet herinneren dat we daar luchtalarm
gehoord hebben. Nee, dat kan ik me niet herinneren.

183
00:16:29,240 --> 00:16:33,550
Dat… Maar in ieder geval weet ik dat
ik gewoon dus tijdens het bombardement

184
00:16:33,550 --> 00:16:41,550
in die duikbootbunker aan het werk
was en toen, ja, eh gedeeltelijk

185
00:16:41,550 --> 00:16:47,120
ingestort, het puin ingestort, en dat
ik daar onder terechtgekomen ben.

186
00:16:47,120 --> 00:16:53,936
Maar eh het was niet erg hoor. Ik
bedoel: ik kon gewoon lopen enz.

187
00:16:53,937 --> 00:16:56,420
Ja, dat.., dat kan je eigenlijk
niks…, niet beschrijven,

188
00:16:56,420 --> 00:17:00,380
want ja, ja, een hoop herrie
natuurlijk.., natuurlijk.

189
00:17:00,380 --> 00:17:05,160
En eh ja, je probeert weg te komen,
maar dan ken je niet buitenkomen

190
00:17:05,160 --> 00:17:10,520
meer, want voordat je buiten bent is
moet je eerst die halve bunker door.

191
00:17:11,000 --> 00:17:15,630
Dus als dat dan in.., ingestort is,
dan.., ja, dan ken je niet meer wegkomen.

192
00:17:16,090 --> 00:17:18,318
Een hoop herrie, een hoop stof enz.

193
00:17:18,550 --> 00:17:26,640
En ja, je voelt je vies, want je..,
je ademde stof in natuurlijk, al dat

194
00:17:30,860 --> 00:17:36,320
eh puin dat er… En ja, je had wel
pijn, maar je moest gewoon doorwerken.

195
00:17:36,320 --> 00:17:42,910
Hè, en niet alleen dat, je werd ook
verbonden. Maar dat was papieren verband.

196
00:17:44,520 --> 00:17:47,490
Nou ja, dus dat hielp ook
niet veel, het was zo

197
00:17:47,490 --> 00:17:50,180
weer kapot en dan kreeg je
weer een stuk papier erop.

198
00:17:50,180 --> 00:17:55,000
Eh, het was een soort WC- papier
wat ze er dan in smeerden.

199
00:17:55,000 --> 00:18:02,110
Wilt u een glaasje water? Was
er geen sprake van angst?

200
00:18:02,110 --> 00:18:06,010
Het zal wel. Het zal wel. Maar dat kan
ik me niet herinneren. Het zal best.

201
00:18:06,010 --> 00:18:12,920
Natuurlijk ben je bang dat er wat gebeurt,
maar daar heb ik eigenlijk geen herinneringen

202
00:18:12,920 --> 00:18:19,160
aan, je.., ja, je leefde gewoon en je leefde…,
probeerde in leven te blijven en weg te komen.

203
00:18:20,420 --> 00:18:25,318
En over het algemeen lukte dat ook wel,
want eh het was zo’n dikke bunker, dus

204
00:18:25,318 --> 00:18:29,230
ze konden er wel bommen op gooien, maar
er werd nooit veel helemaal vernield.

205
00:18:29,230 --> 00:18:33,215
Het was veel, het dak
was 6, 7 meter dik wel.

206
00:18:33,216 --> 00:18:43,972
Maar.., maar toen was er op een gegeven ogenblik
is het…, was het eh, nou, wij zaten in een

207
00:18:43,972 --> 00:18:49,940
kamp en dat werd bewaakt, dus Duitse militairen
stonden er omheen, je mocht er niet uit.

208
00:18:49,940 --> 00:18:53,759
Eh, toen was het…, dat weet
ik nog goed: het was 19 april,

209
00:18:53,760 --> 00:19:03,120
hoe ik dat weet weet ik niet,
maar het was 19 april en toen

210
00:19:03,120 --> 00:19:07,000
kwamen…, werden we wakker en
toen was alle bewaking weg!

211
00:19:07,280 --> 00:19:08,366
Die zijn, wat ermee gebeurd is
weet ik niet, maar er was niks.

212
00:19:08,450 --> 00:19:12,070
Ja, en dan dus wij
gingen niet meer werken.

213
00:19:12,110 --> 00:19:15,913
En we hebben de koppen bij
elkaar gestoken en “we gaan maar

214
00:19:15,913 --> 00:19:19,906
lopen”, “we gaan maar naar huis”.
En dat zijn we dan gaan doen.

215
00:19:20,050 --> 00:19:24,140
We zijn dus gewoon gaan lopen,
helemaal naar Nieuweschans!

216
00:19:25,630 --> 00:19:28,880
En dat was, natuurlijk voor mijn
voeten was dat niet al te best,

217
00:19:28,880 --> 00:19:31,820
maar goed, eh we zijn helemaal
gaan lopen naar Nieuweschans.

218
00:19:31,820 --> 00:19:41,130
Hoe lang we erover gedaan hebben weet ik niet. En
onderweg eh eten, nou, dat pikte je bij de boeren.

219
00:19:41,130 --> 00:19:45,470
Die.., die langs de weg en die
durfden er ook niks tegen terug te

220
00:19:45,470 --> 00:19:49,125
doen, dus het was wel tegen..,
tegen het einde van die oorlog, dus

221
00:19:49,125 --> 00:19:54,130
je kon wel merken dat het eigenlijk
ze niet meer zo fanatiek waren.

222
00:19:54,131 --> 00:20:00,010
Maar ja, toen kwamen dus
bij Nieuweschans en daar

223
00:20:00,010 --> 00:20:08,150
werd gevochten. En daar was daar ook een brug
van eh uit Duitsland naar Nederlands gebied toe.

224
00:20:08,150 --> 00:20:10,670
Maar die brug, die was opgeblazen.

225
00:20:11,030 --> 00:20:16,060
En aan de ene kant lagen er Duitsers en aan de
andere kant lagen er Polen, Poolse militairen.

226
00:20:16,060 --> 00:20:20,160
En daar werd dan geschoten. Maar toch
hebben we allemaal met planken enz.

227
00:20:20,660 --> 00:20:23,450
dan werden over die stukken
brug heen gelegd enz.

228
00:20:23,450 --> 00:20:30,100
en daar zijn we dus naar de andere kant geklauterd.
En daar kwamen we dus in Nederland terecht.

229
00:20:31,620 --> 00:20:33,820
En eh daar werden we opgevangen.

230
00:20:34,590 --> 00:20:38,615
Eersttijds werd je dan bij.., bij een
paar mensen ondergebracht in de buurt.

231
00:20:38,615 --> 00:20:42,140
Hè, dat weet ik nog, dat ik daar eigenlijk
een dag hartstikke ziek geweest ben.

232
00:20:42,140 --> 00:20:46,610
Want we kregen daar pannenkoeken.

233
00:20:46,910 --> 00:20:50,700
En we hadden dus, nou ja, haast nooit te
eten gehad en dat waren biestpannenkoeken.

234
00:20:50,700 --> 00:20:55,752
Dat was zo vet als ik weet niet wat. Ja,
daar kon je maag natuurlijk niet meer tegen.

235
00:20:55,752 --> 00:21:04,370
Dus toen al degenen die
er waren, waren doodziek.

236
00:21:04,370 --> 00:21:06,240
Eh, dus we hebben daar een paar
dagen doorgebracht en toen zijn we

237
00:21:06,240 --> 00:21:12,420
met een paard en wagen eh via
Winschoten naar Groningen gebracht.

238
00:21:12,610 --> 00:21:18,710
En in Groningen, daar hebben..,
daar hebben ze eindelijk dan eh, eh

239
00:21:18,710 --> 00:21:24,140
mijn v.., mijn voeten bekeken bij
een… Daar heb ik dus een week in een…,

240
00:21:24,140 --> 00:21:31,380
zo’n hospitaal, een Engels hospitaal..,
een Engels hospitaal gelegen.

241
00:21:31,380 --> 00:21:36,410
En eh daarna ben ik dus bij burgers
ondergebracht in Groningen.

242
00:21:36,860 --> 00:21:40,100
En ik heb daar ben daar geweest
tot.., tot zeker half juni.

243
00:21:42,070 --> 00:21:54,060
En toen zijn we dus per eh auto, eh vrachtauto,
overgebracht weer naar eh, eh Kampen.

244
00:21:54,740 --> 00:21:58,070
En daar zijn we weer over..,
en dan ook weer overgevaren

245
00:21:58,070 --> 00:22:00,370
met een boot, maar dat was dan
een gewoon passa.., een eh…,

246
00:22:00,370 --> 00:22:05,703
eigenlijk zo’n passagiersschip
zijn we overgevaren naar Amsterdam.

247
00:22:05,704 --> 00:22:13,900
En uiteindelijk in Amsterdam zijn we dan per trein
naar Rotterdam gegaan. Nou, en dat was half juli.

248
00:22:14,640 --> 00:22:19,080
Dus ik heb ben daar vanaf
april tot half juli ben

249
00:22:19,210 --> 00:22:24,210
ik en toen kwam ik pas..,
pas weer in Nederland aan.

250
00:22:24,210 --> 00:22:30,960
Kunt u zich de.., de
thuiskomst nog herinneren?

251
00:22:30,960 --> 00:22:38,160
Ja, eh ja, eigenlijk geen bijzondere dingen,
nee. Nee, het waren allemaal straatfeesten enz.

252
00:22:38,160 --> 00:22:40,407
en daar ging je wel...,
ging je gauw meedoen.

253
00:22:40,407 --> 00:22:45,650
Hè, na.., na een dag of zo, dan
want al je vrienden zag je terug.

254
00:22:45,650 --> 00:22:55,560
Hè, en eh dan moet ik wel zeggen dat al die
tijd wel een aantal die we kenden er ook

255
00:22:55,560 --> 00:22:59,830
waren, het waren allemaal mensen uit de straat
en die.., die niets kenden, die geen vak

256
00:22:59,830 --> 00:23:03,780
hadden en dat waren er natuurlijk meerdere,
en die bleven allemaal bij elkaar.

257
00:23:03,780 --> 00:23:10,970
En die kwamen ook allemaal in eh
Bremen terecht. Dus je had wel bekenden.

258
00:23:12,510 --> 00:23:20,210
Maar ja, een leuke tijd was het natuurlijk
niet, maar ik.., ik..., ja, de herinneringen

259
00:23:20,210 --> 00:23:30,541
zijn natuurlijk erg eh, ja, hoe moet ik het
zeggen?, niet opeenvolgend hè, eh je kan

260
00:23:30,541 --> 00:23:35,220
langzamerhand als je.., als je aan het
vertellen bent, dan merk je wel eens zoiets

261
00:23:35,220 --> 00:23:42,515
van welke volgorde het is, maar ja, alle..,
het springt allemaal door elkaar heen.

262
00:23:42,516 --> 00:23:43,420
En het is ook al zo lang geleden.

263
00:23:43,420 --> 00:23:47,120
Was uw broer nou al
eerder thuisgekomen?

264
00:23:47,120 --> 00:23:52,600
Die was al veel eerder thuis.
Ja, maar ook uit Duitsland.

265
00:23:52,600 --> 00:23:57,040
Maar die was.., die was wel
op een normale manier met een

266
00:23:57,040 --> 00:23:59,600
transport gekomen, want dus na
de Bevrijding.., na de Bevrijding

267
00:23:59,600 --> 00:24:02,470
toen was er wel een organisatie.

268
00:24:02,810 --> 00:24:07,810
Maar wij waren dus eigenlijk al voordat
de Capitulatie was waren wij al op stap.

269
00:24:09,670 --> 00:24:14,705
Maar mijn broer, die is.., is pas na
gekomen na eh.., nou, dus na 4 mei.

270
00:24:14,870 --> 00:24:20,510
En waar zijn jullie wegen dan
gescheiden? Ik dacht dat jullie samen…

271
00:24:20,510 --> 00:24:22,660
Dat was dan in.., in Osnabrück.

272
00:24:22,660 --> 00:24:25,580
Hij had…, hij was namelijk
eh, eh scheeps.., nou, hij

273
00:24:25,580 --> 00:24:31,430
werkte in de scheepsbouw
en die konden ze gebruiken.

274
00:24:31,640 --> 00:24:35,100
En die werden dan naar een
scheepswerf in Wilhelmshaven

275
00:24:35,100 --> 00:24:47,310
ge.., gestuurd en daar hebben
we…, ben ik hem kwijtgeraakt.

276
00:24:47,310 --> 00:24:50,030
Was dat moeilijk voor u om.., om
ineens zonder uw broer te dan…?

277
00:24:50,030 --> 00:24:50,185
Nou nee, nee, nee.

278
00:24:50,185 --> 00:24:53,700
Nee, ik was wel erg.., toch erg
zelfstandig wat dat betreft,

279
00:24:53,700 --> 00:24:57,390
want ik ging dan wel met mijn
broer, we scheelden 7 jaar.

280
00:24:57,970 --> 00:25:00,180
Dan ben je niet zo intiem

281
00:25:00,180 --> 00:25:00,640
met elkaar.

282
00:25:01,740 --> 00:25:04,810
Dan is er minder, want hij had
natuurlijk een hele andere vriendenkring

283
00:25:04,810 --> 00:25:09,380
als dat ik had en ook de leeftijd
was een groot verschil natuurlijk.

284
00:25:09,380 --> 00:25:18,009
Want ik was één van de jongsten natuurlijk
die daar naartoe ging. Ik was 17 jaar dus.

285
00:25:20,600 --> 00:25:25,100
En u vertelde dat toen u in Bremen was,
dat u ook wel eens een dagje vrij had?

286
00:25:25,100 --> 00:25:26,100
Ja, 1 dag.

287
00:25:29,560 --> 00:25:33,050
Kunt u omschrijven
hoe Bremen er uitzag?

288
00:25:33,050 --> 00:25:36,153
Ja, wat ik me ervan herinner is dat
er natuurlijk een hoop puin was enz.

289
00:25:36,154 --> 00:25:41,670
en maar in de buurt van het station, dat weet
ik nog goed, dat daar was gewoon een cafetaria

290
00:25:41,670 --> 00:25:49,000
open en daar kon je dus eh, eh, eh broodjes
of zoiets kopen en dat was heel erg goedkoop.

291
00:25:49,040 --> 00:25:53,443
Nou, we hadden haast geen geld meer, een
klein beetje misschien wel, want dat was

292
00:25:53,443 --> 00:25:53,703
het ‘m juist: wij zaten op die fabriek
aan het werk en daar verdiende je wel.

293
00:25:56,620 --> 00:26:00,620
Daar kreeg je wel een…, maar
het was heel weinig natuurlijk

294
00:26:00,620 --> 00:26:04,009
en dus je kon wel iets kopen.
Nou, dat hebben we toen ook gedaan.

295
00:26:04,010 --> 00:26:08,500
Daar heb je eigenlijk, het was.., het
was een verzetje. En dat was heel leuk.

296
00:26:08,500 --> 00:26:12,159
Maar toch ging je ’s avonds weer terug,
want ja, je wist niet waar je naartoe moest.

297
00:26:12,160 --> 00:26:27,250
Nog eventjes over eh.., over de thuiskomst: was
u.., was u eh blij om.., om weer thuis te zijn?

298
00:26:27,250 --> 00:26:30,060
Ja. Ja, natuurlijk was je.., was
je…, ja, dat was het zondermeer.

299
00:26:30,060 --> 00:26:34,940
Eh, ja, eh maar.., maar ja,
na een paar dagen ben je

300
00:26:34,940 --> 00:26:37,560
er ook weer gewend, dat..,
dat.., dat loopt zo goed.

301
00:26:37,560 --> 00:26:41,150
Oh, met nou, en er waren trams.

302
00:26:41,650 --> 00:26:46,550
Eh, en daar met die trams die reden
dan een bepaalde route en ik woonde op

303
00:26:46,550 --> 00:26:52,180
de eh…, in de Palingstraat bij de
Prinsenlaan en daar reed alleen 2 over.

304
00:26:52,520 --> 00:26:56,410
En nou, en die stopte nog vlak voor
de straat en daar stapte je uit.

305
00:26:58,050 --> 00:27:00,150
Maar ja, je had toch
haast geen.., geen

306
00:27:00,150 --> 00:27:07,906
bagage bij je, dus je had haast niks. Dus
maar en zo en dan dat, en dan was je thuis.

307
00:27:07,906 --> 00:27:11,250
Ja, en dan was je binnen 2
dagen was het ook weer gewoon.

308
00:27:11,250 --> 00:27:14,367
Maar goed, u stapt uit die tram
en u bent thuis, en wat gebeurde

309
00:27:14,368 --> 00:27:17,070
er op het moment dat u gewoon
weer de deur binnenstapte thuis?

310
00:27:17,070 --> 00:27:23,900
Ja, dat is maar dat was alweer.., weer zolang
na de.., na de.., de Bevrijding eigenlijk,

311
00:27:24,010 --> 00:27:29,710
dat.., dat eigenlijk de normale gang van
zaken was alweer aan de gang in.., in juli.

312
00:27:30,130 --> 00:27:38,040
Hè, na mei dus, dat eh, eh het was al een maand
was Nederland al bevrijd dat ik er terugkwam.

313
00:27:38,040 --> 00:27:42,140
En ja, toen hadden ze al
zoveel van die mensen terug zien

314
00:27:42,140 --> 00:27:46,000
komen, dus dat waren helemaal
geen.., geen bijzondere dingen.

315
00:27:46,050 --> 00:27:51,095
Alleen het waren natuurlijk wel dat.., dat
was de tijd nog dat er straatfeesten waren.

316
00:27:51,095 --> 00:27:54,280
Nou, en die ging je natuurlijk als
jonge jongen ging je die allemaal af.

317
00:27:56,600 --> 00:28:00,580
Maar u stapt die tram uit
en u stapt uw huis binnen

318
00:28:00,580 --> 00:28:00,960
en u ziet uw familie daar,
maar hoe reageerde die?

319
00:28:00,960 --> 00:28:06,440
Ja. Dat weet ik niet meer. Dat..,
dat kan ik nou helemaal niet zeggen.

320
00:28:06,440 --> 00:28:09,360
Eh, het was gewoon, ja,
je was gewoon weer thuis.

321
00:28:09,360 --> 00:28:14,460
En ze zullen wel blij geweest zijn, ik zal ook
wel blij geweest zijn dat ik weer thuis was.

322
00:28:14,660 --> 00:28:16,840
Maar geen bijzondere dingen, want
daar kan ik geen, niet over zeggen.

323
00:28:16,840 --> 00:28:18,660
U bent eigenlijk dus weer
dezelfde route teruggegaan

324
00:28:20,230 --> 00:28:25,800
vanaf een bepaald punt als
dat u ook heen was gegaan?

325
00:28:25,800 --> 00:28:29,110
Ja. Ja. Ja. Ja, vanaf..,
vanaf Groningen dan.

326
00:28:29,110 --> 00:28:35,116
Want eh heen zijn we, ik weet.., ik weet niet
hoe die trein gereden is, dat weet ik niet.

327
00:28:35,116 --> 00:28:39,520
Eh, dat.., dat kan ik me.., dat kan
ik me niet herinneren, want we hebben

328
00:28:39,520 --> 00:28:43,210
zoveel van die stops gemaakt onderweg,
dat.., dat ik dat niet precies weet.

329
00:28:43,210 --> 00:28:46,132
Maar ja, we zullen zeggen, we
hebben er 24 uur over gedaan,

330
00:28:46,132 --> 00:28:47,900
dus we zien diep Duitsland in
geweest en weer teruggekomen.

331
00:28:47,900 --> 00:28:48,260
En neemt u nog maar een slok hoor.

332
00:28:48,260 --> 00:28:56,040
Maar toen ben ik gewoon via.., waarschijnlijk
via de Arbeidsbeurs, dat weet ik niet precies,

333
00:28:56,590 --> 00:29:01,509
maar toen ben ik weer bij
een scheepvaartbedrijf

334
00:29:01,510 --> 00:29:06,830
terechtgekomen, dat was de
Rederij Standvlies op de Maaskade.

335
00:29:07,120 --> 00:29:13,120
En daar heb ik een eh klein poosje
gewerkt, maar dat beviel me helemaal niet.

336
00:29:14,250 --> 00:29:21,760
En toen ben ik via wilde ik me om laten
scholen in het eh…, een vak leren.

337
00:29:22,280 --> 00:29:28,450
En toen ben ik tewerkgesteld eerst
bij op een.., een leerschool.

338
00:29:28,710 --> 00:29:33,870
Daar heb ik een klein beetje leren vijlen
en allerlei dingen, met metaalbewerking.

339
00:29:33,870 --> 00:29:42,650
En toen ben ik in eerste instantie gaan werken bij
de Rotterdamse Droogdokmaatschappij, op Heiplaat.

340
00:29:42,710 --> 00:29:55,350
Eh, als plaatwerker. Eh, maar eh dat was ook
al gauw, het beviel me eigenlijk helemaal niet.

341
00:29:55,350 --> 00:30:00,333
En eh toen heb ik.., ben ik…, heb ik
gesolliciteerd bij de Politie. En daar ben ik dus

342
00:30:03,370 --> 00:30:05,050
uiteindelijk eh terechtgekomen.

343
00:30:05,170 --> 00:30:14,523
Ik moet eerst zeggen dat ik eerst nog
eh vanaf ’46 tot 1950 in militaire

344
00:30:14,524 --> 00:30:17,777
dienst gezeten heb als oorlogsvrijwilliger,
in Indië gezeten 3 en een half jaar.

345
00:30:19,490 --> 00:30:28,580
En daarna ben ik dus dat eh vakwerk in eh…,
handenarbeid dus, bij Droogdok gaan werken.

346
00:30:30,240 --> 00:30:31,920
Waarom had u zich
vrijwillig aangemeld?

347
00:30:31,920 --> 00:30:33,740
Wat zegt u?

348
00:30:33,740 --> 00:30:36,090
Waarom had u zich
vrijwillig aangemeld?

349
00:30:36,090 --> 00:30:40,880
Nou, ik wilde wel.., ik wilde wel in
militaire dienst en het leek me wel wat.

350
00:30:41,350 --> 00:30:44,229
En nou, het heeft mij ook goed bevallen,
ik heb het ook goed naar mijn zin gehad.

351
00:30:44,229 --> 00:31:00,680
En ik eh, eh ben daar gebleven tot op
31 december 19.., eh ..49 ben ik op de

352
00:31:00,680 --> 00:31:06,050
boot gestapt in Batavia
naar Nederland.

353
00:31:08,780 --> 00:31:12,181
Toen u thuiskwam zeg maar, toen bent u
dus bij de RDM gaan werken, had zich

354
00:31:12,181 --> 00:31:15,120
dat dan toen helemaal hersteld van
de oorlog of moest er nog echt aan…?

355
00:31:15,120 --> 00:31:16,000
Hoe bedoel je?

356
00:31:18,520 --> 00:31:23,840
Was er nog sprake van
Wederopbouw bij RDM?

357
00:31:23,840 --> 00:31:28,756
Nee, nee, nee, ik heb gewoon, dat
zal wel dat daar.., daar nog, maar

358
00:31:28,757 --> 00:31:34,610
toen ik daar bij de RDM ging werken,
toen dat was dus terug, toen ik al

359
00:31:36,060 --> 00:31:41,546
terug was uit.., uit Indië. Dus dat
was in 1950 ben ik daar gaan werken.

360
00:31:41,546 --> 00:31:47,900
Dus toen was dat.., was dat.., was
dat de fabriek gewoon, trouwens, ik

361
00:31:47,900 --> 00:31:53,650
heb op de Nieuw Amsterdam nog
gewerkt, die er in.., in reparatie lag.

362
00:31:54,160 --> 00:32:01,410
En daar moesten we dus luchtkokers
eh aanleggen. Dat was plaatwerk.

363
00:32:03,650 --> 00:32:12,299
Over uw terugweg: hoe werd dat transport dan
geregeld, u zei “paard en wagen” en later…?

364
00:32:12,300 --> 00:32:16,820
Ja, dat werd door.., door
plaatselijke, je meldde je

365
00:32:16,820 --> 00:32:20,360
ergens aan en er waren er altijd
wel mensen die je hielpen.

366
00:32:20,360 --> 00:32:22,033
En eh die.., die
brachten je wel verderop.

367
00:32:22,033 --> 00:32:32,790
En er was wel een opvang, nou, en dat
waren organisaties misschien die dat deden.

368
00:32:32,790 --> 00:32:38,910
En die zorgden daarvoor. Maar het officieel heb
ik daar nooit iets van geen dingen van gezien.

369
00:32:38,910 --> 00:32:45,810
Je bracht…, ze brachten je wel naar dus
dan naar uiteindelijk naar Groningen toe.

370
00:32:45,810 --> 00:32:48,430
En daar was een hele
grote organisatie.

371
00:32:49,960 --> 00:32:54,650
En daar heb ik me dus ook wel.., wel..,
nog wel enkele dagen vermaakt hoor.

372
00:32:55,810 --> 00:33:00,610
Maar dat ging van Nederlanders
uit, niet van de Amerikanen of…?

373
00:33:00,610 --> 00:33:02,500
Nee, dat ging allemaal van Nederlanders
uit, allemaal van de Nederlanders.

374
00:33:02,500 --> 00:33:07,830
Er waren daar helemaal geen…, wat daar in het
Noorden was, dat waren alleen maar Polen.

375
00:33:07,830 --> 00:33:10,414
Er waren.., er waren
geen Engelsen of er waren

376
00:33:10,415 --> 00:33:13,104
Canadezen of wat dan ook,
die heb ik daar niet gezien.

377
00:33:13,105 --> 00:33:20,710
Het waren alleen Polen. Dat moet een
gewaarwording zijn geweest. Ja, natuurlijk.

378
00:33:20,710 --> 00:33:22,014
Ja, dat je.., je.., ja,
je weet niet wat je ziet.

379
00:33:23,690 --> 00:33:27,760
Je.., je was er toen al meer
geweest en dan kwam je buiten en dan

380
00:33:27,760 --> 00:33:30,660
stond die fabriek daar en dan
kon je gewoon weer aan het werk.

381
00:33:31,150 --> 00:33:34,903
Maar eh toen, ja, er
was helemaal niks.

382
00:33:34,903 --> 00:33:39,011
Ja, en dan ben je wel een beetje in paniek van
“wat gaat er nou gebeuren?”, “wat gaat er nou

383
00:33:39,012 --> 00:33:43,150
gebeuren?”. Maar ja, je
was natuurlijk wel zodanig

384
00:33:43,150 --> 00:33:45,273
eh afgestompt laten we zo
zeggen, je wachtte wel af.

385
00:33:46,230 --> 00:33:49,050
Want wat moest je
doen? Je kon niks doen.

386
00:33:49,050 --> 00:33:57,870
En dan ging je maar terug naar het.., het Lager
zoals ze het noemden waar je dus sliep enz.

387
00:33:58,210 --> 00:33:59,600
En dan gingen we daar terug en

388
00:33:59,600 --> 00:34:03,599
toen kwamen ze daar wel om
en waren er daar wel mensen

389
00:34:03,700 --> 00:34:07,470
die leiding van dat Lager
die dat weer verzorgden.

390
00:34:07,470 --> 00:34:12,310
En daar waren dus ook wel, dat moet ik
zeggen: die hadden vertrou- wensmannen daar

391
00:34:12,310 --> 00:34:18,460
bij.., bij eh Nederlanders die.., die daar
verder zorgden, die eigenlijk be- middelden.

392
00:34:18,510 --> 00:34:23,970
Hè, dat.., dat was een standaard
ding, elk Lager had wel

393
00:34:23,970 --> 00:34:29,020
Nederlanders die met de kampleiding
in overleg traden enz., dat wel.

394
00:34:29,250 --> 00:34:32,904
Nou ja, en of dat veel
hielp, dat weet ik natuurlijk

395
00:34:32,904 --> 00:34:35,229
niet, want er was.., er was
veel, niet veel daar dus.

396
00:34:35,230 --> 00:34:40,280
En die fabriek was.., was
gewoon één hoop stenen geworden?

397
00:34:40,280 --> 00:34:45,200
Ja, dat was.., dat was…, nou,
het was gewoon puin, nou, je

398
00:34:45,200 --> 00:34:48,380
ziet de foto’s wel eens dat
er een halve muur staat enz.

399
00:34:48,380 --> 00:34:53,190
en dus het was behoorlijk
gebombardeerd toen.

400
00:34:53,290 --> 00:34:59,650
En ja, ik kan me niet herinneren dat ik daar iets
van gehoord heb. Dat ken ik me niet herinneren.

401
00:35:00,910 --> 00:35:03,350
Maar ja, dat waren die schuilkelders
waren natuurlijk ook met

402
00:35:03,350 --> 00:35:08,460
hele dikke muren en eh, want
die stonden gewoon overeind, ja.

403
00:35:08,800 --> 00:35:13,642
Eh, de schuilkelder, ja, dat.., dat was
dus in drie lagen, dat heb ik al gezegd,

404
00:35:14,590 --> 00:35:23,660
en ja, en na…, en toen kwam er werd er
veilig gegeven en dan liep je naar buiten.

405
00:35:24,020 --> 00:35:28,680
Nou, op laten we maar zeggen op een 100 meter
afstand, daar was die fabriek gevestigd.

406
00:35:30,520 --> 00:35:35,670
Het was een openbare schuilkelder hoor, er
waren wel ook burgers enz. die erin kwamen.

407
00:35:35,670 --> 00:35:37,258
Dus het was niet speciaal
voor die fabriek.

408
00:35:38,120 --> 00:35:46,696
Maar ja, eh die was vlakbij, dus de werk- lieden
van die fabriek, die moesten allemaal daar naartoe.

409
00:35:46,696 --> 00:35:52,400
En ja, het waren.., het waren
hele dikke muren, eh de bommen, die

410
00:35:52,400 --> 00:35:56,060
zouden daar niet doorheen vallen,
door die schuilkelders, die gingen

411
00:35:56,060 --> 00:36:02,890
niet gauw, en het waren bovengrondse
schuilkelders hoor, gewoon eh…

412
00:36:02,890 --> 00:36:09,646
En ja, je zag.., je zag die mensen en je zag
de mensen niet, de Polen zaten boven en de

413
00:36:09,646 --> 00:36:15,786
Russen en de Duitsers zaten beneden en.., en
ook het weggaan was weer eerst de Duit- sers en

414
00:36:16,390 --> 00:36:25,380
dan.., dan wij en dan pas de.., de… Wat dat
betreft werd er daar erg gediscrimineerd toch.

415
00:36:25,380 --> 00:36:25,530
Maar ja.

416
00:36:25,530 --> 00:36:34,340
Wat is het meest verschrikkelijke wat
u heeft gezien tijdens de Razzia?

417
00:36:34,340 --> 00:36:38,310
Nou, nee, ik heb… Nou, veel verschrikkelijke
dingen heb ik niet gezien nee.

418
00:36:38,310 --> 00:36:45,400
Het enige is, ja, de.., de.., de mensen
eh, je durfde er niet uit te glippen.

419
00:36:45,400 --> 00:36:55,790
Ik weet dus dat er wel eentje uitgeglipt
is, ik heb het gezien, dat hij eruit geglipt

420
00:36:55,790 --> 00:37:00,630
is en maar ik had het hart niet meer in mijn
lichaam als je dat doet, dat je het deed.

421
00:37:00,630 --> 00:37:01,120
Ik kan eerlijk zeggen: je was wel bang

422
00:37:01,120 --> 00:37:05,535
dat er op je geschoten werd. En dat
gebeurde ook, want je hoorde schieten.

423
00:37:05,535 --> 00:37:11,860
Maar ik heb niemand gezien die gewond
is of wat dan ook hoor, of dat daar

424
00:37:11,940 --> 00:37:16,060
gebeurd is, dat weet ik niet, dat is
best mogelijk, maar ik weet het niet.

425
00:37:16,061 --> 00:37:21,070
Maar eh in die hele rit naar van het
stadion naar de.., de Stieltjesstraat,

426
00:37:21,600 --> 00:37:26,040
ja, er waren zoveel mensen en er
stonden vrouwen en kinderen stonden

427
00:37:26,040 --> 00:37:30,490
ernaast om eh.., om nog brood..,
brood te geven en eten te geven enz.

428
00:37:30,490 --> 00:37:36,104
Eh, en die.., en die
durfden ook niks te doen.

429
00:37:36,104 --> 00:37:40,924
Nee, want er was om de..,
om de 2 meter liepen er..,

430
00:37:40,924 --> 00:37:42,170
liepen er Duitse militairen
aan allebei de kanten.

431
00:37:42,170 --> 00:37:46,880
Ze hadden geloof ik het hele Leger
hadden ze zowat ernaartoe gestuurd.

432
00:37:49,060 --> 00:37:53,430
En er was natuurlijk, bij ons.., bij ons was
het op 10 november dat wij dus naar het stadion

433
00:37:53,430 --> 00:37:59,109
gingen en op 11 november en in de rest van de
stad is dat pas op 11 november die Razzia begonnen.

434
00:37:59,110 --> 00:38:05,900
Dus ze mochten dan wel niet naar buiten,
de mensen, maar in de.., in de..,

435
00:38:05,900 --> 00:38:10,150
ik meen dat ze n de binnenstad pas
op de 11 november opgepakt werden.

436
00:38:11,390 --> 00:38:16,620
Maar die.., die kwamen niet naar het stadion.
Die kwamen naar andere opvangplaatsen.

437
00:38:16,990 --> 00:38:21,770
Weet u nog waar u in het
stadion waar u stond?

438
00:38:21,770 --> 00:38:28,170
Nee, nee, in één.., in één of andere wel
binnen. Wel binnen hebben wij gezeten.

439
00:38:28,170 --> 00:38:32,619
Maar er wa- ren ook mensen die gewoon
op het voetbalveld zaten de hele nacht.

440
00:38:32,620 --> 00:38:37,450
Maar ik heb in één of ander
gebouwtje gezeten wat er.., wat er…

441
00:38:37,450 --> 00:38:42,030
Maar ik weet niet precies waar,
dat kan ik me niet herinneren.

442
00:38:43,490 --> 00:38:49,680
Maar je zat…, je werd wel altijd met de
mensen uit de eigen straat, dat het eerste

443
00:38:49,680 --> 00:39:01,550
deel totdat we naar Osnabrück gingen, bleef…,
is die hele groep bij elkaar gebleven.

444
00:39:01,550 --> 00:39:04,050
En heeft u nog u en uw broer,
hebben jullie nog gedacht

445
00:39:04,050 --> 00:39:08,100
van “we gaan niet mee” toen
ze bij u aan de deur stonden?

446
00:39:08,100 --> 00:39:12,620
Nou, ja, misschien wel gedacht, maar
dat doe je…, nee, dat durfde je niet.

447
00:39:12,620 --> 00:39:19,150
Nee, nee, eh want er werd ze kwamen
binnen. En dan.., dan zagen ze je.

448
00:39:19,150 --> 00:39:25,420
Want je had geen.., geen kelders of zoiets
wat waar wij waren, dat was er niet, het

449
00:39:25,630 --> 00:39:31,590
was gewoon een bovenhuis waar je helemaal
geen kelders, je kon nergens onderduiken.

450
00:39:31,590 --> 00:39:33,980
Dus ze zagen je staan en
dan was het naar buiten.

451
00:39:34,450 --> 00:39:40,120
En dan durfde je niet.., dan
durfde je niet “nee” te zeggen.

452
00:39:40,120 --> 00:39:43,730
Dus dus zeg maar als een schaap naar het
slachtbankje, dat was het natuurlijk.

453
00:39:43,730 --> 00:39:50,140
Er zullen wel mensen zijn
die ondergedoken zijn, maar

454
00:39:50,140 --> 00:39:53,370
nooit, niemand had er ooit aan
gedacht dat dit zou gebeuren.

455
00:39:55,940 --> 00:39:59,980
En eh we zijn er bijna hoor, maar kunt u ook
nog een…, heeft u ook nog een leuke herinnering

456
00:39:59,980 --> 00:40:07,570
aan die tijd, iets wat er gebeurd is wat..,
wat.., wat toch even een lichtpuntje was?

457
00:40:07,570 --> 00:40:07,806
Nee, nee, nee.

458
00:40:07,807 --> 00:40:15,400
Nee, ik heb niks, laat ik nou zeggen, van “nou,
dat vond ik nou zo wel leuk” of zoiets, maar…

459
00:40:15,400 --> 00:40:18,568
Nou, een andere vraag: wat..,
wat heeft het met u gedaan

460
00:40:18,568 --> 00:40:22,180
uiteindelijk die Razzia, u was
tenslotte 17 jaar oud of zo?

461
00:40:22,280 --> 00:40:22,890
Wat zegt u?

462
00:40:22,890 --> 00:40:23,720
U was heel jong?

463
00:40:23,720 --> 00:40:24,940
Ik was 17.

464
00:40:24,940 --> 00:40:27,112
En dat heeft natuurlijk een indruk gemaakt,
die hele Razzia en die reis, wat..,

465
00:40:27,540 --> 00:40:33,270
wat hoe heeft u dat in uw leven met u
meegedragen, heeft dat indruk gemaakt?

466
00:40:33,270 --> 00:40:42,780
Ja, nou, natuurlijk wel. Je hebt…, je…, nee,
eh ja, wat.., wat voor indruk bedoelt u hiermee?

467
00:40:42,780 --> 00:40:45,559
Heeft het uw kijk op
het leven veranderd?

468
00:40:45,560 --> 00:40:54,120
Oh nee. Nee, nee. Nee, dat helemaal niet. Ja,
misschien wel, maar niet.., niet willens en we- tens.

469
00:40:54,120 --> 00:40:59,640
Hè, en je.., je.., je was wel zelfstandiger
natuurlijk. Je was al die tijd was je

470
00:40:59,640 --> 00:41:07,890
dus op jezelf aangewezen en dat is later natuurlijk
wel eh, eh waarschijnlijk.., waarschijnlijk

471
00:41:07,890 --> 00:41:11,169
hoor, dat kan je nooit zeggen natuurlijk van
hoe dat precies hoe je later anders geweest

472
00:41:11,170 --> 00:41:12,524
was, maar dat heeft waarschijnlijk wel invloed
gehad, dat je een beetje zelfstandig was.

473
00:41:14,550 --> 00:41:30,040
En het feit dat u later bij de Politie bent gaan
werken, was dat nog.., was dat nog van invloed?

474
00:41:30,040 --> 00:41:33,750
Zeg maar met wat u
daarvoor hebt meegemaakt?

475
00:41:33,750 --> 00:41:40,370
Nee, nee, nee. Ik heb
dus, nee, dat niet.

476
00:41:40,400 --> 00:41:43,230
Eh, ik ben toen bij de Politie gekomen omdat
dat het fabriekwerk mij ook niet beviel.

477
00:41:43,350 --> 00:41:50,980
En toen heb ik daar de kans gekregen en ik
heb gesolliciteerd. En dat is ook gelukt!

478
00:41:52,070 --> 00:41:52,779
Ik heb er dus eh 37 jaar
geloof ik bij gezeten ja.

479
00:41:54,220 --> 00:42:08,677
Kunt u, de laatste vraag, eh iets
vertellen over vanaf 1945, de jaren van de

480
00:42:08,678 --> 00:42:11,890
Wederopbouw zeg maar, u komt natuurlijk
terug uit Indië, dus u heeft een paar

481
00:42:11,890 --> 00:42:19,249
jaar gemist, maar hoe heeft u Rotterdam
zien groeien en bent u daar trots op?

482
00:42:19,250 --> 00:42:26,160
Nou ja, ik.., ik ben natuurlijk wel dus
des, daardoor ook gewoon een Rotterdamfreak

483
00:42:26,160 --> 00:42:35,670
gewor- den, want alles wat er van Rotterdam
is, dat is wordt verzameld als het kan.

484
00:42:35,670 --> 00:42:39,030
Maar ja, zelfstan- dig ben je,
je was eigenlijk al zelfstandig

485
00:42:39,210 --> 00:42:42,820
door.., door die ondervinding
was je eigenlijk zelf- standig.

486
00:42:42,820 --> 00:42:49,150
En daarna naar militaire dienst, dus ja,
je was niet zo afhankelijk van de mensen.

487
00:42:49,150 --> 00:42:59,190
Je… Ja, hoe moet ik
dat zeggen? Je.., je

488
00:42:59,190 --> 00:43:02,160
wil wel, je wist wat je wilde.

489
00:43:03,270 --> 00:43:07,650
Want ik heb.., ik heb nooit getwijfeld en
ik heb altijd wel gezegd “en dat probeer

490
00:43:07,650 --> 00:43:12,970
ik het, gaat het niet, dan zoeken we wat
anders”. En nou, dat is dan ook gebeurd.

491
00:43:12,970 --> 00:43:14,010
En uiteindelijk heb ik dat
gevonden bij de Politie,

492
00:43:14,010 --> 00:43:21,490
want ik heb het heel goed
naar mijn zin gehad altijd.

493
00:43:21,490 --> 00:43:29,520
En nog even over wat
Rotterdam voor u betekent?

494
00:43:29,520 --> 00:43:36,400
Ja, ja, ik, ja, Rotterdam betekent eh als ik in
een andere stad ben, dan is toch Rotterdam ja,

495
00:43:36,400 --> 00:43:45,480
eh, ja, het is een beetje een gek gezegde, maar
Rotterdam is heel anders dan elke andere stad.

496
00:43:45,480 --> 00:43:50,850
Heel anders, tenminste, dat vind ik. Ik zal
niet zeggen dat het zo is, maar dat vind ik.

497
00:43:50,850 --> 00:43:58,620
En ook de Rotterdamse mentaliteit, nou, die..,
die vind ik fantastisch! En de mensen, die heel,

498
00:43:58,620 --> 00:44:04,020
nou, een uitzondering daargelaten natuurlijk,
maar de mensen helpen mekaar wel.

499
00:44:04,020 --> 00:44:07,390
Dat heb ik tenminste al die
tijd.., al die tijd geleerd.

500
00:44:07,810 --> 00:44:16,560
Ook in die tijd, eh de mensen stonden
voor elkaar in en ze hielpen elkaar wel.

501
00:44:17,830 --> 00:44:21,660
En dat heb ik me wel… Maar ik
weet natuurlijk heel weinig van

502
00:44:21,660 --> 00:44:25,770
de mentaliteit van Amsterdam
of van Den Haag of wat dan ook.

503
00:44:25,770 --> 00:44:27,379
Dus daar kan ik eigenlijk geen
oordeel over vellen. EINDE TEKST.