1
00:00:08,000 --> 00:00:14,260
En toen kwam dat beeld van hoe, hoe het leven
er uit zag in de oorlog, in de oorlog, ja.

2
00:00:14,260 --> 00:00:19,060
Nou, voor ons als jongens was het
eigenlijk best een spannende tijd.

3
00:00:20,780 --> 00:00:22,990
Wij woonden in Tuindorp Vreewijk.

4
00:00:23,570 --> 00:00:27,530
En dat betekende dat de Duitsers
daar al heel gauw hun intrek namen.

5
00:00:27,530 --> 00:00:32,980
Die vorderden af en toe een
Officiersmess bijvoorbeeld.

6
00:00:32,980 --> 00:00:40,330
Maar er stonden bij ons in die paden
in Tuindorp heb je heel veel tuinen met

7
00:00:40,330 --> 00:00:45,040
paden erachter en daar stonden heel vaak
keukenwagens van Duitsers bijvoorbeeld.

8
00:00:45,040 --> 00:00:48,270
Ze groeven daar schuttersputjes
bij ons in de buurt.

9
00:00:48,270 --> 00:00:52,250
Ze oefenden daar vaak, ze
marcheerden af naar een eetzaal.

10
00:00:52,250 --> 00:00:57,970
Als jongens vonden we dat eigenlijk wel
heel spannend om allemaal mee te maken.

11
00:00:57,970 --> 00:01:02,380
We speelden zelf dan ook dat een beetje
na, we maakten geweertjes van hout.

12
00:01:02,380 --> 00:01:08,660
En vooral als er van die
hulzen te vinden waren, losse

13
00:01:08,660 --> 00:01:11,570
flodders die hadden ook hulzen,
die verzamelden we dan.

14
00:01:11,570 --> 00:01:14,110
Het was eigenlijk voor ons
best een beetje spannende tijd.

15
00:01:16,500 --> 00:01:22,788
Eten was er natuurlijk veel minder, dat werd
vooral eind ’44 natuurlijk toch wel nijpend.

16
00:01:22,788 --> 00:01:27,160
Mijn die vader probeerde regelmatig op
de fiets, om naar de Barendrechtse Brug te

17
00:01:27,160 --> 00:01:31,230
fietsen, om in de Hoeksche Waard wat te gaan
kopen, maar dat werd bijna altijd verboden.

18
00:01:31,230 --> 00:01:34,380
Er stond altijd wel een Duitse
schildwacht op de Barendrechtse

19
00:01:34,380 --> 00:01:36,890
Brug en die zei ‘Halt’ en
dan moest hij weer terug.

20
00:01:36,890 --> 00:01:41,190
Nou, het eiland IJsselmonde, daar
was bijna niks meer te krijgen,

21
00:01:41,190 --> 00:01:44,950
want daar waren al tienduizenden
Rotterdammers hem voor geweest.

22
00:01:44,950 --> 00:01:49,360
Dus het ging wat nijpen en ik weet nog
dat mijn vader mij af en toe op zolder

23
00:01:49,360 --> 00:01:55,430
nog wat liet zien, dat hij zei ‘Kijk,
Henk, daar ligt wat winterpeen, daar liggen

24
00:01:55,430 --> 00:02:00,310
nog wat krootjes, nou ja, we hebben nog
wat’. Want de winter was aanstaande.

25
00:02:00,310 --> 00:02:06,800
Dus dat kwam zo eind ’44
natuurlijk toch best… Dolle

26
00:02:06,800 --> 00:02:10,820
Dinsdag hadden we gehad,
maar die euforie was voorbij.

27
00:02:10,820 --> 00:02:15,690
Ik heb zelf trouwens nog op de Bree staan
kijken, want daar zouden ze vandaan komen, he?

28
00:02:15,690 --> 00:02:20,640
Breda was al bezet, of eh…
bevrijd, dan de Moerdijk en ze

29
00:02:20,640 --> 00:02:23,140
waren al bijna in Dordrecht,
he, die verhalen gingen rond.

30
00:02:23,140 --> 00:02:26,400
Maar daarna kwam er natuurlijk
een enorme deceptie.

31
00:02:27,030 --> 00:02:34,070
En toen werd de zorg groot voor de winter
die kwam, want…ja…de fronten lagen vast.

32
00:02:34,350 --> 00:02:41,610
Arnhem was mislukt, dus er was een vrij pessimistische
sfeer toen ook naar eh, naar die winter toe.

33
00:02:41,860 --> 00:02:47,620
Mijn moeder was in verwachting.
Die kreeg een baby op 5 januari.

34
00:02:48,300 --> 00:02:55,960
Dus in november was ze behoorlijk ver in
verwachting en, ja, daar heb ik als kind

35
00:02:55,960 --> 00:03:02,890
dan verder weinig van meegemaakt voor die
tijd, maar wel heel veel na die tijd.

36
00:03:02,890 --> 00:03:05,380
Bij die geboorte bijvoorbeeld,
was mijn vader in Duitsland.

37
00:03:05,380 --> 00:03:10,170
Maar ik was toen zo’n beetje de
kraamheer. Daar kwam het op neer.

38
00:03:10,170 --> 00:03:19,060
Dus toen was voor mij ook de zorg
voor eten, en voor warmte. Ehm…

39
00:03:21,180 --> 00:03:27,730
Het was ook mijn taak om de verduistering te
verzorgen. Wij hadden een huis met heel veel ramen.

40
00:03:27,730 --> 00:03:34,386
En je kon er hele lelijke bekeuringen voor
krijgen als ergens een spleetje licht was.

41
00:03:34,386 --> 00:03:40,464
Dus mijn vader had raamwerken gemaakt
van hout en daar zwart papier op, en

42
00:03:40,464 --> 00:03:43,830
dat moest iedere avond worden aangebracht
en ‘s morgens er weer afgehaald.

43
00:03:43,830 --> 00:03:47,528
Ik weet nog dat ik een lijstje bijhield,
ik ben altijd nogal administratief geweest,

44
00:03:47,528 --> 00:03:53,820
ik vond het leuk, dat deed mijn vader ook
altijd, en dan tekende ik precies aan: de

45
00:03:53,820 --> 00:03:59,240
kamer, de voorkamer, de achterkamer, de keuken,
de trap, of de verduistering er in zat.

46
00:03:59,250 --> 00:04:04,643
Ja, dat was mijn taak. Dus ja,
dat was een beetje wat de oorlog…

47
00:04:05,110 --> 00:04:06,860
Hoe oud was u toen?

48
00:04:06,860 --> 00:04:17,080
In november was ik 11. Wilt u
nog meer weten van de oorlog?

49
00:04:17,080 --> 00:04:18,736
Ja, ik zit te denken
of we al door kunnen.

50
00:04:18,737 --> 00:04:24,540
Wat ik graag wil, is dat u vertelt in de dagen
voorafgaand van de razzia, hoe het leven er

51
00:04:24,540 --> 00:04:30,030
toen uitzag, en dan hoe het moment van de razzia
zich afspeelde en de dagen erna, als het ware.

52
00:04:30,380 --> 00:04:34,460
Nou, ervoor valt eigenlijk
weinig te vertellen.

53
00:04:34,460 --> 00:04:41,150
Tenminste, wat ik daarnet vertelde, het normale
oorlogsleven met toenemend gebrek en angst.

54
00:04:41,150 --> 00:04:43,290
Misschien moet ik er ook
dit bij vertellen: dat

55
00:04:43,290 --> 00:04:46,321
Rotterdam natuurlijk ook
ongelofelijk geplaagd is, he?

56
00:04:46,321 --> 00:04:50,860
Dat begon al met het bombardement;
de Rotterdammers waren

57
00:04:50,860 --> 00:04:53,650
toch wel erg onder de indruk
van dat bombardement, hoor.

58
00:04:53,650 --> 00:05:00,100
Dat is er toen zo verschrikkelijk ingeslagen. Nou,
en daarna zijn er nog diverse fusillades geweest.

59
00:05:00,330 --> 00:05:06,710
Heel goed bekend, ook daar vlak bij ons op de
Beukendael, daar werden zomaar ineens een aantal

60
00:05:06,710 --> 00:05:12,270
verzetsstrijders gefusilleerd en die lijken liet
men dan een paar dagen liggen om af te schrikken.

61
00:05:12,270 --> 00:05:17,670
Over het algemeen waren de
Rotterdammers behoorlijk geïntimideerd.

62
00:05:19,160 --> 00:05:25,670
Er waren meer van die dingen gebeurd. Nou ja, toen
ging de oorlog slecht, dat kwam er dan nog bij.

63
00:05:27,100 --> 00:05:33,690
Maar…de razzia kwam en dat was het grote succes
voor de Duitsers ook, compleet bij verrassing!

64
00:05:34,640 --> 00:05:40,060
Ik heb begrepen dat de illegaliteit op
het allerlaatste moment nog ingelicht

65
00:05:40,060 --> 00:05:45,520
is via via en dat zij nog kans hebben
gezien om Londen te waarschuwen van:

66
00:05:45,520 --> 00:05:51,400
‘Schiet niet op grote groepen mensen die
worden weggevoerd’. Maar de illegaliteit

67
00:05:51,400 --> 00:05:54,950
was zelf niet meer in staat om de eigen
mensen te waarschuwen bijvoorbeeld.

68
00:05:54,950 --> 00:05:57,080
Het was een complete verrassing.

69
00:05:57,080 --> 00:06:02,720
En dat was het voor mijn vader ook, die deed
om 6.00 u de deur open omdat er gebeld werd.

70
00:06:02,940 --> 00:06:07,933
En die keek oog in oog met een gewapende
Duitser. En die gaf hem dat bevel.

71
00:06:08,100 --> 00:06:09,750
Ja, toen was hij verkocht.

72
00:06:09,330 --> 00:06:11,700
Toen hadden ze hem gezien.

73
00:06:11,700 --> 00:06:15,180
Onze buurman, die heeft
het slimmer ingepikt, die

74
00:06:15,180 --> 00:06:18,580
zijn vrouw ging naar de bel
en die deed de deur open.

75
00:06:18,580 --> 00:06:22,940
En mijn buurman, die is in bed gedoken
en die zei tegen zijn vrouw: ‘Zeg maar

76
00:06:22,970 --> 00:06:27,610
dat ik ziek ben’. En die heeft geluk
gehad: ze hebben dat huis niet doorzocht.

77
00:06:28,110 --> 00:06:32,890
Hij is de hele hongerwinter thuisgebleven.
Maar mijn vader, ja die was gewoon verkocht.

78
00:06:32,890 --> 00:06:37,730
Die was gezien door die Duitser en die bleef net
zolang wachten tot mijn vader naar buiten kwam.

79
00:06:37,730 --> 00:06:43,200
Mijn zusje vertelde me laats nog,
dat wist ik niet, dat pa en moe toen

80
00:06:43,200 --> 00:06:47,220
heel intensief met elkaar hebben staan
praten van: ‘Wat doen we nou?’, he?

81
00:06:47,220 --> 00:06:49,530
Kun je nog weg? Kun je nog ontsnappen?

82
00:06:49,530 --> 00:06:55,140
Die huizen in Vreewijk die hebben een
tuin, een lange tuin daar achter.

83
00:06:55,440 --> 00:06:58,760
Die Duitsers stonden aan
de voorkant. Kun je nog weg?

84
00:06:59,020 --> 00:07:03,110
Nou, ze kwamen tot de conclusie, zei
mijn zusje, dat dat echt niet kon.

85
00:07:03,110 --> 00:07:11,020
Dus zijn ze gaan pakken: Wat moet er mee, wat kan
er mee? Brood voor 1 dag stond er in dat bevel.

86
00:07:11,020 --> 00:07:13,750
Later bleek dat natuurlijk
veel en veel te weinig te zijn.

87
00:07:14,740 --> 00:07:20,030
Maar goed, ja, toen is hij een
tas gaan pak en afscheid genomen

88
00:07:20,260 --> 00:07:25,534
en naar dat gebouw, dat danslokaal
gegaan aan de Enk was dat.

89
00:07:25,534 --> 00:07:32,600
Ja, en in de middag, aan het eind
van de middag, werden die mensen

90
00:07:32,600 --> 00:07:38,780
in een lange, brede rij
afgemarcheerd, en dat heb ik gezien.

91
00:07:38,780 --> 00:07:42,500
Ik stond op de hoek van de Molenwei
en de Groene Zoom en ik zag al

92
00:07:42,500 --> 00:07:46,760
die mannen gaan, en ik ontdekte op
een gegeven moment ook mijn vader.

93
00:07:47,370 --> 00:07:52,870
En, ja, ik vond dat verbijsterend om te zien
en dat bleek ook later wel, dat mijn vader,

94
00:07:52,870 --> 00:07:58,020
toen hij eenmaal weer terug was, zei ‘Ik
vergeet nooit jouw gezicht, hoe jij keek.

95
00:07:58,020 --> 00:08:00,690
Je was helemaal perplex
van wat er gebeurde’.

96
00:08:00,690 --> 00:08:03,920
Nou, wij liepen er natuurlijk
achteraan, als jongetjes.

97
00:08:03,920 --> 00:08:08,310
De volgende dag ben ik want iedereen
wist dat ze naar De Kuip gingen.

98
00:08:08,940 --> 00:08:12,050
De volgende dag ben
ik daar gaan kijken.

99
00:08:12,770 --> 00:08:17,530
Ja, en dan sta je daar achter een hek en
dan is daar eerst nog een groot plein en

100
00:08:17,530 --> 00:08:25,170
daar achter heb je dan het stadion en dan
zie je daar honderden mensen heel ver

101
00:08:25,170 --> 00:08:29,880
weg en er loopt ook wel eens iemand met
een kaal hoofd tussen mijn vader was kaal.

102
00:08:29,880 --> 00:08:36,640
Dan denk je van… En ik weet nog dat ik daar
hard heb staan roepen: “Pa!!!”. Ja, dat was

103
00:08:36,640 --> 00:08:41,580
volstrekt onzinnig natuurlijk, want ik kon hem
niet herkennen en hij kon me ook niet horen.

104
00:08:41,580 --> 00:08:46,920
Ja, er was iets in me
van: ‘Dit kan niet’, he?

105
00:08:47,510 --> 00:08:51,100
En, nou ja, je kunt in de boeken
nog wel lezen dat heel veel vrouwen

106
00:08:51,100 --> 00:08:54,510
mijn moeder heeft dat niet gedaan
maar heel veel vrouwen gingen mee.

107
00:08:54,860 --> 00:08:56,759
Mocht niet, je mocht niet op straat.

108
00:08:56,760 --> 00:09:03,278
Maar vrouwen deden dat toch en ja die…die
eh…stopten de mensen vaak nog wat toe.

109
00:09:03,278 --> 00:09:08,250
Want er was natuurlijk veel te weinig
eten en drinken om mee te nemen.

110
00:09:10,380 --> 00:09:13,370
Ja, ik moet ook altijd nog
denken aan mijn oom Klaas.

111
00:09:13,370 --> 00:09:22,110
Die heeft de stunt uitgehaald:
Hij kwam uit De Kuip

112
00:09:22,110 --> 00:09:26,910
naar die rijnaken, door
de Oranjeboomstraat lopen.

113
00:09:26,910 --> 00:09:31,924
En dat was dan ook zo’n stoet zoals
je dan op de foto’s nog wel ziet.

114
00:09:31,924 --> 00:09:38,740
Van 9 of 10 man breed, door de Oranjeboomstraat
met gewapende Duitsers aan de kanten.

115
00:09:38,740 --> 00:09:43,380
Maar die stoet, die bewoog zicht
steeds meer in de richting

116
00:09:43,380 --> 00:09:47,450
van de huizen waar al die deuren
open stonden met die vrouwen.

117
00:09:47,910 --> 00:09:54,260
En mijn oom die liep alsmaar meer rechts en
die zag kans om op een gegeven moment zo’n

118
00:09:54,260 --> 00:09:58,280
deur binnen te stappen, achter zo’n vrouw
te duiken en is hij daar 3 dagen gebleven.

119
00:09:58,400 --> 00:10:02,830
Die kwam dus drie dagen later terug
en toen zeiden we: ‘Hoe heb je

120
00:10:02,830 --> 00:10:09,150
dat geflikt?’ Ja, er zijn wel meer
mensen ontsnapt, maar heel weinig.

121
00:10:10,280 --> 00:10:16,280
Dus mijn vader was de klos. Die
is tot mei ’45 weg geweest.

122
00:10:20,520 --> 00:10:24,260
Was u zelf thuis ook toen die
Duitser aan de deur kwam?

123
00:10:24,260 --> 00:10:24,470
Ja.

124
00:10:24,470 --> 00:10:24,870
Heeft u die Duitser gezien?

125
00:10:24,870 --> 00:10:27,660
Nee, ik heb hem niet gezien. Nee.

126
00:10:27,720 --> 00:10:32,060
Wij zijn als kinderen daar mijn zusje
heeft dat gehoord, dat mijn vader en moeder

127
00:10:32,060 --> 00:10:36,300
zo intensief met elkaar spraken, maar
ik kan me daar niks meer van herinneren.

128
00:10:36,320 --> 00:10:39,280
Ik heb het gevoel dat we daar ook
een beetje buiten werden gehouden.

129
00:10:39,280 --> 00:10:45,100
Dat zusje die was heel klein, die was toen vier.
Dus dat ze dat nog weet, begrijp ik haast niet.

130
00:10:45,100 --> 00:10:53,330
Maar eh…nee, ik kan me daar zelf niks meer van
herinneren, alleen dat hij werd weggevoerd.

131
00:10:55,820 --> 00:11:02,520
En dat u toen daar achteraan
ging, wat vond uw moeder daarvan?

132
00:11:02,900 --> 00:11:06,690
Nou, dat vond ze wel mooi. Mijn
moeder zou dat zelf nooit doen.

133
00:11:06,750 --> 00:11:12,220
Ze was nogal…niet uithuizig zal ik
dan maar zeggen. Ze was graag thuis.

134
00:11:12,220 --> 00:11:16,440
Dus zij zou dat zelf nooit doen, maar ze
vond het wel prachtig dat ik dat deed.

135
00:11:16,440 --> 00:11:19,770
Ik heb bijvoorbeeld in de
hongerwinter ook omdat mijn

136
00:11:19,770 --> 00:11:23,280
vader weg was altijd de
boodschappen moeten doen.

137
00:11:23,280 --> 00:11:30,440
In lange rijen staan… Dat deed ik altijd. En
ook proberen wat brandstof te pakken te krijgen.

138
00:11:30,440 --> 00:11:32,880
Dus mijn moeder was
eigenlijk altijd thuis.

139
00:11:32,880 --> 00:11:37,190
Dus die vond het wel prettig dat
ik dan dat soort dingen toch ging

140
00:11:37,190 --> 00:11:40,110
doen en ja…dan vertelde je dat
natuurlijk: ‘Ik ben bij De Kuip geweest.

141
00:11:40,110 --> 00:11:42,510
Ik geloof vast dat ik pa heb gezien.

142
00:11:42,900 --> 00:11:48,310
Ik heb nog geroepen, maar….’ Dat soort dingen
vertelde je dan thuis natuurlijk wel, he.

143
00:11:48,310 --> 00:11:57,757
Ik kan me bijvoorbeeld nog wel herinneren dat toen
mijn zusje geboren werd, op 5 januari ‘45 -toen

144
00:11:57,758 --> 00:12:04,510
was het ook nog een gruwelijk strenge winter, he,
dat was ook nog zo erg maar dat ik ergens bij

145
00:12:04,510 --> 00:12:12,250
een kantoortje op het Sandelingeplein, bij het
GEB voor 14 dagen stroom moest gaan aanvragen.

146
00:12:12,590 --> 00:12:15,100
Dat kreeg je bij een
bevalling, he?: 14 dagen stroom.

147
00:12:15,100 --> 00:12:20,590
En ik weet nog ik was niet zo lang
ik was wel 11 jaar, maar ik was

148
00:12:20,590 --> 00:12:25,270
niet zo’n lange jongen, en ik stond
daar achter een soort loket en die

149
00:12:25,270 --> 00:12:30,010
man die keek mij zeer verbaasd aan:
‘14 dagen stroom, wat denk je wel?

150
00:12:30,150 --> 00:12:32,910
Waar is dat dan voor?’. Ik zeg
‘Dat is voor een bevalling’.

151
00:12:32,910 --> 00:12:35,050
Dat vond ik zelf nogal
een deftige uitdrukking.

152
00:12:35,050 --> 00:12:40,330
Maar voor een bevalling. Nou ja, waar woon
je dan? Nou, zo en zo, Groene Zoom 226.

153
00:12:40,330 --> 00:12:46,230
Toen kregen we dus 14 dagen stroom.
Maar het was een gruwelijk koude winter.

154
00:12:46,230 --> 00:12:51,610
We hadden een heel klein kacheltje, dat
was verwarming en fornuis tegelijk.

155
00:12:51,610 --> 00:13:01,150
En ik weet nog dat mijn buurman, die dus
thuisgebleven is, die ontsnapt is aan de razzia, die

156
00:13:02,870 --> 00:13:07,470
zei een keer tegen zei ‘Henk, morgen moet je vroeg
opstaan, want dan gaan we een boom omzagen’.

157
00:13:08,240 --> 00:13:13,125
Nou, dat viel achteraf nog verschrikkelijk
tegen, want een boom is gewoon nat hout, he?

158
00:13:13,680 --> 00:13:15,980
Dat brandt helemaal niet.

159
00:13:17,130 --> 00:13:24,530
Maar ja, we hadden al de paaltjes tussen
de heggen langs de tramlijn gesloopt.

160
00:13:24,530 --> 00:13:29,498
Dat was mooi hout, dat was geïmpregneerd, dat brandde
als een lier, maar ja, dat was allemaal al op.

161
00:13:29,498 --> 00:13:35,650
Dat was een enorme opgave… En nog,
ik moet je zeggen, ik loop nog altijd

162
00:13:35,650 --> 00:13:40,490
te kijken als ik hout onderweg zie
van: ‘Is dat brandbaar?’ Heb ik hier

163
00:13:40,490 --> 00:13:47,010
een vuur korf, ja zo…dat blijft je
leven lang bij: Wat is brandbaar?

164
00:13:47,010 --> 00:13:52,670
Nou ja…, in de rij staan, dat zei ik
al, voor boodschappen en dan maakte

165
00:13:52,670 --> 00:14:01,571
je meermalen mee dat als je eindelijk
aan de beurt was, dat het op was, he.

166
00:14:01,571 --> 00:14:01,736
Dan kon je weer naar huis.

167
00:14:01,736 --> 00:14:04,730
Ik weet ook nog dat die winter zo
streng was, dat er zoveel sneeuw op het

168
00:14:04,730 --> 00:14:09,740
ijs lag, dat er helemaal niet geschaatst
kon worden als je er al zin in had.

169
00:14:09,740 --> 00:14:15,347
Want het was verschrikkelijk koud en dan
wil je ook wat eten. Nou dat was er niet.

170
00:14:15,347 --> 00:14:20,250
Wat we heel veel deden, was heel lang
op bed liggen. Dat was tenminste warm.

171
00:14:20,850 --> 00:14:27,350
Verlichting, mijn vader had altijd nog
een heel klein beetje olie overgehouden.

172
00:14:27,350 --> 00:14:32,270
Dat hebben we nog vrij lang in een heel klein
olielampje, zo’n klein vlammetje… Met kerst

173
00:14:32,270 --> 00:14:37,490
hadden we een kaars en ik weet nog dat die
kaars zo veel meer licht gaf, dat we daar we

174
00:14:37,490 --> 00:14:43,460
waren met vier kinderen dat we met zijn vieren
zo allemaal om die kaars heen konden lezen.

175
00:14:43,460 --> 00:14:52,020
Dat ging bij dat olielampje niet. Ja.

176
00:14:52,020 --> 00:14:53,600
Hoe was het voor uw moeder?

177
00:14:53,600 --> 00:14:58,420
Mijn moeder was heel optimistisch.

178
00:14:58,540 --> 00:15:06,090
Mijn vader die heeft dit allemaal meegemaakt,
wat dan in zo’n herinneringsboek staat.

179
00:15:06,090 --> 00:15:12,370
Toen mijn vrouw dit ging lezen, want
die heeft dat allemaal niet meegemaakt

180
00:15:12,370 --> 00:15:18,120
ik ben voor de tweede keer getrouwd zij
heeft het pas van later horen zeggen.

181
00:15:18,120 --> 00:15:20,840
En toen ging zij dit boek lezen
en toen zei ze: ‘Ik kan eigenlijk

182
00:15:20,840 --> 00:15:24,902
maar een paar bladzijden
tegelijk aan’. Zo akelig is dit.

183
00:15:24,902 --> 00:15:26,680
Het is zo verdrietig is dat geweest.

184
00:15:26,680 --> 00:15:30,690
En toen heb ik gezegd: ‘Het
moet voor mijn vader nog veel

185
00:15:30,690 --> 00:15:34,080
erger geweest zijn’. Want het
was geen optimistische man.

186
00:15:34,080 --> 00:15:42,520
Mijn vader was eigenlijk vrij pessimistisch altijd.
En mijn moeder was juist heel optimistisch.

187
00:15:42,520 --> 00:15:46,280
Als je toch nagaat dat ze in
verwachting was toen mijn vader werd

188
00:15:46,280 --> 00:15:50,206
weggevoerd, nou dat moet mijn
vader vreselijk gevonden hebben.

189
00:15:50,206 --> 00:15:57,920
Hij was een hele zorgzame man, dat hij mijn
moeder zo hoog in verwachting moest achterlaten

190
00:15:58,000 --> 00:16:05,640
en nog 4 andere kinderen in die situatie:
oorlog, weinig eten, weinig warmte enzovoort.

191
00:16:05,640 --> 00:16:11,810
Dat moet hij… Hij moet ondanks, plus
al die ellende die hij in Duitsland

192
00:16:11,810 --> 00:16:17,020
heeft meegemaakt, nog veel verdrietiger
zijn geweest, heimwee gehad.

193
00:16:17,020 --> 00:16:20,720
Dat moet verschrikkelijk zijn geweest,
zover als ik hem heb leren kennen.

194
00:16:20,720 --> 00:16:27,480
Maar mijn moeder, ik heb ze al die maanden
in de hongerwinter nooit horen klagen.

195
00:16:27,480 --> 00:16:29,600
Dat is ongelofelijk geweest.

196
00:16:29,600 --> 00:16:36,670
En zij moest dat baby’tje voeden,
moest dus zelf wat extra’s eten,

197
00:16:36,760 --> 00:16:41,400
ik zorgde voor het eten, ik heb nooit
gemerkt dat ze iets extra’s nam.

198
00:16:42,000 --> 00:16:46,300
Bijvoorbeeld. Ook
nooit de moed verloren.

199
00:16:46,300 --> 00:16:53,780
Ze zei ook regelmatig tegen ons: ‘Dit,
van Hitler, kan niet blijven bestaan.

200
00:16:53,860 --> 00:16:58,650
Daar moet een eind aan
komen. Dit is zo duivels.

201
00:16:59,020 --> 00:17:06,110
Dit gaat een keer over’. Dus ze
hield ook nog de moed erin, he.

202
00:17:06,110 --> 00:17:09,970
Op een gegeven moment werd er bij ons gebeld,
staat er een hele grote Duitse officier voor de

203
00:17:09,970 --> 00:17:17,640
deur… Ik zei al he, in Tuindorp waren een hele
hoop Duitse Wehrmacht mensen altijd ondergebracht.

204
00:17:17,640 --> 00:17:26,711
En die zei ‘Ja, mevrouw, dit huis gaan wij vorderen
als Officiersmess’. En toen zei ze: ‘Ga maar

205
00:17:26,711 --> 00:17:32,890
een deurtje verder, want er wonen hier 4 kinderen
en ik heb geen man, die zit in Duitsland, dus

206
00:17:33,080 --> 00:17:41,450
dat gaat niet door’. En die man die ging inderdaad
een deur verder en daar kwam een Officiersmess.

207
00:17:42,340 --> 00:17:46,530
Ze kregen een uur de gelegenheid om het
huis leeg te ruimen, daar hebben we allemaal

208
00:17:46,530 --> 00:17:52,358
heel hard aan meegeholpen, want er was
nog wat te eten in huis en wat brandstof.

209
00:17:52,359 --> 00:17:57,440
Maar…zo flink was mijn moeder.
Die zei gewoon: ‘Gebeurt niet!’.

210
00:18:00,590 --> 00:18:06,150
Ja, ik heb aan mijn moeder, aan die
hongerwinter, enorm goeie herinneringen.

211
00:18:06,320 --> 00:18:09,100
En toen is er ook tussen ons,
omdat ik toen zo’n beetje de

212
00:18:09,100 --> 00:18:14,350
heer des huizes was toen he,
een heel speciale band gegroeid.

213
00:18:14,600 --> 00:18:20,380
Nou had ik ook vijf zussen, dat was
misschien ook nog een reden, maar

214
00:18:20,380 --> 00:18:25,530
door die hongerwinter hebben wij een
heel speciale band altijd gehouden.

215
00:18:27,620 --> 00:18:28,490
Ja.

216
00:18:30,720 --> 00:18:34,400
Ik heb trouwens ook nog heel
wat brieven van mijn vader

217
00:18:34,730 --> 00:18:38,310
en moeder, die hebben elkaar
vrijwel nooit bereikt.

218
00:18:38,310 --> 00:18:40,440
Er lag een front tussen.

219
00:18:41,390 --> 00:18:48,290
Maar eh…tenminste…er was….nee, er lag
niet altijd een front tussen natuurlijk.

220
00:18:48,370 --> 00:18:53,180
Want mijn vader was ook in Duits gebied. Maar
die brieven, ja, die kwamen gewoon niet verder.

221
00:18:53,300 --> 00:18:57,570
Maar na de oorlog zijn die brieven
wel allemaal nog terecht gekomen.

222
00:18:57,570 --> 00:19:06,100
En ja, dan zie je ook bijvoorbeeld dat ze een
enorm geloofsvertrouwen hadden allebei, he.

223
00:19:06,100 --> 00:19:13,500
Van ja…: ‘Dit moet goedkomen’.
Ja, dat vond ik ook heel

224
00:19:13,500 --> 00:19:16,140
indrukwekkend, dat ze elkaar
op die manier moed inspraken.

225
00:19:16,140 --> 00:19:20,615
Het bereikte elkaar dan niet, maar naderhand
kon je die conclusie natuurlijk wel trekken.

226
00:19:20,615 --> 00:19:24,746
Dat ze toch wel sterk bleven.
Mijn vader ook wel, hoor.

227
00:19:24,747 --> 00:19:29,170
Daar heeft hij toch wel veel steun aan
gehad, merk je ook in de herinneringen

228
00:19:29,170 --> 00:19:34,500
die opgeschreven zijn, er was in
de groep van mijn vader iemand en

229
00:19:34,500 --> 00:19:38,870
die heette Langstraat en die nam,
dat heb je in groepen, de leiding.

230
00:19:38,870 --> 00:19:42,810
Er is altijd iemand, een sterk
iemand die komt bovendrijven.

231
00:19:42,810 --> 00:19:49,390
En die heette Langstraat en dat is de man
die naar de oorlog dagsluiter is geworden.

232
00:19:49,390 --> 00:19:58,330
Ik weet dat nog, ja, rond ’48,
’50, ongeveer, toen verscheen

233
00:19:58,330 --> 00:20:01,710
er op de televisie ’s avonds bij
de NCRV altijd een dagsluiter.

234
00:20:01,710 --> 00:20:07,070
En dat was dominee Langstraat, dat was iemand
die in toen was hij nog geen predikant trouwens

235
00:20:07,070 --> 00:20:12,109
maar die heeft in die groep elke avond een
dagsluiting gehouden, toen al, in dat kamp.

236
00:20:12,110 --> 00:20:13,170
Ga uw gang.

237
00:20:13,650 --> 00:20:20,700
Ja, in 1944 ben ik uitgezonden geweest
naar Friesland naar een boerderij.

238
00:20:20,750 --> 00:20:24,020
Dat was het ultieme he, dat je
op een boerderij terecht zou

239
00:20:24,020 --> 00:20:26,700
komen, want daar was altijd eten
en daar was altijd wat te doen.

240
00:20:26,700 --> 00:20:29,490
Dat was een heerlijke tijd
de hele maand augustus.

241
00:20:29,490 --> 00:20:34,131
En dat werd gedaan door kerken, door
diaconieën, en dat vind ik altijd

242
00:20:34,132 --> 00:20:38,395
nog een wonder, hoor er was toen
nauwelijks telefonisch verkeer mogelijk,

243
00:20:38,395 --> 00:20:41,260
dat ging allemaal met brieven, dat
werd allemaal van tevoren geregeld.

244
00:20:41,260 --> 00:20:43,060
Daar heb ik een heerlijke tijd gehad.

245
00:20:43,060 --> 00:20:48,250
En nou dacht ik altijd, dat ik in de
hongerwinter naar Groningen, naar Nieuwe Pekela

246
00:20:48,250 --> 00:20:52,920
ben geweest ook door de kerken, maar ik heb
later begrepen, via televisie een keer,

247
00:20:52,920 --> 00:21:00,620
dat dat is uitgezocht, maar dat is toen
door Rotterdamse mensen georganiseerd.

248
00:21:00,620 --> 00:21:06,120
Vanuit de Gemeente is dat toen
gedaan. En toen zijn wij verzameld.

249
00:21:06,120 --> 00:21:10,200
Wij moesten in de Maashaven
in een rijnaak stappen.

250
00:21:10,730 --> 00:21:16,510
En nou was het probleem dat er
daarom hebben we er tien dagen over

251
00:21:16,510 --> 00:21:20,060
gedaan om in Groningen te komen dat
er nooit een sleepboot beschikbaar

252
00:21:20,060 --> 00:21:23,140
was, ja daar was in die tijd ook
geen brandstof voor natuurlijk.

253
00:21:23,140 --> 00:21:28,820
En er kon alleen maar ’s nachts gevaren
worden als het ook nog donker was.

254
00:21:28,820 --> 00:21:31,760
We hebben bijvoorbeeld een
paar dagen in Amsterdam

255
00:21:31,760 --> 00:21:34,510
gelegen voordat we het
IJsselmeer over konden steken.

256
00:21:34,510 --> 00:21:39,750
Want, ja, de maan scheen of er waren
te veel vliegtuigen in de lucht.

257
00:21:39,750 --> 00:21:42,720
Maar we zijn tenslotte
dan toch overgestoken.

258
00:21:42,720 --> 00:21:46,670
En ja, dat was een afschuwelijk
verblijf in zo’n rijnaak.

259
00:21:46,670 --> 00:21:49,720
Daar waren kolen in vervoerd,
dus je werd er pikzwart.

260
00:21:49,720 --> 00:21:54,350
Er was wat stro op de grond waar
je dan op kon liggen en slapen.

261
00:21:54,350 --> 00:21:57,900
Ik denk dat er zeker honderd
jongens in dat ruim waren.

262
00:21:57,900 --> 00:22:05,460
Dan werd er achterin ergens een
provisorisch toilet neergezet, dat

263
00:22:05,460 --> 00:22:08,750
werd 1 x per dag geleegd, dat is
ook eens een keer omlaag gevallen.

264
00:22:08,750 --> 00:22:14,390
Dat was een afschuwelijke
reis. Er was ook weinig eten.

265
00:22:14,390 --> 00:22:19,612
Ik weet nog dat we in Lemmer aankwamen, dat
was op een zondag en toen mochten we er uit.

266
00:22:19,612 --> 00:22:22,710
Dat was wel een wonder dat
we even er uit mochten.

267
00:22:22,710 --> 00:22:28,970
En daar hadden mensen al gauw in de gaten
dat we van die Rotterdamse hongerlappen

268
00:22:28,970 --> 00:22:33,530
waren en die mensen kwamen allemaal met
eten, met boterhammen met spek en zo.

269
00:22:33,530 --> 00:22:35,570
Dat was zo ongelofelijk voor ons!

270
00:22:35,570 --> 00:22:41,240
Maar om nog een voorbeeld te geven hoe
we ons gevangen voelden: Je kon dan

271
00:22:41,240 --> 00:22:46,070
een trapje op naar het dek, en daar
zat dan een begeleider een mevrouw

272
00:22:46,070 --> 00:22:50,770
was dat en als je nou een knoop
aangenaaid wilde hebben, dan deed zij dat.

273
00:22:50,770 --> 00:22:54,480
En ik weet nog dat wij een
knoop aftrokken om naar

274
00:22:54,480 --> 00:22:59,080
boven te kunnen gaan, dan
zag je even de buitenlucht.

275
00:22:59,170 --> 00:23:01,010
Toen zijn we in Groningen gearriveerd.

276
00:23:01,010 --> 00:23:04,718
De leiding, het waren aardige
mensen die ons begeleidden daar.

277
00:23:04,719 --> 00:23:09,090
Dat had niks met de Duitsers te maken of zo,
dat was gewoon heel vriendelijk transport.

278
00:23:09,090 --> 00:23:12,590
Alleen, ja…het was natuurlijk
afzien in alle opzichten.

279
00:23:12,590 --> 00:23:17,980
Toen heeft men ons het Groningse
volkslied geleerd. Dat ken ik nog.

280
00:23:18,370 --> 00:23:21,230
En al zingend zijn wij
Groningen binnengevaren.

281
00:23:21,230 --> 00:23:27,700
Toen kwamen we terecht in een
kerkgebouw en daar kregen wij havermout,

282
00:23:27,730 --> 00:23:33,750
ik denk gekookt in volle melk,
want ik schrokte het naar binnen!

283
00:23:33,750 --> 00:23:38,330
En dat was veel te veel.
Dat viel helemaal niet goed.

284
00:23:38,330 --> 00:23:40,960
Maar goed, toen ben ik in
Nieuwe Pekelaar terecht gekomen.

285
00:23:40,960 --> 00:23:46,620
Niet op een boerderij, maar wel bij
mensen die heel veel eten hadden daar.

286
00:23:46,760 --> 00:23:51,900
Wij konden daar niet naar school. Er waren
daar te veel van die mensen aangekomen.

287
00:23:51,900 --> 00:23:58,480
Dus ik heb daar van maart tot juni op
straat gelopen. De bevrijding meegemaakt.

288
00:23:59,230 --> 00:24:05,110
En toen kwam ik thuis, in juni met een vrachtwagen,
want er was nog geen behoorlijk vervoer.

289
00:24:05,110 --> 00:24:09,277
Er ging af en toe een vrachtwagen
naar het Westen, daar kon ik in mee.

290
00:24:09,278 --> 00:24:15,110
En ik kwam dus bij verrassing weer thuis op een
avond. Mijn vader was al thuis, uit Duitsland.

291
00:24:15,140 --> 00:24:19,710
Die is trouwens komen lopen. Iedereen
bijna kwam lopen he, uit Duitsland.

292
00:24:19,710 --> 00:24:23,080
Eh, maar goed, ik had dan het
geluk met een vrachtwagen.

293
00:24:23,080 --> 00:24:28,340
Eh, die mensen hebben mij in Nieuwe
Pekela verschrikkelijk goed verzorgd.

294
00:24:28,340 --> 00:24:36,622
Ik had aan niets gebrek, behalve dat ze mij niet
zo vaak in bad hebben laten gaan. Ha, ha, ha.

295
00:24:36,630 --> 00:24:39,300
Maar nou was dat in
de oorlog wel vaker.

296
00:24:39,300 --> 00:24:44,760
Ik kwam dus thuis met schurft en ik
zei tegen mijn moeder: ‘Ik heb ook nog

297
00:24:44,760 --> 00:24:49,750
luizen op mijn kop’ Dat zeiden ze daar,
he, ik had aardig Gronings leren praten.

298
00:24:49,750 --> 00:24:55,880
Nou ja, dat werd allemaal gauw aangepakt. En ik
was verschrikkelijk blij dat ik weer thuis was.

299
00:24:55,880 --> 00:24:59,540
En dat uw vader er ook weer was.

300
00:24:59,540 --> 00:25:09,690
Die was er dus al. Ja, dat is een afschuwelijke
wandeltocht geweest. Hij had ook nog een zere voet.

301
00:25:09,690 --> 00:25:12,760
Hij is een keer van een dak gevallen.

302
00:25:12,760 --> 00:25:19,270
Eh, in dat Lager waarin zij
waren ondergebracht, daar

303
00:25:19,270 --> 00:25:21,520
waren vaak bombardementen
natuurlijk in de buurt.

304
00:25:21,520 --> 00:25:24,231
Dan vielen er dakpannen van het dak.

305
00:25:24,232 --> 00:25:27,990
En toen gingen ze dat repareren en
toen is hij door dat dak gezakt, is hij

306
00:25:27,990 --> 00:25:32,440
akelig op zijn voet terecht gekomen en
toen is hij wel naar huis gaan lopen.

307
00:25:33,040 --> 00:25:38,190
Maar ja, dat is natuurlijk wel
een hele akelige tocht geweest.

308
00:25:38,190 --> 00:25:41,579
Hoe was het weerzien met uw vader?

309
00:25:43,030 --> 00:25:46,670
Ja, ik kan me daar toch
eigenlijk weinig van herinneren.

310
00:25:46,670 --> 00:25:54,550
Alles was ineens weer, ja, je was
weer thuis! Alles was weer gewoon.

311
00:25:55,200 --> 00:26:03,430
Ja, dat woord ‘gewoon’ valt dan denk ik. Het was
heerlijk om alles weer op zijn plek te hebben.

312
00:26:03,430 --> 00:26:10,180
En ja…er werd ook weinig
meer over verteld.

313
00:26:11,100 --> 00:26:16,030
Dat verbaast me nog wel eens meer
over alle verhalen die nu vaak

314
00:26:16,030 --> 00:26:19,490
naar boven komen, toen werd er
eigenlijk weinig over verteld.

315
00:26:19,490 --> 00:26:24,030
Ik kan me herinneren dat er een
soldaat uit Indië terugkwam en toen

316
00:26:24,030 --> 00:26:27,032
zei z’n vader na 4 jaar: ‘Je hebt
vier jaar mooi weer gehad, nou ga je

317
00:26:27,032 --> 00:26:31,790
maar weer eens aan het werk’. De
wederopbouw, vooral in Rotterdam he.

318
00:26:31,790 --> 00:26:38,040
Het draaide altijd om wederopbouw. Niet
meer zeuren, niet meer achterom kijken.

319
00:26:38,250 --> 00:26:41,520
Er werd eigenlijk niet
meer over gesproken.

320
00:26:42,360 --> 00:26:44,860
Ik kan me daar eigenlijk ook
helemaal niks van herinneren.

321
00:26:44,860 --> 00:26:49,149
Uw vader heeft dit niet verteld
voordat hij het op schrift stelde?

322
00:26:49,150 --> 00:26:56,810
Nou, dit is op schrift gesteld dus door een
lotgenoot. En dat is pas veel later bij ons gekomen.

323
00:26:56,990 --> 00:27:03,984
Ik kan me ook in onze familie herinneren dat dit
heel lang ook niet gelezen werd of bekend was.

324
00:27:03,985 --> 00:27:18,920
Dat is eigenlijk allemaal pas, nou de laatste 5
jaar van zijn leven denk ik pas besproken. BRIEVEN

325
00:27:18,920 --> 00:27:24,220
Ik heb nog een paar brieven gevonden van mijn vader
en moeder, die hebben ze aan elkaar geschreven.

326
00:27:24,400 --> 00:27:26,790
Maar ze hebben elkaar niet bereikt.

327
00:27:26,790 --> 00:27:31,570
Dat ging zo in de oorlog, die brieven
zijn na de oorlog pas boven water gekomen.

328
00:27:31,570 --> 00:27:36,730
Maar eh, ik heb er hier
bijvoorbeeld een geschreven

329
00:27:36,730 --> 00:27:39,950
door mijn vader met potlood
op een half blocnotevelletje.

330
00:27:40,570 --> 00:27:47,480
11 november 1944 staat er boven. Dus de eerste dag.
Lieve Mien en kinderen, Even een paar krabbels.

331
00:27:47,480 --> 00:27:52,590
Na een zware dag en nacht in Amsterdam
aangekomen. Waar ik heenga weet ik nou niet.

332
00:27:52,590 --> 00:27:55,950
Het zal me niks verwonderen als
dit uiteindelijk Duitsland was.

333
00:27:55,950 --> 00:28:03,400
Ik zit nu eenmaal in het schuitje, dus varen.
Aan jouw attest werd geen aandacht geschonken.

334
00:28:03,400 --> 00:28:09,890
Mijn moeder was 7 maanden in verwachting.
Ik ben vol goede moed en vertrouwen.

335
00:28:09,890 --> 00:28:14,150
Laat dit ook bij jou zo zijn. We
weten, we staan ook nu niet alleen.

336
00:28:14,150 --> 00:28:17,460
Ik weet niet of ik je spoedig
zal kunnen schrijven.

337
00:28:17,460 --> 00:28:20,520
Neem maar alle maatregelen
die je denk dat nodig zijn.

338
00:28:20,520 --> 00:28:26,690
Als ik lang wegblijf, zou je dan niet eens met
je moeder praten over tante Sjaan als hulp?

339
00:28:27,230 --> 00:28:30,100
Als je voorlopig maar door de
bevalling heen geholpen wordt.

340
00:28:30,100 --> 00:28:35,346
Pieker maar niet over al die moeilijkheden.
Heeft mijn vader natuurlijk wel gedaan.

341
00:28:37,610 --> 00:28:41,190
Laten we er beiden van
overtuigd zijn dat dezelfde God

342
00:28:41,190 --> 00:28:44,810
jullie in Rotterdam en mij
in de Vreemde zal bijstaan.

343
00:28:45,460 --> 00:28:49,700
De stukken, de boeken van de diaconie
moet je maar aan De Vries geven.

344
00:28:49,930 --> 00:28:58,550
Henk, zul je in alles je moeder helpen?
Sjaan ook?! Jullie worden al zo groot.

345
00:28:58,760 --> 00:29:01,650
Hetty en Mar, geen ruzie maken, hoor!

346
00:29:02,730 --> 00:29:06,840
Mien, als de buren je behulpzaam willen
zijn, dan moet je dat accepteren, hoor.

347
00:29:06,840 --> 00:29:14,350
Is er al iets van Klaas bekend? Die zal ook wel
de sigaar zijn. Dat was mijn oom die ontsnapt is.

348
00:29:14,970 --> 00:29:18,860
Allen een flinke zoen van
pa. Dag Mien, houd je goed.

349
00:29:21,030 --> 00:29:26,380
Dan heb ik hier een briefje van 14 november,
opnieuw met potlood op een blocnotevel.

350
00:29:26,440 --> 00:29:34,820
Lieve mama en kinderen, Dinsdagmiddag in Kampen,
in het ruim van een lichter. Nog enige berichten.

351
00:29:34,820 --> 00:29:39,520
We zijn hier nu reeds vier dagen
op reis. We varen alleen ’s nachts.

352
00:29:39,660 --> 00:29:43,270
Zondagavond vetrokken over
de Zuiderzee naar Kampen.

353
00:29:43,450 --> 00:29:47,660
Van daar, na de nacht van maandag
op dinsdag in de Van Heutszkazerne

354
00:29:47,660 --> 00:29:49,870
te hebben doorgebracht, zullen
wij vanmiddag vertrekken.

355
00:29:49,870 --> 00:29:54,300
Bestemming nog steeds onbekend.
Ik vrees nog steeds Duitsland.

356
00:29:54,460 --> 00:30:00,310
Wat we zo in de afgelopen dagen hebben
doorgemaakt, zal ik maar niet nader verklaren.

357
00:30:00,310 --> 00:30:02,730
Ik zou daar een boek
over kunnen schrijven.

358
00:30:02,730 --> 00:30:08,630
Als we elkaar later, we hopen spoedig, weerzien,
zal ik jullie dat wel eens precies vertellen.

359
00:30:08,630 --> 00:30:11,070
Ik ben in prettig gezelschap.

360
00:30:11,070 --> 00:30:18,024
De broers van de Oever, overburen, en de heer Oostrum
van het Krielerf, een vriend van Tekens. Dhr.

361
00:30:18,025 --> 00:30:23,730
Tekens is zeker weer vrijgekomen?
Dat was een reserve officier.

362
00:30:23,740 --> 00:30:28,790
Gelukkig dat je wat extra brood had
meegegeven. Dat is goed van pas gekomen!

363
00:30:28,790 --> 00:30:35,280
Het eten wordt onregelmatig verstrekt. Ik heb
er mijn vrienden ook nog mee kunnen helpen.

364
00:30:35,420 --> 00:30:40,130
Ik hoop maar dat ik niet van hen wordt
gescheiden. We zijn elkaar tot steun.

365
00:30:40,130 --> 00:30:45,010
We reizen in groot gezelschap
van duizenden Rotterdammers.

366
00:30:45,230 --> 00:30:52,160
Van Bas, Balt, Piet, Gerrit, Klaas en Cor
heb ik niks gehoord. Zijn ze ook weg?

367
00:30:52,160 --> 00:30:56,390
Ik ben naar alles toch
zo geweldig nieuwsgierig!

368
00:30:56,560 --> 00:30:59,780
Zolang ik geen vast adres
heb, kan je mij niet schrijven.

369
00:31:00,440 --> 00:31:04,780
Vandaag hoorde ik dat de Engelsen
17 km van Rotterdam af zitten.

370
00:31:04,780 --> 00:31:09,520
Ik houd mijn hart vast, het idee
alleen al, jij in jouw toestand met

371
00:31:09,520 --> 00:31:14,520
4 kinderen, nu alleen de bevrijding
met de vele gevaren mee te maken.

372
00:31:14,990 --> 00:31:17,530
Maar wat is het toch
wonderlijk dat je, nu je zulke

373
00:31:17,530 --> 00:31:22,300
grote zorgen hebt, jezelf
veel dichter bij de Heere weet.

374
00:31:22,510 --> 00:31:28,730
Soms zit ik midden in de put, maar in een ander
ogenblik is alles zo blij en vol vertrouwen.

375
00:31:28,740 --> 00:31:34,430
Mien, ik hoop dat dit ook bij jou zo
is. Een voorval wil ik je vertellen.

376
00:31:34,430 --> 00:31:39,490
Maandagavond brachten wij de nacht
door in die Van Heutszkazerne.

377
00:31:39,600 --> 00:31:46,130
Er waren die avond en nacht veel zieken.
We zaten met honderden in een paardenstal.

378
00:31:46,560 --> 00:31:52,770
Onze stemming was onder nul. Wij voelden
alleen de grote nood waarin wij verkeerden.

379
00:31:53,350 --> 00:31:57,390
Cor van de Merwe, die ook bij ons
vertoeft, heeft toen de leiding genomen.

380
00:31:57,390 --> 00:32:00,390
Hij was in uniform van Luitenant.

381
00:32:00,530 --> 00:32:05,470
Daarna heeft een dominee gesproken en hebben we
met z’n allen Christelijk en niet-Christelijk-

382
00:32:05,470 --> 00:32:12,410
gezongen: ‘Als ge in nood gezeten, geen
uitkomst ziet’. Enzovoort, lees maar na.

383
00:32:12,550 --> 00:32:18,230
Wat was dat stemmig! Ik persoonlijk
werd na het zingen wonderlijk gesterkt.

384
00:32:19,590 --> 00:32:25,290
Over de financiële regeling met Rijk of Gemeente
en de houding van de RVS… Waar mijn vader werkte.

385
00:32:25,290 --> 00:32:32,700
…weet ik niets. Daar naar moet je maar eens
informeren. Wat ik hier zelf krijg, weet ik ook niet.

386
00:32:32,700 --> 00:32:39,700
Afijn, je zit niet zonder geld, gelukkig. Wat
zal het heerlijk zijn elkaar weer te zien!

387
00:32:39,770 --> 00:32:42,310
Mijn gedachten zijn
voortdurend bij jullie.

388
00:32:42,390 --> 00:32:45,250
Laten we hopen en vertrouwen
dat we allen voor elkaar

389
00:32:45,250 --> 00:32:49,230
gespaard mogen blijven en dat
de oorlog spoedig geëindigd is.

390
00:32:49,550 --> 00:32:53,280
En in ieder geval hopen we
dat ik spoedig thuis ben.

391
00:32:53,380 --> 00:33:00,070
Misschien zie ik, zoals het altijd wel weer, te
pessimistisch in. Allen een zoen van je vader.

392
00:33:00,070 --> 00:33:03,050
Mien, houd je flink,
we moeten er door.

393
00:33:03,050 --> 00:33:13,430
Dan heb ik hier nog een brief van
20 december. Ook maar verder gaan?

394
00:33:13,430 --> 00:33:15,360
Ja, het gaat heel goed.

395
00:33:15,360 --> 00:33:20,010
Potlood weer, heel klein geschreven
op een half blocnotevelletje.

396
00:33:20,500 --> 00:33:24,910
Lieve Mien en kinderen, Gelukkig
kan ik thans wat van me laten horen.

397
00:33:24,910 --> 00:33:27,420
Ik maak het goed, maak
je over mij niet ongerust.

398
00:33:27,420 --> 00:33:31,430
De voeding is goed, het werk niet
zwaar, de omgeving is prachtig.

399
00:33:31,430 --> 00:33:36,410
Het ergste is dat ik zeer naar jullie
verlang en dat ik niks van jullie weet.

400
00:33:36,410 --> 00:33:40,790
Er wordt hier veel verteld over de
levensmiddelenvoorziening in Rotterdam.

401
00:33:40,790 --> 00:33:46,810
Gelukkig had je nog wat in huis.
Doe maar zuinig aan. Heb je hulp?

402
00:33:47,050 --> 00:33:50,200
Al mijn pogingen om in verband
met je omstandigheden naar

403
00:33:50,200 --> 00:33:53,700
huis te kunnen, zijn tot
dusver vruchteloos gebleven.

404
00:33:53,810 --> 00:34:00,780
Misschien kun je een regeling treffen met tante
Sjaan of Teunie. Je kan niet alleen blijven.

405
00:34:00,950 --> 00:34:06,330
Meneer Rozendaal, de achterbuurman, die wil
misschien ook wel helpen met wat mannenwerk.

406
00:34:06,430 --> 00:34:10,680
De broers en zwagers zijn zeker
ook allemaal gedeporteerd?

407
00:34:10,970 --> 00:34:14,820
Ik geloof niet dat je mij terug zal
zien voor het einde van de oorlog.

408
00:34:14,900 --> 00:34:18,100
Hoe moeilijk dit ook voor je zal
zijn, er is niks aan te doen.

409
00:34:18,100 --> 00:34:22,580
Je zou ook de hulp van de diaconie,
huiszorg, kunnen inroepen.

410
00:34:22,580 --> 00:34:26,200
Praat eens met De Vries wat het
geld betreft, of met Hulst,

411
00:34:26,200 --> 00:34:30,080
of hij het een en ander op
mijn kantoor kan bespreken.

412
00:34:30,080 --> 00:34:35,190
De RVS zal me wel doorbetalen. Dat
is inderdaad achteraf ook gebeurd.

413
00:34:35,310 --> 00:34:40,490
Spreek verder de spaarpot maar aan. Het
voornaamste is dat we deze tijd doorkomen.

414
00:34:40,490 --> 00:34:43,900
Ik heb hier heel veel
hulp ontvangen van Dhr.

415
00:34:43,900 --> 00:34:48,210
Langstraat, die je mogelijk
dezer dagen nog zal bezoeken.

416
00:34:48,280 --> 00:34:51,440
Als je bijzondere moeilijkheden
hebt, vertrouw ze hem maar toe.

417
00:34:51,440 --> 00:34:56,110
Hij weet misschien wel een oplossing. Hij is
een ware vriend en een broeder in het geloof.

418
00:34:56,530 --> 00:35:02,270
Een gunstige kant van deze moeilijkheden
is dat ons geloof nu wordt beproefd.

419
00:35:02,410 --> 00:35:05,810
Meer dan ooit voel ik thans
dat de Heere over ons beschikt

420
00:35:05,810 --> 00:35:10,150
en dat hij mijn en jullie
lot in zijn handen heeft.

421
00:35:10,260 --> 00:35:15,120
Wat we thans alleen kunnen doen is bidden
en afwachten. En intussen flink blijven.

422
00:35:15,280 --> 00:35:20,370
Mien, je hebt nooit bij de pakken
neergezeten, wees moedig en sterk en richt

423
00:35:20,370 --> 00:35:25,730
je oog vol vertrouwen op Hem, die jou
ziet en ook mij, in hetzelfde licht.

424
00:35:25,730 --> 00:35:29,130
Die over ons beschikt,
hetzij leven of dood.

425
00:35:29,220 --> 00:35:35,230
Moge hij ons weer spoedig bijeen brengen in
goede gezondheid. Zijn de kinderen gehoorzaam?

426
00:35:35,690 --> 00:35:42,940
Henk, zul je je moeder goed helpen? Houtjes hakken
en cokes kloppen? Denk je goed aan je huiswerk?

427
00:35:42,940 --> 00:35:49,890
Zorg dat je moeder geen klachten heeft, hoor. Jij
bent nu in mijn plaats de oudste man in huis.

428
00:35:50,030 --> 00:35:56,750
Heb je in je atlas al gevonden waar Oelde ligt?
Ligt in Westfalen, tussen Hannover en Bielefeld.

429
00:35:56,890 --> 00:36:02,250
Er wordt hier niet veel gebombardeerd.
Sjaan, zul je je moeder ook goed helpen?

430
00:36:02,250 --> 00:36:07,020
Afdrogen, vegen, stof afnemen,
schoenenpoetsen met Henk samen?

431
00:36:07,020 --> 00:36:12,410
Je weet, volgende maand komt het kindje.
Moeder moet erg voorzichtig zijn.

432
00:36:12,490 --> 00:36:17,860
En als het kindje er is, moet jij er op passen.
Hetty, jij ook kleine werkjes doen, hoor.

433
00:36:17,860 --> 00:36:25,830
Goed op je moeder passen. Mar, kleine schat, jij
zoet zijn en goed op Henk, Sjaan en Hetty passen.

434
00:36:25,840 --> 00:36:30,893
Zullen jullie allen voor vader en moeder bidden?
Na de oorlog hoop ik weer bij jullie te komen.

435
00:36:31,110 --> 00:36:37,929
Mien, houd je flink hoor! Een kus van je liefhebbende
Henk. Nu allen, een flinke zoen van je vader.

436
00:36:37,930 --> 00:36:56,320
Nou, ik vind het zelf nog ontroerend!
Om het weer te lezen. Geweldig. Mooi he?

437
00:36:56,490 --> 00:37:01,480
Ja, ik heb nogal wat brieven gevonden
van mijn vader en moeder uit de oorlog.

438
00:37:01,480 --> 00:37:07,070
Ze zijn vaak slecht leesbaar,
dus ik heb ze voor mijn

439
00:37:07,070 --> 00:37:10,220
zusjes en de rest van de familie
een keer op papier gezet.

440
00:37:10,220 --> 00:37:17,400
En daar lees ik dus nu uit voor. Eh, de
brieven van mijn moeder zijn niet zo talrijk.

441
00:37:17,400 --> 00:37:19,650
Die zijn waarschijnlijk
verloren gegaan in Duitsland.

442
00:37:19,650 --> 00:37:23,020
Maar de brieven van mijn vader
naar huis, die zijn blijkbaar

443
00:37:23,020 --> 00:37:27,570
wel vrij, in grote aantallen
aangekomen en bewaard gebleven.

444
00:37:27,570 --> 00:37:36,440
Hier heb ik een brief van mijn moeder, 15 februari
1945, met een kroontjespen beschreven briefkaart

445
00:37:36,440 --> 00:37:43,850
die pa nooit ontvangen heeft, want er staan twee
grote stempels op: ‘Retour’ en ‘Censuur Dienst’.

446
00:37:43,850 --> 00:37:49,250
Maar, 15 februari ’45,
Rotterdam: Lieve papa, Je

447
00:37:49,250 --> 00:37:52,880
briefkaarten van 21 en 23
januari heb ik ontvangen.

448
00:37:52,880 --> 00:38:00,110
Wat waren we blij! Vooral dat je nu weet
dat onze Wilhelmina Margriet geboren is.

449
00:38:00,930 --> 00:38:06,140
Ze weegt nu 8 pond. Ik voed ze
zelf en ze groeit 1,5 ons per week.

450
00:38:06,140 --> 00:38:12,580
Sjanie haar voet is weer beter, ze was er eerder
af dan jij hoor. Maar ze heeft dezelfde pijn gehad.

451
00:38:12,580 --> 00:38:17,580
Hetty was klierachtig en ze heeft een ontsteking
in haar mondje gehad, maar dat is weer voorbij.

452
00:38:17,580 --> 00:38:22,560
Ik ga om de 14 dagen met
Miepje naar dokter Jonksius.

453
00:38:33,510 --> 00:38:39,520
Lieve papsie, we verlangen allemaal zo erg naar
je. Maar we willen geduldig Gods tijd afwachten.

454
00:38:39,520 --> 00:38:43,590
Van allemaal veel groeten
en een dikke zoen, dag.

455
00:38:45,980 --> 00:38:53,660
Dan is er een lange brief, met kroontjespen
op zes kantjes slecht schrift papier.

456
00:38:53,700 --> 00:39:01,530
2 maart 1945 Lieve papa, Wat waren we
gelukkig met je uitgebreide brieven!

457
00:39:01,530 --> 00:39:06,400
Nu weten we weer een heleboel van je en ik ben
erg blij dat je het zo goed getroffen hebt.

458
00:39:06,400 --> 00:39:11,220
Als je van huis bent, is al verschrikkelijk,
maar als je dan ook nog slecht hebt van

459
00:39:11,220 --> 00:39:16,120
eten en slaapgelegenheid en bombardementen,
dan is het niet meer om uit te houden.

460
00:39:16,230 --> 00:39:20,600
Eerst, toen ik zo weinig bericht
kreeg, heb ik ook erg in de war gezeten.

461
00:39:20,600 --> 00:39:23,680
Maar nu ben ik erg dankbaar
voor je goede berichten, al

462
00:39:23,680 --> 00:39:28,220
lees ik tussen de regels door
je grote verlangen naar huis.

463
00:39:28,250 --> 00:39:33,340
Geduld hoor, papsie! Wij verlangen
ook erg. Eerst wat over mezelf.

464
00:39:33,340 --> 00:39:37,770
Ik ben gelukkig erg goed en zie er reuze
goed uit, en dan na zo’n zware winter.

465
00:39:37,770 --> 00:39:46,300
6 weken vorst en dan met 3 mud kolen en nu pas een
half mud extra voor de baby. Hoe bestaat het he?

466
00:39:46,300 --> 00:39:51,245
En als ik je vertel dat ik nog zeker
mud over heb en nog flink wat hout wat

467
00:39:51,246 --> 00:39:54,750
er in de schuur staat, dan zou je geneigd
zijn om te zeggen dat ik het jok.

468
00:39:54,750 --> 00:39:58,380
Maar toch is het zo. Met
het eten is het precies zo.

469
00:39:58,380 --> 00:40:03,300
Die zaterdag dat jij bent weggegaan,
kwam er geen melkboer of bakker

470
00:40:03,400 --> 00:40:07,180
en kregen we als rantsoen 1 brood
per week en 2 kilo aardappels.

471
00:40:07,180 --> 00:40:14,440
Geen melk voor de kinderen, geen taptemelk,
geen jam, stroop, boter. Kortom: alles was fout.

472
00:40:14,600 --> 00:40:19,750
Later is het rantsoen brood verlaagd tot een
half brood per week en 1 kilo aardappelen.

473
00:40:19,750 --> 00:40:24,130
Nu hebben we weer een heel
brood en een kilo aardappelen.

474
00:40:24,150 --> 00:40:31,360
Kaas, vlees en een ingeleverde jam-bon waarop ik
na 3 weken een pak kunsthoning heb kunnen krijgen.

475
00:40:31,360 --> 00:40:34,190
Vlees hebben we al in
geen vier weken gehad.

476
00:40:34,190 --> 00:40:38,950
Maar verleden week heb ik 14 bonnen
worst gekregen, dat was feest!

477
00:40:38,950 --> 00:40:42,560
Ziezo papa, de ontstellende
berichten uit Rotterdam.

478
00:40:42,560 --> 00:40:55,650
En toch heb ik nog een voorraad van peulvruchten
en wek, ongeveer twintig pond om pap te koken.

479
00:40:56,140 --> 00:41:01,930
En dan komen er nog wat… Zuurkool,
twee witte kolen, twee rode kolen,

480
00:41:01,930 --> 00:41:06,160
gedroogde boontjes, Keulse potje met
snijbonen en wat prinsessenbonen.

481
00:41:06,160 --> 00:41:10,490
Zou je niet zeggen dat hiervan een
wonder is als van de weduwe met haar kruik

482
00:41:10,490 --> 00:41:15,040
olie?! Ik vergeet nog dat ik bij de
groenteboer nog aardappelen tegoed heb.

483
00:41:15,040 --> 00:41:17,810
Het vervoer is slecht.

484
00:41:18,000 --> 00:41:22,460
Elke keer als er een flinke hap uit de
voorraad was, heb ik weer wat gekregen.

485
00:41:22,570 --> 00:41:25,932
Van de kerk wordt ook wel eens wat
gedaan en dan val ik er altijd bij.

486
00:41:25,980 --> 00:41:31,820
Zo kwam de dominee maandagmorgen met een
pond of vijf tarwe. Hij leeft erg mee.

487
00:41:31,980 --> 00:41:35,400
Wildschut en De Lange zijn voor
me bezig voor een mud aardappels.

488
00:41:35,400 --> 00:41:40,620
Ik moest het risico nemen om 30,- gulden
te storten, wat ik natuurlijk gedaan heb.

489
00:41:40,760 --> 00:41:45,470
Jaap de Vries doet moeite voor een
half mud tarwe, wat spotgoedkoop is:

490
00:41:46,090 --> 00:41:52,420
175,- gulden per half mud wat ik niet
durf te hopen dat ik het zal krijgen.

491
00:41:52,420 --> 00:41:56,330
Nu weet je precies hoe alles thuis
is en hoef jij niet te tobben.

492
00:41:56,330 --> 00:42:01,530
Deze week hebben we het Zweedse
wittebrood, boter en gort gehad.

493
00:42:01,530 --> 00:42:04,475
Het leek een groot feest
het leek wel kerst!

494
00:42:04,680 --> 00:42:11,280
Alle winkels voorzien van witte doeken met
rode kruizen erop. En die blijde gezichten.

495
00:42:11,430 --> 00:42:16,870
We hebben tenminste ons best gedaan. Voor
Miep krijg ik in plaats van brood iets anders.

496
00:42:16,870 --> 00:42:22,280
De honger is inderdaad groot hier.
Bij Balt en Bas is het heel erg.

497
00:42:22,610 --> 00:42:26,600
Henk, ik heb Hetty en Gerda daarom nog
maar een paar keer te eten gevraagd,

498
00:42:26,600 --> 00:42:29,940
omdat ze al een paar weken zo goed
als niks voor de kinderen hadden.

499
00:42:30,680 --> 00:42:35,820
Ik heb van de week ook bij Rozendaal en van de
Oever voor allemaal een boterham kunnen brengen.

500
00:42:35,820 --> 00:42:41,490
Die mensen weten zich geen raad van de
honger! Zulke grote mensen hebben het slecht.

501
00:42:42,210 --> 00:42:46,570
Moeder is heel zwak. Je herkent
haar haast niet meer, zo mager.

502
00:42:46,570 --> 00:42:52,140
Hele gezinnen trekken weg naar het Noorden. Ik
bedoel: mensen die het toch heus niet arm hadden.

503
00:42:52,380 --> 00:42:57,540
Mevrouw Westdorp is al voor de tweede
keer naar Gelderland omdat ze zonder zaten.

504
00:42:58,970 --> 00:43:02,300
Ze hebben het kleine
kamertje van Westdorp geleend

505
00:43:02,300 --> 00:43:05,530
en Frans… Dat zijn de buren
…die hebben hier geslapen.

506
00:43:05,530 --> 00:43:10,250
Ik mag daar altijd komen om
warm water en om te koken.

507
00:43:10,250 --> 00:43:15,830
Dat zijn die mensen dus waar de
Duitsers dus ingekwartierd zijn.

508
00:43:15,830 --> 00:43:19,500
Ze hebben kolen genoeg en
ze zijn erg goed voor mij.

509
00:43:19,500 --> 00:43:22,879
Zo zie je dat God ons
buitengewoon nabij is en als

510
00:43:22,880 --> 00:43:26,590
je in zo’n grote hongersnood
nog elke keer kunt eten.

511
00:43:27,140 --> 00:43:31,980
Het is wel een onophoudelijk
gebedel aan de deur om eten.

512
00:43:32,060 --> 00:43:40,030
En de trek naar het Noorden nam onrustbarend toe.
Nu de kinderen. Henk is mijn trouwe kameraad.

513
00:43:40,030 --> 00:43:49,950
Hakt hout, zorgt voor de bonnen en raast op zijn
zussen. Het is ook wel erg voor hem: weer een zus!

514
00:43:50,550 --> 00:43:58,380
Maar hij houdt vreselijk veel van haar. Hij is nog
op zijn gewicht van deze zomer. Dus dat gaat wel.

515
00:43:58,380 --> 00:44:01,480
Sjaan ziet er best uit,
haar voet is weer beter.

516
00:44:01,480 --> 00:44:06,930
Ze heeft veel pijn gehad en koorts, maar
dat is gelukkig voorbij. Ze helpt me goed.

517
00:44:07,090 --> 00:44:12,420
Hetty is erg minnetjes. Ze heeft een ontsteking
in haar hoofdje gehad en kon slecht eten.

518
00:44:12,420 --> 00:44:15,010
Nu knapt ze gelukkig weer op.

519
00:44:18,250 --> 00:44:25,100
Hetty gevraagd en Henk… Ja, er zijn wat
dingetjes hier onleesbaar, dat is wat moeilijk.

520
00:44:25,400 --> 00:44:32,190
Sjanie wilt niet weg. Het ging er even over
zie ik, dat ze dan naar de boeren zou kunnen.

521
00:44:32,190 --> 00:44:33,400
Maar Sjanie wil niet weg.

522
00:44:33,400 --> 00:44:38,020
Het zal een stuk verlichten voor mij,
want Teunie, de hulp, is van de honger

523
00:44:38,020 --> 00:44:43,070
naar familie en kan daar vandaan dan af
en toe ook iets naar haar moeder sturen.

524
00:44:43,070 --> 00:44:46,270
Zo zie je dat er heel wat
komt kijken in Rotterdam.

525
00:44:46,270 --> 00:44:52,670
Hulp is er alleen maar voor eten en
dat gaat niet. Het werk marcheert wel.

526
00:44:53,110 --> 00:44:54,503
Marjan ziet er ook best uit.

527
00:44:54,620 --> 00:44:59,180
Ze is zielsgelukkig met haar nieuwe zusje
en smult zo van de witte boterhammen

528
00:44:59,180 --> 00:45:04,610
uit Zweden, dat ze liever 20 boterhammen
zou eten dan dat jij thuiskwam, zegt ze.

529
00:45:04,610 --> 00:45:10,110
De anderen kozen onmiddellijk liever
papa terug en geen 20 boterhammen.

530
00:45:10,690 --> 00:45:15,300
Nu onze kleine Wilhelmina
Margriet. Leuk he?

531
00:45:15,300 --> 00:45:20,720
Ze is een maand te vroeg geboren en wilde de
eerste weken niet drinken. Ze sliep alleen maar.

532
00:45:20,720 --> 00:45:27,560
Net als Hennie, weet je wel? Daardoor is ze wel
achteruit gegaan. Nu begint ze pas te groeien.

533
00:45:27,950 --> 00:45:29,670
Ze is erg zoet en bijdehand.

534
00:45:29,670 --> 00:45:34,550
Ze ziet er best uit en dokter Jonksius
van de Lange Geer gaat over haar.

535
00:45:34,630 --> 00:45:38,090
Door en door gezind is het
en ze zal best groeien.

536
00:45:38,090 --> 00:45:42,700
Ik voed haar nu nog zelf, maar weet natuurlijk
niet of het op den duur voldoende is.

537
00:45:42,700 --> 00:45:47,550
Ik krijg elke dag voor haar 1 liter
pap, fijn he? Die heb ik nu zelf.

538
00:45:47,550 --> 00:45:52,690
Zo weet je precies de toestand bij
ons. Ik hoop dat je dat geruststelt.

539
00:45:52,690 --> 00:46:01,150
God helpt ons steeds weer opnieuw. Op de RVS, je
kantoor, zijn velen weg. Het werk marcheert slecht.

540
00:46:01,150 --> 00:46:08,320
Er komen wel eens meisjes van kantoor met een
of ander. Pas nog witte bonen, ik neem alles.

541
00:46:08,320 --> 00:46:14,550
Ik krijg wel elke maand je salaris, 218,-
gulden. Mooi he? Dus ik heb geen krimp.

542
00:46:14,550 --> 00:46:19,470
Nu schat, ik eindig met vele kussen
van je liefhebbende vrouw en kinderen.

543
00:46:24,800 --> 00:46:30,380
Dan heb ik hier een belangrijke
brief van 16 mei 1945.

544
00:46:30,380 --> 00:46:36,910
Lieve schat van ons, Vanmiddag om een uur
je brief uit bevrijd Nederland ontvangen.

545
00:46:36,910 --> 00:46:43,050
Wat was ik daar blij mee! Je begrijpt mijn angst,
lieve schat. Maar nu is dat Goddank voorbij.

546
00:46:43,050 --> 00:46:47,250
Oh papa, wat een zegen he dat je
daar behouden door bent gekomen!

547
00:46:47,520 --> 00:46:49,320
Nu, we zien er allemaal best uit hoor.

548
00:46:49,320 --> 00:46:53,560
God heeft ons wonderlijk voor de honger
bewaard, ook door al die bonkaarten.

549
00:46:53,560 --> 00:46:57,000
Nu is het net Sinterklaas,
elke dag een verrassing.

550
00:46:57,000 --> 00:47:00,620
Toen we haast zonder eten
kwamen, kwam dominee Wud en die

551
00:47:00,620 --> 00:47:03,790
zei dat Hetty elke dag mocht
gaan eten bij dokter Leslie.

552
00:47:03,790 --> 00:47:05,500
En dat doet ze nu nog.

553
00:47:05,650 --> 00:47:10,020
Dokter Leslie heeft ook Sjanie
meegenomen naar West-Maas en Henkje

554
00:47:10,020 --> 00:47:14,350
zit in Groningen in Nieuwe Pekela
bij reuze, best lieve mensen.

555
00:47:14,540 --> 00:47:20,010
Van hem heb ik na de bevrijding nog geen bericht,
maar er is daar niet gevochten of zoiets.

556
00:47:20,010 --> 00:47:24,280
En als er met hem iets gebeurd was,
had ik dat wel van de politie gehoord.

557
00:47:25,530 --> 00:47:30,590
Miep en Mar maken het ook best. Het
is een schatje papa, het lijkt op jou.

558
00:47:30,590 --> 00:47:33,900
Wat valt het wachten je nou
moeilijk he, maar Henk,

559
00:47:33,900 --> 00:47:37,020
het is een groot voorrecht
dat we zo gespaard zijn.

560
00:47:37,020 --> 00:47:42,640
Het is hier wel verschrikkelijk geweest.
In de familie zijn geen hongerslachtoffers.

561
00:47:42,640 --> 00:47:47,890
Nu lieve papa, ik eindig hoor. Ik weet heus
veel te vertellen en nog veel te schrijven.

562
00:47:47,890 --> 00:47:53,250
We verlangen zo erg naar je. Tot
spoedig ziens, Je liefhebbende Mien.

563
00:47:53,250 --> 00:47:58,930
Dag schat, prettige Pinksteren hoor. Vele
kussen, mama, dikke zoenen van ons allemaal.

564
00:47:58,930 --> 00:48:04,390
Wat ben ik blij dat ik niet meer hoef te
schrijven naar een Gemeinschaftslager.

565
00:48:04,390 --> 00:48:17,500
Nou, dan is er nog een briefkaart van 2 juni
Liefste papa, Eindelijk schrijf ik weer eens.

566
00:48:17,630 --> 00:48:22,580
Ik krijg elke dag post van je, maar ik
ben zo dom om jou elke dag te verwachten.

567
00:48:23,230 --> 00:48:25,110
Het duurt nu ook zo erg lang, Henk.

568
00:48:25,110 --> 00:48:29,955
Er komen duizenden terug en dan denk je toch dat
dat ene kleine ventje er toch wel bij zal zijn.

569
00:48:29,955 --> 00:48:36,290
Mijn vader was ook niet lang. Maar afijn,
geniet maar van je rust en de natuur hoor.

570
00:48:36,290 --> 00:48:42,040
Als je thuiskomt, zal het druk genoeg voor je
zijn. Wat hebben ze in Nunspeet van je voet gezegd?

571
00:48:44,140 --> 00:48:48,870
Van velen is er nog geen teken van
leven. Wat zijn wij dan bevoorrecht.

572
00:48:48,870 --> 00:48:54,400
Er zijn ook veel doodsberichten: twee
jongens van de Knaap van de Korte Dreef.

573
00:48:54,400 --> 00:48:59,750
Van de kinderen een dikke
zoen en vele zoentjes van Mien.

574
00:49:05,710 --> 00:49:17,090
Brieven van moe aan pa. Pa
was op 4 juni weer thuis.

575
00:49:19,170 --> 00:49:21,790
En voor zover ik me kan
herinneren, kwam ik eind

576
00:49:21,790 --> 00:49:26,010
juni pas thuis met een
vrachtwagen uit Nieuwe Pekela.

577
00:49:28,040 --> 00:49:33,890
Toen waren we weer bij elkaar.

578
00:49:33,890 --> 00:49:37,930
Maar wat me opvalt in deze brieven, die
waarschuwing moet ik toch eigenlijk vooraf wel even

579
00:49:37,930 --> 00:49:44,750
geven, dat is dat mijn moeder het wel mooier,
veel mooier voorstelt dan de werkelijkheid was.

580
00:49:44,750 --> 00:49:47,207
Ik kan me zelf dat ook nog herinneren.

581
00:49:47,207 --> 00:49:54,060
Maar ik weet ook dat mijn moeder niet alleen
nogal eens overdreef, in haar verhalen sowieso,

582
00:49:54,060 --> 00:50:00,350
altijd al, maar in dit opzicht, naar mijn
vader toe, heeft ze hem gerust willen stellen.

583
00:50:00,350 --> 00:50:04,820
Dat blijkt uit allerlei
feitelijkheden die ze hier opnoemt.

584
00:50:04,820 --> 00:50:10,546
En een van de dingen waar ze echt
heel erg overdrijft, en dat is voor

585
00:50:10,547 --> 00:50:13,840
mijn vader heel plezierig geweest,
dat is de situatie van die baby.

586
00:50:13,840 --> 00:50:23,540
Want ik weet heel zeker dat ze met dat doodzieke
kind, waar de huid losliet, in de sneeuw met een

587
00:50:23,540 --> 00:50:28,820
omslagdoek want er lag zoveel sneeuw dat de
kinderwagen niet meer ging dat ze met dat kind aan de

588
00:50:28,820 --> 00:50:36,550
deur van een kinderarts, dokter Jongsius aan de
Lange Geer aanklopte, en dat ze zei ‘Het kind is

589
00:50:36,550 --> 00:50:43,310
doodziek, u moet wat doen’, en dat die dokter zei
‘Mevrouw, die kinderen, die gaan allemaal dood.

590
00:50:43,310 --> 00:50:50,810
Ik kan niks voor u doen’. En toen zei mijn
moeder tegen die dokter: ‘Maar deze niet!’. En

591
00:50:50,810 --> 00:50:57,070
toen is hij bereid geweest om in het
Zuiderziekenhuis, waar hij niet meer mocht komen want

592
00:50:57,070 --> 00:51:03,490
het Zuiderziekenhuis was door Duitsers bezet om
daar toch medicijnen te halen voor mijn zusje.

593
00:51:03,490 --> 00:51:05,730
En die heeft het overleeft.

594
00:51:06,610 --> 00:51:20,460
Dus ik weet zeker dat het heel ernstig was, maar
dat staat niet in de brieven van mijn moeder.

595
00:51:20,460 --> 00:51:29,316
Ja dit zijn dus briefjes die ik schrijf aan mijn
vader in Duitsland. Ja, dat wil je ook horen?

596
00:51:33,060 --> 00:51:38,980
2 maart ‘45 Lieve pa, Nog
even een kort briefje van mij.

597
00:51:38,980 --> 00:51:42,140
We hebben uw brieven via
meneer van Nes ontvangen.

598
00:51:42,260 --> 00:51:46,060
En ook een klein briefje van 11
februari, we waren er blij mee.

599
00:51:46,060 --> 00:51:51,800
Hetty en ik gaan met een groep van
65 kinderen naar Nieuwe Tongen.

600
00:51:51,840 --> 00:51:55,622
Dat is overigens niet gebeurd,
ik ben naar Nieuwe Pekela geweest.

601
00:51:55,622 --> 00:52:02,630
Maar op Nieuwe Tongen woonde familie. Ze hebben
ons geschreven. Ik weet niet zeker of we gaan.

602
00:52:03,560 --> 00:52:11,440
Henny gaat naar oom Gert en ik ga dan in
Nieuwe Tongen naar de bakker Van Heesteren.

603
00:52:11,640 --> 00:52:13,870
Oom Cor zit nog steeds in Oudorp.

604
00:52:13,870 --> 00:52:20,110
Ik heb vanmorgen de slee uit elkaar
gehaald en kapot gezaagd voor brandhout.

605
00:52:20,110 --> 00:52:25,920
Als Miepje haar handen wegsteekt,
dan zeggen we: ‘Zo ver is je vader

606
00:52:25,920 --> 00:52:29,280
weg’. Ze kan al aardig lachen,
ik kan er haast niet afblijven.

607
00:52:29,280 --> 00:52:36,960
Van het Zweedse Rode Kruis hebben we met z’n
allen 6 broden en een 3/4 pot margarine gehad.

608
00:52:37,540 --> 00:52:43,530
2,5 pond gort en echt wittebrood met vooroorlogse
margarine, wat was dat lekker. Heerlijk!

609
00:52:43,530 --> 00:52:50,440
Nou hebben we gehoord dat u het gelukkig ook goed
heb. Meneer van Nes heeft ons goed ingelicht.

610
00:52:50,600 --> 00:52:56,060
Ik denk dat ik u niet terug
herken met uw bolle hoofd.

611
00:52:56,560 --> 00:53:01,490
Moe laat intussen misschien de
loods wel afbreken voor brandhout.

612
00:53:01,490 --> 00:53:07,430
We zullen de tuin omleggen en dat maar
even uitstellen tot u weer terug bent.

613
00:53:07,670 --> 00:53:11,010
Meneer Adema heeft hem omgespit
en een beetje toonbaar gemaakt.

614
00:53:11,010 --> 00:53:18,410
Meneer Hagen komt wat sla in mijn tuintje poten
en wat spinazie, en radijs onder de drooglijnen.

615
00:53:18,930 --> 00:53:24,540
Ik heb zelf een brieven map gemaakt met postpapier,
enveloppen, briefkaarten en postzegels.

616
00:53:24,540 --> 00:53:28,290
Ik ga maar weer eens eindigen, want ik
krijg slaap en ik weet niet veel meer.

617
00:53:28,290 --> 00:53:32,020
Veel zoentjes van Henk en
de meiden. Daaag, daaaag!

618
00:53:34,060 --> 00:53:46,820
Dat was 2 maart. En dan staat er nog wat onder:
Lieve pa, mijn infectie-hiel is weer helemaal over.

619
00:53:46,870 --> 00:53:51,710
Ik ga misschien maandag naar school.
We hebben nog maar een uur school.

620
00:53:52,230 --> 00:53:54,760
Nu zal ik maar eindigen,
want ik weet niets meer.