1
00:00:19,820 --> 00:00:25,120
Wacht even, wacht even. (gelach)

2
00:00:25,120 --> 00:00:29,540
Ik merk met het vertellen over de
school hoe vaag ik eigenlijk ben.

3
00:00:29,540 --> 00:00:37,340
Maar gevoelens van een meisje van twaalf,
tenminste, zoals ik was, waren vaag.

4
00:00:37,340 --> 00:00:46,910
Je ging eigenlijk.. je kon alleen maar die
gevoelens opmerken, maar je kon er weinig mee doen.

5
00:00:48,680 --> 00:00:57,620
En daarom is in mijn herinnering erg
gebleven, wat leraren en leraressen

6
00:00:57,620 --> 00:01:04,640
overbrachten als persoon, en niet zozeer
wat ze aan lesmateriaal aanreikten.

7
00:01:05,540 --> 00:01:17,060
En voor mij dus, is dat beeld van Presser
in tegenstelling tot Jaap Meijer, die

8
00:01:17,060 --> 00:01:23,240
ook geschiedenisles gaf, en weer in
positieve zin, Nederlands gaf, Willy Pos.

9
00:01:27,520 --> 00:01:31,460
Dat is eigenlijk wat mij
het meest bij is gebleven.

10
00:01:31,460 --> 00:01:40,510
En niet alleen zoals ik reageerde, maar waarvan
ik merkte dat meerdere leerlingen uit mijn klas

11
00:01:41,410 --> 00:01:56,250
meer intuïtief op leraren en leraressen reageerden
dan: ‘Hoeveel kan ik van haar of hem leren.

12
00:01:56,250 --> 00:02:04,650
Wat heeft hij mij te brengen.’ En ik vraag
mij af of dat niet erg leeftijdgebonden is.

13
00:02:04,650 --> 00:02:11,538
Zeker in die tijd, waar kinderen nog heel erg
kinderen waren, of dat het iets persoonlijks was.

14
00:02:11,538 --> 00:02:11,809
Dat vraag ik me af.

15
00:02:11,810 --> 00:02:18,033
Maar dat is dus eigenlijk een gevoelsband,
die je met een leraar had, die was van belang.

16
00:02:17,660 --> 00:02:18,290
Ja.

17
00:02:19,690 --> 00:02:25,670
En daartoe was Presser beter
in staat dan Jaap Meijer(?).

18
00:02:25,670 --> 00:02:29,230
En Willy Pos heel speciaal voor mij.

19
00:02:29,230 --> 00:02:30,280
Hoezo Willy Pos?

20
00:02:31,730 --> 00:02:33,040
Nou, die gaf Nederlands.

21
00:02:34,680 --> 00:02:41,320
Wij woonden aan het eind van de Johannes
Verhulststraat, tussen de Vee- en Wasserstraat,

22
00:02:41,320 --> 00:02:47,410
en Lomanstraat was daar, met een plein
daartussen, het verlengde zo een beetje.

23
00:02:47,410 --> 00:02:54,620
En ik kwam dus.. Willy Pos heeft
mij trouwens nog bijles gegeven.

24
00:02:54,620 --> 00:02:59,900
Wat gaf hij voor les?

25
00:02:59,900 --> 00:03:00,180
Nederlands.

26
00:03:00,180 --> 00:03:04,622
Hij was natuurlijk erg op toneel gericht, hij is
ook later directeur van de toneelschool geworden.

27
00:03:09,320 --> 00:03:16,150
En.. Ja, dat zijn voor mij hele grote steunpunten
geweest, als ik aan die tijd terugdenk.

28
00:03:28,830 --> 00:03:36,830
Dat verhaal dat je vertelde, dat je je met je
moeder achter de schoorsteen moest verschuilen.

29
00:03:36,830 --> 00:03:41,230
Kun je dat verhaal
vertellen, hoe dat ging?

30
00:03:41,700 --> 00:03:47,100
Nee, kan ik niet vertellen.
Ik weet het als momentopname.

31
00:03:49,570 --> 00:03:53,869
Wat weet je er dan van?

32
00:03:53,870 --> 00:03:58,030
Alleen wat ik zeg. Dat ik achter die schoorsteen..
en in spanning zaten wat er ging gebeuren.

33
00:03:58,030 --> 00:04:05,240
Maar goed, verder is afgelopen, weet ik niet.
Mijn moeder en ik sliepen helemaal boven.

34
00:04:05,240 --> 00:04:10,900
In één kamer sliepen mijn moeder en ik, en
in de andere kamer sliep Jaap, mijn broer.

35
00:04:11,670 --> 00:04:16,060
Mijn broer is gehaald.
Is ook weer vrijgekomen.

36
00:04:16,060 --> 00:04:24,010
Mijn moeder had de knop vast aan de andere
kant van de deur van onze slaapkamer.

37
00:04:24,500 --> 00:04:31,710
En degenen die hem kwamen halen
zeiden, op onze kamer: ‘Zijn

38
00:04:31,710 --> 00:04:37,020
hier nog mensen aanwezig?’ En
toen heeft-ie ‘Nee’, gezegd.

39
00:04:37,020 --> 00:04:38,490
Ook een heldendaad vind ik.

40
00:04:38,490 --> 00:04:43,150
Want hij had het natuurlijk
heel erg te verduren

41
00:04:43,150 --> 00:04:46,070
gekregen als die mensen wel
de deur hadden open gemaakt.

42
00:04:46,910 --> 00:04:48,893
Lag jij in bed, en kon je dit horen?

43
00:04:49,100 --> 00:04:53,850
Ik weet niet of ik dit mij
herinner van het feit dat

44
00:04:53,850 --> 00:04:56,570
Jaap het mij verteld heeft,
of dat ik het zelf weet.

45
00:04:56,570 --> 00:04:57,840
Dat weet ik niet.

46
00:04:57,840 --> 00:04:58,615
En toen?

47
00:04:58,615 --> 00:05:08,210
Is Jaap er toch weer uit gekomen met zijn bewijs,
valse bewijs van zijn vier Portugese grootouders.

48
00:05:08,210 --> 00:05:13,810
Maar er werd gevraagd: ‘Zijn hier
ook nog mensen?’ Toen heeft-ie..

49
00:05:13,810 --> 00:05:20,640
Hij heeft: ‘Nee.’ En toen is Jaap wel
meegenomen, en wij zijn in de kamer gebleven.

50
00:05:20,640 --> 00:05:26,020
Maar zijn jullie toen
het dak op gegaan?

51
00:05:26,020 --> 00:05:29,040
Nee, dat is weer een
apart. Dat weet ik niet.

52
00:05:29,270 --> 00:05:36,710
Dat loopt allemaal een beetje door elkaar, dat
weet ik niet meer. Je moet één ding niet vergeten.

53
00:05:36,710 --> 00:05:40,790
Die oorlog is na de oorlog zo veel mogelijk
verdrongen. Anders kon je niet verder.

54
00:05:41,800 --> 00:05:47,740
Dus langzamerhand zijn er stukjes
teruggekomen, maar dat gaat niet zomaar meteen.

55
00:05:47,740 --> 00:05:52,630
En niemand kan je ook verder.. of wil er ook
graag over praten. Zeker na de oorlog niet.

56
00:05:52,630 --> 00:06:04,620
Dat verdringen, dat gebeurde
toen eigenlijk ook al, als kind.

57
00:06:04,620 --> 00:06:15,120
Ja, ja, dat denk ik wel.

58
00:06:15,120 --> 00:06:17,050
Want dit waren toch dingen
om bang van te worden.

59
00:06:17,050 --> 00:06:17,780
(knikt) Ja.

60
00:06:17,780 --> 00:06:33,880
En hoe ging je moeder daar mee om?

61
00:06:33,880 --> 00:06:40,725
Mijn moeder wilde dat ik zo een prettig
mogelijk leven had. Dat voelde ik aan alles.

62
00:06:40,725 --> 00:06:45,320
En die dacht dat het beste te
bereiken met mij zo veel mogelijk

63
00:06:45,320 --> 00:06:52,250
buiten te laten spelen, met anderen
te laten zijn, al die moeilijkheden

64
00:06:52,250 --> 00:06:56,280
niet te vertellen; ik kon er toch
niks verder mee doen, aan doen.

65
00:06:56,280 --> 00:06:58,740
Dus ik werd er geen
deelgenoot van gemaakt.

66
00:06:58,740 --> 00:07:02,400
Wat mij wel het gevoel gaf
dat ik buitengesloten werd.

67
00:07:02,650 --> 00:07:16,310
Maar ze heeft haar uiterste best gedaan om mij,
tot ik onderdook, zoveel mogelijk rust te geven.

68
00:07:24,810 --> 00:07:33,030
En dan komen we zo direct toch naar mijn gevoel
bij mijn eerste ontmoeting met Bob van Amerongen.

69
00:07:33,030 --> 00:07:45,800
Dat was dus.. is het nou twee..
ik denk. Dat was denk ik ’43.

70
00:07:45,800 --> 00:07:58,370
Misschien moet je eerste even vertellen
wie Bob was, hoe je hem kende.

71
00:07:58,370 --> 00:08:04,890
Dat is het juist. Ik
kende Bob helemaal niet.

72
00:08:08,180 --> 00:08:14,120
Zoals ik al eerder vaag heb aangetoond,
woonde er in de Watergraafsmeer mijn oom

73
00:08:14,120 --> 00:08:21,094
Maurits, en tante Stella, en vier kinderen,
waar we heel veel samen mee hebben gedaan.

74
00:08:21,095 --> 00:08:27,900
Heb ik ook al verteled. Mee op vakantie gingen
naar Egmond. Het was onze intiemste familie.

75
00:08:27,900 --> 00:08:37,820
En we konden elkaar ook niet bereiken,
we woonden ver van elkaar af.

76
00:08:38,060 --> 00:08:40,566
Zij in de Watergraafsmeer, en wij
in de Johannes Verhulststraat.

77
00:08:41,480 --> 00:08:43,470
Kon je niet bellen?

78
00:08:43,470 --> 00:08:49,070
Dat weet ik niet meer, of die telefoon in werking
was, toen nog. Dat weet ik niet meer. Maar..

79
00:08:57,110 --> 00:09:00,090
Ik heb hier een brief van mijn
moeder (pakt de brief), die

80
00:09:00,090 --> 00:09:11,530
zij in december ’42 aan familie
in Antwerpen geschreven heeft.

81
00:09:11,530 --> 00:09:17,120
En daarin schrijft zij
eigenlijk wie er nog aanwezig

82
00:09:17,120 --> 00:09:22,610
waren, zoals dat dan heette,
en wie er niet meer waren.

83
00:09:22,610 --> 00:09:26,640
En toen waren mijn oom Maurits,
en tante Stella er nog wel.

84
00:09:31,550 --> 00:09:46,170
En in augustus ’43 is Bob dus voor het
eerst bij ons gekomen, om te vertellen dat

85
00:09:46,830 --> 00:09:53,280
Betty, de oudste, was net ondergedoken,
dat had Bob al verzorgd, en de andere

86
00:09:53,280 --> 00:09:59,370
drie kinderen, en volwassenen zouden daar
op volgen, en daarvoor was Bob te laat.

87
00:09:59,370 --> 00:10:05,550
En ze zijn, en dat herinner ik me heel
goed, op een heel gruwelijke manier gepakt.

88
00:10:05,550 --> 00:10:11,130
Met honden er bij, en ze hadden een
plek waar ze zich konden verstoppen.

89
00:10:11,570 --> 00:10:18,940
En dat is mijn eerste herinnering
aan Bob, dat-ie dat vertelde.

90
00:10:18,940 --> 00:10:23,680
En het feit dat dat gebeurde
is natuurlijk onuitwisbaar.

91
00:10:23,690 --> 00:10:28,610
Maar was jij daar wel bij?

92
00:10:28,610 --> 00:10:29,823
Ja, daar was ik bij.

93
00:10:29,823 --> 00:10:40,300
Want.. Ik heb later
begrepen dat Willy Pos, mijn

94
00:10:40,300 --> 00:10:46,820
leraar, is dus familie van
Bob van Amerongen, een neef.

95
00:10:48,070 --> 00:11:02,250
En Willy Pos is aan mij op straat
afscheid komen nemen, omdat wij ons zouden

96
00:11:02,250 --> 00:11:08,700
aangeven, of dat we de oproep zouden
volgen, wat we dus niet gedaan hebben.

97
00:11:08,700 --> 00:11:20,420
En ik heb later wel vernomen dat Willy Pos bij
Bob van Amerongen heeft aangedrongen om mij

98
00:11:20,420 --> 00:11:36,300
te laten onderduiken, waardoor ik als eerste
van het gezin ben ondergedoken in augustus ’43.

99
00:11:36,300 --> 00:11:37,000
En nou wil ik even stoppen.

100
00:11:37,000 --> 00:11:37,092
(beeld springt verder)

101
00:11:37,092 --> 00:11:37,230
Alles is goed. Ja, gaan we weer..

102
00:11:37,230 --> 00:11:43,750
(over een brief) Omdat, het geeft het kerngevoel
weer in wat voor zweverige situatie we verkeerden.

103
00:11:47,080 --> 00:12:16,460
Ja, prima. Moet je even
zeggen wat voor brief het is.

104
00:12:16,460 --> 00:12:16,819
Even introduceren. Wat
voor brief was het?

105
00:12:16,820 --> 00:12:16,954
We beginnen al?

106
00:12:16,954 --> 00:12:17,026
Ja hoor.

107
00:12:17,026 --> 00:12:17,680
Dan moet er eerste een vraag gesteld
worden, anders kan ik niet beginnen.

108
00:12:17,680 --> 00:12:23,400
Wat voor brief is dit, wat daar ligt?

109
00:12:23,400 --> 00:12:32,950
Ik heb nog een brief van mijn moeder, die
op 30 december ’42 is geschreven aan familie

110
00:12:32,950 --> 00:12:40,400
van ons in Antwerpen, een zuster van mijn
vader met familie, met twee kinderen.

111
00:12:42,610 --> 00:12:51,160
En dat geeft weer in wat voor situatie
wij toen verkeerden naar onze omgeving.

112
00:12:54,310 --> 00:12:59,470
Dus de datum staat er op.
Amsterdam 30 december ’42.

113
00:13:00,450 --> 00:13:04,070
‘Lieve Ro, Ignace en kinderen.

114
00:13:04,110 --> 00:13:10,860
Je kaart heb ik ontvangen, en wil
ik deze meteen beantwoorden, en hoop

115
00:13:10,860 --> 00:13:16,210
ik dat deze nog in je bezit komt,
alvorens je naar de Congo vertrekt.

116
00:13:17,660 --> 00:13:25,270
Ik kan je jammer genoeg nog
geen melding maken van moe.

117
00:13:25,270 --> 00:13:33,070
Alleen stelt het mij zo ver gerust dat
moe gelijk met nog meer familie is gegaan.

118
00:13:34,070 --> 00:13:45,450
Met Jaap is alles goed. Alleen
krijg ik zelf geen bericht van hem.

119
00:13:45,450 --> 00:13:48,430
Adele en Leo zijn ook niet meer hier.

120
00:13:49,070 --> 00:13:57,490
Van allen heb ik veel verdriet, en moeten we
ons er in schikken, hoe moeilijk het ook is.’

121
00:13:58,640 --> 00:14:03,760
‘In de Tilanusstraat, daar bij tante
Sel is alles nog gelukkig goed.

122
00:14:06,040 --> 00:14:18,490
En voor deze is er niet veel familie
meer.’ Dat was even onduidelijk net.

123
00:14:18,640 --> 00:14:26,230
‘Tante Elly is in het najaar overleden, en
heeft deze tijd gelukkig niet meer meegemaakt.

124
00:14:28,410 --> 00:14:43,100
In de Badlaan is er niemand meer van de familie.
Ik denk dikwijls aan allen, en hore mede niet.

125
00:14:43,100 --> 00:14:51,780
Ik vond het heel prettig weer iets van jullie
te horen. Dus schrijf maar weer spoedig terug.

126
00:14:51,780 --> 00:14:56,820
Het is zo prettig weer contact
met de familie te hebben.

127
00:14:57,560 --> 00:15:04,820
Bij Maurits en Stella is alles gelukkig nog
goed. En ook wij viertjes zijn nog bij elkaar.

128
00:15:05,980 --> 00:15:12,680
Zolang ik er nog ben zal ik je
schrijven, en hoop ik nieuws te hebben.

129
00:15:12,680 --> 00:15:17,060
Vele kussen voor de kinderen,
heel veel groeten, ook

130
00:15:17,060 --> 00:15:22,290
voor Ignace, en kussen van
Jaap en Miep, apart van mij.

131
00:15:23,080 --> 00:15:35,320
Ik vind het een wonder
dat ik deze brief nog heb.

132
00:15:35,350 --> 00:15:43,140
Mijn tante Ro, en oom Ignace en kinderen zijn
werkelijk in ’42 nog naar de Congo gegaan.

133
00:15:44,660 --> 00:15:48,915
En na de oorlog zijn ze weer naar Antwerpen
terug gegaan, en hebben daar gewoond.

134
00:15:49,210 --> 00:15:57,640
En ik heb van mijn tante Ro dit briefje
gekregen. En dat vind ik heel waardevol.

135
00:15:58,350 --> 00:16:09,440
Het geeft ook de onbegrijpelijk situatie van; we
wisten niet wat er met al die mensen ging gebeuren.

136
00:16:11,000 --> 00:16:14,560
We wisten alleen dat
het heel bedreigend was.

137
00:16:15,740 --> 00:16:23,490
En het geeft weer wie er nog wel zijn, en
een beetje waar ze gewoond hebben en zo.

138
00:16:23,490 --> 00:16:39,950
Dus geeft het het allerbeste weer hoe men
toen dacht. Andere is allemaal achteraf praten.

139
00:16:39,950 --> 00:16:49,940
Dit geeft direct weer in wat voor een
onmogelijk situatie wij allen hebben verkeerd.

140
00:16:51,480 --> 00:16:57,115
Maar je hoort ook de angst van
je moeder om opgepakt te worden.

141
00:16:56,940 --> 00:16:57,880
Ja.

142
00:16:57,880 --> 00:17:01,501
Maar daar praatte ze
met jullie niet over?

143
00:17:01,502 --> 00:17:03,140
(schudt haar hoofd)

144
00:17:03,140 --> 00:17:24,800
Maar waren er op een gegeven moment aanleiding
dat er aan jouw onderduik werd gedacht?

145
00:17:27,200 --> 00:17:30,815
Of werd de situatie steeds dreigender,
en hoorden jullie daar iets over?

146
00:17:36,810 --> 00:17:44,240
Daar is bij mij een hiaat bij. Ik heb je
verteld dat Bob bij ons thuis is gekomen.

147
00:17:44,760 --> 00:17:50,350
Wat ik heb onthouden is van mijn familie,
in de wijze waarop ze zijn weggevoerd.

148
00:17:54,470 --> 00:17:59,650
Ik herinner me ook dat Willy Pos
van mij afscheid heeft genomen.

149
00:17:59,680 --> 00:18:06,450
Maar ik herinner niet dat
hij bij mij thuis was.

150
00:18:06,450 --> 00:18:09,660
En uiteindelijk ben ik op een gegeven
moment in augustus ondergedoken.

151
00:18:09,660 --> 00:18:13,770
En Bob is mij komen halen,
en ik ben met hem samen naar

152
00:18:13,770 --> 00:18:17,340
het centraal station gegaan,
en daar op de trein gestapt.

153
00:18:17,460 --> 00:18:27,420
Ik kan me herinneren het afscheid van mijn
moeder. Niks uitbundigs aan, heel rustig allemaal.

154
00:18:31,460 --> 00:18:32,120
En dat was het.

155
00:18:32,630 --> 00:18:34,790
En Jaap, was die daar ook?

156
00:18:34,790 --> 00:18:41,120
En Jaap was weer, zoals elke morgen,
naar die Portugese gemeente gegaan.

157
00:18:41,120 --> 00:18:47,130
En die heeft weer zijn eigen verhaal.

158
00:18:47,130 --> 00:18:49,346
Heeft-ie jou dag gezegd.

159
00:18:49,346 --> 00:18:55,746
Ja, ik kan me herinneren,
ik lag nog in bed, dat Jaap

160
00:18:55,747 --> 00:18:59,780
naar mij toe is gekomen, en
afscheid van mij heeft genomen.

161
00:18:59,780 --> 00:19:01,540
Zei-ie nog wat tegen
je, weet je dat nog?

162
00:19:01,540 --> 00:19:10,000
(schudt haar hoofd) Ik was voor hem
echt het kleine zusje, waar-ie bezorgd

163
00:19:10,000 --> 00:19:13,830
over was, en waar-ie het gevoel van
had dat-ie voor me moest zorgen.

164
00:19:13,810 --> 00:19:28,030
Herinner je je nog hoe ze je verteld hebben
wat er precies ging gebeuren als onderduiker?

165
00:19:28,030 --> 00:19:41,400
Nee. Nee. Nee.

166
00:19:41,400 --> 00:19:48,730
Je wist wel dat je uit huis weg ging, en ergens
anders ging wonen, of wist je dat ook niet?

167
00:19:49,490 --> 00:19:57,390
Kijk, dat de situatie heel bedreigend
was, dat er mogelijkheden werden

168
00:19:57,390 --> 00:20:05,020
gezocht, eventueel naar onderduik, daar
was wel bij mij iets vaags van bekend.

169
00:20:05,840 --> 00:20:12,350
Maar ineens was het zover. En wat
er dan precies ging gebeuren.

170
00:20:12,350 --> 00:20:15,190
Het was ook het beste dat
ik zo min mogelijk wist.

171
00:20:15,190 --> 00:20:20,469
Bijvoorbeeld als ik zou weten dat mijn eerste
adres in Heiloo was, dat moest allemaal niet.

172
00:20:20,470 --> 00:20:26,740
Dan zou ik alleen maar mensen
misschien in gevaar brengen, of ik

173
00:20:26,740 --> 00:20:30,640
zou kunnen doorslaan over dingen,
die ik beter niet kon weten.

174
00:20:30,640 --> 00:20:40,130
Dus het was algemeen zo dat je nooit meer moest
weten dan strikt voor jou noodzakelijk was.

175
00:20:40,130 --> 00:20:44,313
En wist je het al een paar dagen van tevoren, zodat
je het aan bijvoorbeeld Carootje kon vertellen.

176
00:20:44,313 --> 00:20:44,599
Heb je dat niet gedaan?

177
00:20:44,600 --> 00:20:52,360
Ik denk wel dat ik er van tevoren iets van
verteld heb. Ik heb later ook brieven gehad.

178
00:20:52,360 --> 00:20:59,630
En hoe dat nou allemaal is gegaan, dat weet
ik niet. Maar ik denk met tussenpersonen.

179
00:20:59,630 --> 00:21:03,570
Ik denk niet dat zomaar regelrecht..
Ze kon natuurlijk niet regelrecht

180
00:21:03,570 --> 00:21:06,450
naar mijn onderduikadres
schrijven, dat kon natuurlijk niet.

181
00:21:07,910 --> 00:21:13,550
En weet je wat je meenam? Je moest
een koffertje meenemen, neem ik aan.

182
00:21:13,550 --> 00:21:15,460
Ja, ik heb hier nog.

183
00:21:16,250 --> 00:21:24,910
Toen ik afscheid nam van het joodse lyceum, heb
ik van Willy Pos een gedichtenbundeltje gekregen.

184
00:21:24,910 --> 00:21:26,249
Dat schijn ik meegenomen te
hebben, en dat heb ik nog.

185
00:21:26,250 --> 00:21:29,280
Heb je die meegenomen
in je onderduik ook?

186
00:21:29,280 --> 00:21:31,500
Ja, anders had ik het
niet kunnen hebben.

187
00:21:33,990 --> 00:21:39,769
Maar vertelde ze dat je ging logeren,
of dat je echt ergens ging wonen?

188
00:21:39,770 --> 00:21:45,780
Nee, kijk, ik was wel zo ver
dat ik wist van: of je ging

189
00:21:45,780 --> 00:21:49,640
naar Westerbork, en daarna wist
je niet wat er ging gebeuren.

190
00:21:49,640 --> 00:21:56,270
Je liep met een ster, je mocht niet meer zus,
je mocht niet meer zo, je mocht van alles niet.

191
00:21:59,470 --> 00:22:03,530
En onderduiken was de enige
manier om daar aan te ontkomen.

192
00:22:07,520 --> 00:22:12,199
En onderduiken betekende toen..?

193
00:22:12,200 --> 00:22:17,660
Dat je bij vreemde mensen in huis
kwam, waar je van tevoren zo min

194
00:22:17,660 --> 00:22:23,630
mogelijk van moest weten, en ook
daarna zo gauw mogelijk moest vergeten,

195
00:22:23,630 --> 00:22:29,030
want het gevaar is altijd dat je
daardoor mensen in gevaar kon brengen.

196
00:22:29,030 --> 00:22:37,260
Heeft Bob je dat verteld?

197
00:22:37,260 --> 00:22:43,670
Ik denk dat we.. ik heb het straks gehad
over instinctief dingen aanvoelen.

198
00:22:43,670 --> 00:22:48,220
Ik denk dat dit één van die dingen was. Je
wist eigenlijk veel meer dan je liet merken.

199
00:22:50,610 --> 00:22:53,140
Je mocht niet te veel laten merken.

200
00:22:54,060 --> 00:23:03,880
En dat lag ook een beetje opgesloten
in onze gezinssituatie geloof ik.

201
00:23:06,580 --> 00:23:08,860
En wat voor indruk maakte Bob op jou
bij die.. want je ging met hem mee.

202
00:23:08,860 --> 00:23:13,640
Ja, dat kunnen jullie je niet voorstellen,
maar Bob was negentien jaar, en ik veertien.

203
00:23:13,640 --> 00:23:25,320
En daar gingen we dan. En ik vond Bob
meteen heel vertrouwenswaardig, heel aardig.

204
00:23:25,600 --> 00:23:37,290
Hij was dus geaccepteerd, helemaal. Daar komt
het op neer. Je kan het draaien als je wil.

205
00:23:37,290 --> 00:23:42,860
Als iemand nog zo het goeie met je voor
heeft, dan komt er ook nog iets spreken

206
00:23:42,860 --> 00:23:50,530
van: ‘Wat vind ik zelf van die persoon?’
Bij Bob was dat meteen heel erg oké.

207
00:23:52,550 --> 00:23:53,655
Want toen zijn jullie naar het station
gegaan, en had je toen papieren bij je?

208
00:23:58,020 --> 00:24:03,730
Dat weet ik niet. Ik
weet er niets van.

209
00:24:03,730 --> 00:24:05,430
En zaten jullie naast
elkaar in de trein?

210
00:24:05,430 --> 00:24:10,310
Dat weet ik allemaal niet.
Het gaat vaag langs je heen.

211
00:24:13,450 --> 00:24:14,469
En waar gingen jullie dan naar toe?

212
00:24:15,870 --> 00:24:22,810
We zijn uiteindelijk naar Heiloo gegaan,
naar de familie Visser, die ook leraar was.

213
00:24:22,810 --> 00:24:29,620
Hij was ook leraar op het gymnasium
waar de ouders van Bob les gaven.

214
00:24:30,450 --> 00:24:38,620
Ik kwam op de kamer te slapen bij
Fieke Visser, die dus een dochter was.

215
00:24:38,620 --> 00:24:49,860
En Maarten Visser sliep op zolder. En daar heb ik
het heel prettig gehad, ik kan niet anders zeggen.

216
00:24:49,860 --> 00:24:52,590
Want ik voelde me daar nog
niet echt een onderduikster.

217
00:24:52,590 --> 00:24:56,484
Fieke en ik waren wel niet van
de zelfde leeftijd, maar we

218
00:24:56,485 --> 00:25:00,310
hadden echt, zoals meisjes dat
hebben, contact met elkaar.

219
00:25:00,310 --> 00:25:02,720
Maar zij ging..

220
00:25:02,720 --> 00:25:04,470
Zij ging naar school..

221
00:25:04,470 --> 00:25:08,865
En jij bleef thuis.

222
00:25:07,800 --> 00:25:08,550
Ja.

223
00:25:08,550 --> 00:25:14,380
En wat deed je daar?
Weet je daar iets van?

224
00:25:14,380 --> 00:25:21,740
Ja, één ding kan ik me goed herinneren. Spinazie
schoonmaken was in die tijd een heel groot karwei.

225
00:25:21,740 --> 00:25:27,788
Want dat moest in een grote bak met water,
en dan moesten alle zaadjes er uit gehaald.

226
00:25:27,789 --> 00:25:31,600
Dat kunnen jullie je nu niet meer
voorstellen. Daarom deel ik het ook mee.

227
00:25:31,600 --> 00:25:37,120
Dat is natuurlijk iets
arbeidsintensiefs, waarvan je denkt:

228
00:25:37,120 --> 00:25:39,609
‘Kan dat niet op een andere
manier?’ Maar zo ging dat.

229
00:25:39,610 --> 00:25:50,310
Maar het waren lieve mensen. Ze probeerde
me ook nog wat schoollessen bij te brengen.

230
00:25:53,240 --> 00:26:00,690
Ze hadden natuurlijk ook vaak kinderen,
die van een andere stad vandaan kwamen bij

231
00:26:00,690 --> 00:26:05,719
hun in huis genomen, dus ze waren het wel
gewend om een extra kind in huis te hebben.

232
00:26:05,750 --> 00:26:07,820
Zodat het nogal natuurlijk verliep.

233
00:26:08,610 --> 00:26:13,910
Maar een maand later in september
hebben zij mij moeten vertellen

234
00:26:13,910 --> 00:26:18,333
dat mijn moeder was gepakt, en
mijn grootmoeder was gepakt.

235
00:26:18,334 --> 00:26:28,370
En toen ben ik dus echt door.. dat
herinner ik me als de dag van gister.

236
00:26:28,370 --> 00:26:29,600
Hadden zij dat via Bob..

237
00:26:29,600 --> 00:26:32,410
Ja, dat hebben zij
natuurlijk via Bob gehoord.

238
00:26:46,880 --> 00:26:47,459
En heb je dat toen met
Fieke kunnen delen?

239
00:26:47,460 --> 00:26:48,000
Dat weet ik niet meer, nee. Ik denk dat
ik hier over toch erg gesloten was.

240
00:26:48,000 --> 00:26:56,400
En reageerde zij op jou?

241
00:26:56,400 --> 00:27:02,970
Kijk, zij was ook nog een
jong meisje, iets ouder dan ik,

242
00:27:03,080 --> 00:27:06,650
die haar eigen besognes had;
haar school, haar eigen dingen.

243
00:27:06,650 --> 00:27:10,920
Maar haar ouders?

244
00:27:10,920 --> 00:27:16,530
We gingen wel.. kijk, zij waren uit
Bergen gezet, zij woonden in een zijstraat

245
00:27:16,530 --> 00:27:19,665
in de buurt van de Eeuwige laan, ik
weet niet of dat jullie iets zegt.

246
00:27:20,480 --> 00:27:27,720
En zij moesten hun huis uit,
omdat het te dicht bij de

247
00:27:27,720 --> 00:27:32,230
zee lag, en de Duitser daar
van bezit hadden genomen.

248
00:27:32,230 --> 00:27:37,079
Die wilden niet dat daar burgers
woonden. En zo is het ook gegaan.

249
00:27:37,080 --> 00:27:42,210
En waarnaar gingen wij wel, met de
hele familie, en nog vrienden die

250
00:27:42,210 --> 00:27:49,900
daar ook vlakbij woonden naar de
tuin van dat huis in Bergen, om toch

251
00:27:49,900 --> 00:27:54,080
eventjes dat gevoel met dat huis
weer dichtbij zich te laten komen.

252
00:27:57,870 --> 00:28:00,647
Maar vingen zij jou ook op, of
herinner je je daar niets over?

253
00:28:00,690 --> 00:28:05,180
Nadat je het slechte
nieuws had gekregen.

254
00:28:08,070 --> 00:28:16,700
Ik denk dat die tijd niet zo in elkaar
zat Loes, van opvangen.. nee, nee.

255
00:28:17,460 --> 00:28:24,270
Het waren lieve mensen, maar iedereen had zo..
er moest met de ouders rekening gehouden worden.

256
00:28:24,560 --> 00:28:31,802
Het is een beetje andersom van nu. Vader sliep
altijd tussen de middag, dan moest alles stil zijn.

257
00:28:31,802 --> 00:28:33,580
Het was meer op die manier.

258
00:28:35,060 --> 00:28:40,220
En niet van: ‘Ach, dat kind.’
Ik denk gewoon dat die tijd

259
00:28:40,220 --> 00:28:43,860
er ook niet naar was, om dat
op die manier te bekijken.

260
00:28:43,920 --> 00:28:49,910
In feite was het een gunst dat ik daar mocht zijn.
En dat was het ook. Want zij liepen ook gevaar.

261
00:28:49,910 --> 00:28:53,259
Wist je dat trouwens?

262
00:28:53,260 --> 00:28:53,990
Dat wist ik heel goed.

263
00:28:57,640 --> 00:29:01,850
Hoe moest je dat verwerken,
dat nieuws, in je eentje daar?

264
00:29:01,850 --> 00:29:09,690
Niet. Nee.

265
00:29:09,690 --> 00:29:18,190
Ik wil toch.. Ik ben in het noorden, zal ik maar
zeggen, bij heel verschillende adressen geweest.

266
00:29:20,110 --> 00:29:25,440
Dus drie maanden bij deze familie,
toen vervolgens bij een familie

267
00:29:25,440 --> 00:29:30,950
die heel sterk gereformeerd was, met
een zoon die voor dominee leerde.

268
00:29:32,140 --> 00:29:36,930
Ook hele lieve mensen. Hij ging ’s avonds met
mij lopen, liet hij mij alle sterren zien.

269
00:29:36,930 --> 00:29:42,060
En het was echt hun gewoonte niet,
maar zij deden gymnastiek met

270
00:29:42,060 --> 00:29:45,990
mij, waar Bob een keer bij was,
dat-ie in lachen is uitgebarsten.

271
00:29:46,670 --> 00:29:50,930
Die kon natuurlijk niet
geloven dat een kind deze vrij

272
00:29:50,930 --> 00:29:55,870
gereserveerde mensen tot het
gymnastiek had kunnen bewegen.

273
00:29:55,870 --> 00:30:01,870
Maar dat is wel gebeurd.

274
00:30:01,870 --> 00:30:08,130
En toen ben ik bij de familie Zanen geweest,
wat later ook weer terugkomt in Breda.

275
00:30:08,130 --> 00:30:13,730
Die familie Zanen had nog
drie volwassen mensen

276
00:30:13,730 --> 00:30:18,497
ondergedoken plus mij, vier,
en ze hadden kleine kinderen.

277
00:30:18,497 --> 00:30:25,630
En wat ik van deze familie Zanen
herinner, is vooral de vader, die

278
00:30:25,630 --> 00:30:31,110
allerliefst was, heel aardig was,
die mij een keer heeft meegenomen in

279
00:30:31,110 --> 00:30:39,520
een grote kerk, met kerst denk ik,
met.. in ieder geval prachtige zang.

280
00:30:40,170 --> 00:30:48,680
Maar ik denk.. Hoe die mensen dat.. Daar
ben ik ook later weer in Breda geweest.

281
00:30:50,580 --> 00:30:55,327
Deze mensen hebben naar mijn gevoel een
veel te zwaar gewicht op zich genomen.

282
00:30:55,328 --> 00:31:01,920
Dat zeg ik nu achteraf. Maar die
mensen waren ongelofelijk, eigenlijk.

283
00:31:01,920 --> 00:31:05,470
Maar hoe ging je van adres naar adres?

284
00:31:05,470 --> 00:31:06,170
Dat deed Bob.

285
00:31:06,170 --> 00:31:08,560
Kwam-ie je halen?

286
00:31:08,560 --> 00:31:09,890
Die kwam me dan halen. Maar ik denk
niet dat ik dat nog precies weet hoor.

287
00:31:09,890 --> 00:31:14,250
Die dingen zijn vergeten, uitgewist.

288
00:31:14,250 --> 00:31:23,000
En weet je wel waarom je steeds
naar een ander adres moest?

289
00:31:23,000 --> 00:31:32,240
Nee. Nee, je voelt je net zo een pakje
wat dan opgepakt werd.. Zo ging dat dan.

290
00:31:32,240 --> 00:31:40,880
Dat klinkt in deze tijd, en dat
moet je nooit vergeten.. in deze tijd

291
00:31:40,880 --> 00:31:45,560
klinkt dat natuurlijk als de grootste
wreedheid, bij wijze van spreken.

292
00:31:45,560 --> 00:31:50,610
‘Dat doe je niet met een kind.’ In die
tijd was er een gevoel van: ‘Hoe minder ze

293
00:31:50,610 --> 00:31:54,010
weet, des te beter.’ Want het is veel te
gevaarlijk om haar te veel te laten weten.

294
00:31:54,010 --> 00:31:58,280
Maar werd het u wel
uitgelegd dat het moest.

295
00:31:58,280 --> 00:31:58,718
Ja.

296
00:31:58,718 --> 00:32:05,440
Dus je begreep wel waarom
je steeds verhuisde.

297
00:32:05,440 --> 00:32:12,350
Dat kan ik ook niet precies meer plaatsen.
Ik heb zelfs, ik denk dat heeft Bob verzorgd.

298
00:32:12,350 --> 00:32:14,185
Ik weet wel zeker, dat
heeft Bob verzorgd.

299
00:32:15,860 --> 00:32:22,400
In Heiloo op het stadshuis een
persoonsbewijs, en een stamkaart

300
00:32:22,400 --> 00:32:28,486
kunnen halen met.. Ik denk dat ik
Miep de Vries heette of zo iets.

301
00:32:28,487 --> 00:32:31,900
Van mijn moeders naam,
wat algemeen is.

302
00:32:31,900 --> 00:32:37,520
Alleen hoe het had moeten gaan met het adres
is tot op de dag van vandaag onduidelijk.

303
00:32:37,520 --> 00:32:41,113
Want waar woonde ik
dan? Er stond wel iets.

304
00:32:42,930 --> 00:32:46,150
Maar op zichzelf dat ze dit
voor elkaar hebben gekregen was

305
00:32:46,150 --> 00:32:52,129
natuurlijk ongelofelijk, met
mijn eigen handtekening en alles.

306
00:32:52,130 --> 00:32:53,220
Het was een nieuw pb.

307
00:32:53,440 --> 00:32:58,640
Ja, gewoon uitgeschreven
op het stadhuis.

308
00:32:58,640 --> 00:33:04,639
Wat daarbij is komen kijken, om dat voor
elkaar te krijgen, dat moet je Bob vragen.

309
00:33:04,640 --> 00:33:10,130
Mocht je daar mee buiten
komen, of was dat verboden?

310
00:33:10,130 --> 00:33:17,560
Als ik nou brieven lees,
kwam ik veel buiten hoor.

311
00:33:17,560 --> 00:33:25,180
En ik ben ook, dus bij deze gereformeerde
familie.. Ik wil er bij zeggen, dus niet bij Zanen,

312
00:33:25,990 --> 00:33:37,850
maar bij de gereformeerde familie, dat ze op
een gegeven moment tegen mij gezegd hebben: ‘Als

313
00:33:37,850 --> 00:33:46,670
je niet christelijk wordt, dan kom je in de
hel.’ En dat zeiden ze op een zeer bezorgde toon.

314
00:33:46,670 --> 00:33:52,750
Dus niet zo van: we willen jou een kant
uit duwen. Nee, het was hun overtuiging.

315
00:33:54,410 --> 00:33:57,690
Daarom draag ik alleen
maar een goed hart naar ze.

316
00:33:57,690 --> 00:34:01,300
Want ze hebben het op geen
enkele wijze verkeerd bedoeld.

317
00:34:03,980 --> 00:34:10,720
Maar ik heb voor mezelf uitgemaakt, diezelfde
nacht, dat dat absoluut onmogelijk was.

318
00:34:10,720 --> 00:34:21,235
Want dan zouden al die lieve mensen, die ik
ken, ook in de hel moeten komen. Dat kon niet.

319
00:34:21,236 --> 00:34:24,580
En achteraf denk ik: ‘Dat was
toch vrij nuchter gedacht.

320
00:34:28,420 --> 00:34:29,990
En heb je toen dat gezegd,
of weet je dat niet?

321
00:34:29,990 --> 00:34:35,030
Ik denk dat ik helemaal niks gezegd
hebt. Zwijgen was soms beter dan spreken.

322
00:34:40,920 --> 00:34:43,350
Maar dat ze buitengewoon voor me
waren staat buiten kijf, echt waar.

323
00:34:44,960 --> 00:34:51,630
Ze hebben alles geprobeerd om me
het zo prettig mogelijk te maken.

324
00:34:51,630 --> 00:34:55,450
En nog één gezin in het noorden, dan
voelde je die verschillende kleuren.

325
00:34:55,940 --> 00:35:03,330
Ik ben in Bergen geweest, Bergen
binnen, dat was open, waar ook

326
00:35:03,330 --> 00:35:07,557
weer die drie mensen zaten, die
ook bij Zanen in huis waren.

327
00:35:07,558 --> 00:35:11,190
Want bij Zanen ben ik dus ook
in huis geweest in Alkmaar.

328
00:35:11,190 --> 00:35:17,300
En diezelfde drie mensen zaten
ook in Bergen bij.. het was een

329
00:35:17,300 --> 00:35:22,640
bloemenkweker, en zijn vrouw Miep,
die heette ook Miep, die had tbc.

330
00:35:22,640 --> 00:35:25,060
En dat zullen jullie ook niet kennen.

331
00:35:25,060 --> 00:35:28,836
Die lag in een huisje, wat je kon
draaien voor de wind in de tuin.

332
00:35:28,837 --> 00:35:35,350
Daar heb ik het heel
erg naar mijn zin gehad.

333
00:35:35,350 --> 00:35:40,770
Maar ik ben er ook een keer weggelopen,
omdat we dachten dat er een razzia zou komen.

334
00:35:42,820 --> 00:35:47,080
En nou komt het grote raadsel. Ik ben
uiteindelijk bij mijn broer terecht gekomen.

335
00:35:47,080 --> 00:35:50,709
Mijn broer en ik weten tot op de dag
van vandaag niet hoe dat mogelijk was.

336
00:35:50,710 --> 00:35:52,910
En waar zat Jaap toen?

337
00:35:53,710 --> 00:36:03,990
In Alkmaar of omgeving. Precies weet ik het ook
niet. Dus dergelijke raadsels zijn blijven bestaan.

338
00:36:06,410 --> 00:36:10,560
Ben je Bob daar nog tegengekomen?

339
00:36:10,560 --> 00:36:20,190
Ik ben tot twee keer toe in Alkmaar
waar zijn moeder woonde thuis geweest.

340
00:36:22,620 --> 00:36:28,250
Eén keer was ik naar de tandarts geweest, had
Bob mij gebracht naar de tandarts in de buurt.

341
00:36:28,250 --> 00:36:31,720
Maar toen ik buiten kwam was het donker.
En toen waren er geen verlichting.

342
00:36:31,720 --> 00:36:35,270
Ik ben in het water gelopen. De
Duitsers hebben mij er uit gehaald.

343
00:36:35,270 --> 00:36:39,000
Uiteindelijk, dat ik het adres
gevonden heb is nog steeds een

344
00:36:39,000 --> 00:36:42,270
wonder, maar ik ben op het goede
adres bij hen thuis gekomen.

345
00:36:42,270 --> 00:36:48,910
Nou, ik werd natuurlijk meteen vertroeteld
en gedaan. En wie was er ook? Willy Pos.

346
00:36:48,910 --> 00:36:52,110
En dat was voor mij
een grote verassing.

347
00:36:52,910 --> 00:36:55,460
Duitsers hebben je er uit geholpen?

348
00:36:55,460 --> 00:36:58,010
Ja, Duitse soldaten.
Ja, weten ze veel.

349
00:36:58,010 --> 00:37:02,880
Die hielden zich misschien niet
zo op met de Jodenvervolging,

350
00:37:02,880 --> 00:37:06,590
en er was een kind dat
in het water was gelopen.

351
00:37:06,630 --> 00:37:07,990
Was je dan niet bang op dat moment?

352
00:37:08,730 --> 00:37:10,340
Dat denk ik wel.

353
00:37:10,340 --> 00:37:17,200
Maar je hebt alleen één gedachte: ‘Ik moet
zorgen dat ik veilig bij Bob’s moeder thuis kom.’

354
00:37:17,200 --> 00:37:19,009
En ze vroegen niet naar je papieren?

355
00:37:20,470 --> 00:37:24,730
Nee. Had ook gekund.

356
00:37:24,730 --> 00:37:27,500
Ze zijn ook niet met je meegelopen?

357
00:37:27,500 --> 00:37:29,120
Nee, ook geluk.

358
00:37:29,120 --> 00:37:37,720
En je bent nog een
keer bij Bob geweest?

359
00:37:38,360 --> 00:37:41,410
Ja, en dat heb ik in
een brief gelezen.

360
00:37:41,410 --> 00:37:43,200
Herinner je je dat niet meer?

361
00:37:43,200 --> 00:37:44,655
Dat herinner ik me niet meer.

362
00:37:47,570 --> 00:37:52,610
Dat de beste vriendin van Betty, van
mijn nicht Betty de Vries, Zus heette

363
00:37:52,610 --> 00:38:07,810
ze, mij is komen opzoeken, ook weer
bij de moeder van Bob in Alkmaar.

364
00:38:07,810 --> 00:38:12,900
En dat zij.. laat ik even een onderbreking
maken. Ik ben ook een keer bij Betty geweest.

365
00:38:12,900 --> 00:38:15,170
Daar heb ik zelfs een
keer een nacht geslapen.

366
00:38:15,740 --> 00:38:15,929
Je nicht?

367
00:38:15,930 --> 00:38:16,400
Mijn nicht Betty.

368
00:38:16,400 --> 00:38:24,500
En Zus, de vriendin van Betty heeft mij
gebracht naar Amsterdam in de trein, en

369
00:38:24,500 --> 00:38:30,860
daar ben ik dus vanuit Amsterdam door
mevrouw Eikelboom gebracht naar Maastricht.

370
00:38:32,530 --> 00:38:36,378
En mevrouw Eikelboom was iemand die
bij ons in de Johannes Verhulststraat

371
00:38:36,430 --> 00:38:39,970
heeft gewoond, en die mij bracht
naar haar familie in Maastricht.

372
00:38:39,970 --> 00:38:42,370
En waarom ging je weg uit het noorden?

373
00:38:46,640 --> 00:38:51,100
Dat weet ik niet. Dat weet ik niet.

374
00:38:51,100 --> 00:38:58,490
Maar het typische feit doet zich voor dat
diezelfde drie mensen, die bij de Zanens waren,

375
00:38:58,490 --> 00:39:05,960
die in Bergen waren bij tante Miep, die in
het huisje lag, ook in Breda bij de familie

376
00:39:05,960 --> 00:39:14,100
Zanens, die inmiddels verhuisd waren van
Alkmaar naar Breda ook in huis hebben gewoond.

377
00:39:14,100 --> 00:39:17,160
Maar je weet niet waarom je
naar het zuiden bent gegaan.

378
00:39:17,160 --> 00:39:21,540
Is dat de eerste keer
dat Bob jou niet bracht?

379
00:39:21,540 --> 00:39:22,193
Dat denk ik wel. Ja.

380
00:39:23,380 --> 00:39:32,750
Ik denk eigenlijk dat dit idee is ontstaan
in contact van Bob met mevrouw Eikelboom.

381
00:39:36,210 --> 00:39:36,490
Maar waarom je naar het zuiden ging..

382
00:39:36,490 --> 00:39:37,930
Dat weet ik niet.

383
00:39:37,930 --> 00:39:42,862
Veranderde er toen veel voor
jou door die verplaatsing?

384
00:39:42,020 --> 00:39:49,030
Ja, ik had niemand meer waar
ik direct mee kon praten.

385
00:39:49,620 --> 00:39:56,560
Ik denk eigenlijk die hele onderduik,
zeker als kind.. je hebt geen

386
00:39:56,560 --> 00:40:00,280
vriendinnetje waarmee je kunt praten
van wat er nu weer gebeurd is, of zo.

387
00:40:00,280 --> 00:40:07,550
En dat hadden die volwassenen natuurlijk wel
met elkaar. Die praatten wel op hun niveau.

388
00:40:07,550 --> 00:40:14,360
Maar daar kon ik helemaal niet.. daar kon ik
helemaal niet bij. Dat was een apart wereldje.

389
00:40:14,830 --> 00:40:23,020
Maar dat was veranderd toen
je van de familie Visser naar

390
00:40:23,020 --> 00:40:24,250
een familie ging waar alleen
volwassenen ondergedoken waren?

391
00:40:24,250 --> 00:40:25,138
Toen was er al een verschuiving.

392
00:40:25,660 --> 00:40:33,880
Ja. Maar ja, daarom had ik wel de escape dat
ik twee keer in Bergen daar ben weggeweest.

393
00:40:34,870 --> 00:40:37,070
Een keer naar mijn broer,
een keer naar mijn nicht.

394
00:40:37,070 --> 00:40:43,660
En dat contact met die twee mensen, wij
schreven elkaar ook, was voor mij essentieel.

395
00:40:45,590 --> 00:40:47,219
Maar je zag ze niet regelmatig?

396
00:40:47,220 --> 00:40:53,060
Nou, ik ben ook een keer bij mijn broer
Jaap terecht gekomen, waar we tot de

397
00:40:53,060 --> 00:40:57,334
dag van vandaag niet achter zijn gekomen,
hoe ik bij hem terecht ben gekomen.

398
00:40:57,335 --> 00:40:58,160
Hoe heb ik dat gedaan?

399
00:40:58,160 --> 00:41:01,889
Maar dat was niet afgesproken? Je bent er ook
een keer geweest toen het wel was afgesproken.

400
00:41:01,890 --> 00:41:09,790
(schudt haar hoofd en houdt haar
handen in de lucht) Dat blijft vaag.

401
00:41:09,790 --> 00:41:11,070
Maar je had wel contact met ze?

402
00:41:11,070 --> 00:41:18,590
Ik had de hele.. Toen ik dus in
Breda ben bevrijd, eind oktober, eind

403
00:41:18,590 --> 00:41:25,540
november in ’44.. Vanaf die tijd heb
ik geen contact meer met ze gehad.

404
00:41:25,920 --> 00:41:30,820
En dat was natuurlijk heel moeilijk.
Tot het noorden is bevrijd.

405
00:41:30,820 --> 00:41:31,769
Ook niet met Bob?

406
00:41:31,830 --> 00:41:33,880
Ook niet met Bob.

407
00:41:35,200 --> 00:41:37,179
Maakte dat het zwaarder?

408
00:41:37,180 --> 00:41:38,379
Heel veel zwaarder.

409
00:41:38,380 --> 00:41:48,100
In wat voor een omgeving kwam je daar
terecht? Het was het katholieke zuiden.

410
00:41:48,100 --> 00:41:54,018
In Maastricht ging ik mee naar de kerk.
We gingen naar de st. Pietersberg.

411
00:41:54,210 --> 00:41:57,610
En ik schrijf er eigenlijk heel
vrolijk over, als ik dat zo lees.

412
00:41:57,610 --> 00:41:59,200
Dus ik heb wel geschreven dan,
schijnbaar toch nog geschreven.

413
00:41:59,200 --> 00:41:59,794
Aan wie?

414
00:41:59,795 --> 00:42:00,910
Aan mijn broer.

415
00:42:00,910 --> 00:42:02,710
Aan je broer.

416
00:42:03,280 --> 00:42:05,320
Ja. Uit Maastricht.

417
00:42:05,320 --> 00:42:13,729
En dat was toen Nederland
nog niet bevrijd was?

418
00:42:13,730 --> 00:42:19,140
Toen Nederland nog
helemaal niet bevrijd was.

419
00:42:19,140 --> 00:42:20,460
Had je daar kinderen om mee..

420
00:42:20,460 --> 00:42:24,950
Daar waren een heel stel kleine kinderen,
waar ik dus ook voor moest zorgen.

421
00:42:27,990 --> 00:42:31,110
Maar daar ben ik maar een paar
maanden geweest, in Maastricht.

422
00:42:31,110 --> 00:42:37,610
En toen ben ik dus weer, als laatste
plek, naar Breda verhuisd, waar

423
00:42:37,610 --> 00:42:42,640
die familie van Zanen uit Alkmaar
woonde, en waar die drie mensen, die

424
00:42:42,640 --> 00:42:46,340
ook bij de van Zanens, en ook in
Bergen waren ondergedoken, ook waren.

425
00:42:46,340 --> 00:42:48,619
Maar daar zat je weer met volwassenen?

426
00:42:48,620 --> 00:42:49,938
Daar zat ik met volwassenen.

427
00:42:49,938 --> 00:42:53,910
En daar, als ik er aan terugdenk,
aan die hele onderduikperiode,

428
00:42:54,080 --> 00:42:57,120
heb ik me daar het meest
afgesloten van de wereld.

429
00:42:57,620 --> 00:43:02,420
En had dat er mee te maken dat
je geen contact kon hebben het

430
00:43:02,420 --> 00:43:07,820
noorden, of had het te maken met
dat je met volwassen, zeg maar..

431
00:43:07,820 --> 00:43:14,580
Ik denk dat ik op alle terreinen
geen enkele escape had om met iemand

432
00:43:14,580 --> 00:43:21,700
in gesprek te raken, die tot een
werkelijk gesprek in staat was met mij.

433
00:43:22,070 --> 00:43:23,170
Maar ook geen leeftijdsgenoten.

434
00:43:23,170 --> 00:43:24,550
Ook geen leeftijdsgenoten.

435
00:43:24,550 --> 00:43:36,420
Maar na de bevrijding van Breda ben ik dus
naar de HBS gegaan, tweede klas in Breda.

436
00:43:36,420 --> 00:43:41,856
En daar heb ik weer een meisje leren kennen, waar
ik uiteindelijk in Teteringen in huis ben geweest.

437
00:43:41,856 --> 00:43:52,720
En van Teteringen ben ik na de bevrijding van het
noorden in augustus ’45 naar Amsterdam gegaan.

438
00:43:52,720 --> 00:43:54,760
En dan begint een nieuw verhaal.

439
00:43:55,310 --> 00:43:58,950
Maar in Teteringen heb je dus
maanden op school gezeten..

440
00:43:58,950 --> 00:44:07,120
Nee, in Breda was dat.

441
00:44:07,120 --> 00:44:11,820
In Breda, terwijl je bevrijd was.
Daar ben je ook wel naar school gegaan.

442
00:44:12,140 --> 00:44:21,630
In Breda is de enige school waar ik
naartoe ben gegaan. Alleen in Breda.

443
00:44:24,050 --> 00:44:30,130
Weet je daar nog iets van? Dat was raar,
ineens kon je.. Weet je niet meer.

444
00:44:30,130 --> 00:44:31,869
Wel huiswerk gemaakt, blijkt
uit brieven. Maar.. nee.

445
00:44:31,870 --> 00:44:40,760
Maar toen heb je een tijd geen
contact gehad met het noorden.

446
00:44:40,760 --> 00:44:41,200
Nee.

447
00:44:41,200 --> 00:44:53,400
Het bijzondere is wel dat vanaf
de bevrijding van het noorden we

448
00:44:53,400 --> 00:44:56,810
heel snel contact met elkaar hadden,
waar ook nog brieven van zijn.

449
00:44:56,810 --> 00:44:58,150
Met elkaar, over wie heb je het dan?

450
00:44:59,140 --> 00:45:01,790
Oh, met Jaap en met Betty, met beiden.

451
00:45:01,790 --> 00:45:06,580
Ook met het idee van dat
we met zijn drieën, hadden

452
00:45:06,580 --> 00:45:10,850
zij als idee, om met ons
drieën ergens te gaan wonen.

453
00:45:11,740 --> 00:45:16,220
Ja, hoe moesten we verder?
Daar ging het eigenlijk over.

454
00:45:16,220 --> 00:45:20,170
En heb je geschreven na de bevrijding?

455
00:45:20,170 --> 00:45:22,860
Ja, verschillende brieven. Ja.

456
00:45:22,860 --> 00:45:25,310
En waarover?

457
00:45:25,310 --> 00:45:34,100
Het gekke is, in geen één brief staat hoe het met
de familie is afgelopen. Helemaal geen woord.

458
00:45:34,100 --> 00:45:35,630
Helemaal niet.

459
00:45:35,630 --> 00:45:38,510
En wat schreef je dan
wel, waar had je het over?

460
00:45:38,510 --> 00:45:42,430
Ik had bijvoorbeeld weer contact
met mijn tante Shelley in Brussel.

461
00:45:42,620 --> 00:45:45,820
Hoe dat is gekomen, hoe dat in
zijn werk is gegaan weet ik niet.

462
00:45:45,820 --> 00:45:54,110
Ik had contact met Jaap Lobatto, de broer van
mijn vader, de veel jongere broer van mijn

463
00:45:54,110 --> 00:46:03,330
vader, die naar Zwitserland was gevlucht, en die
uiteindelijk op de ambassade in Brussel werkte.

464
00:46:03,330 --> 00:46:10,180
Die was dus meegegaan met degenen, die..
met de bevrijders, zal ik maar zeggen.

465
00:46:10,180 --> 00:46:16,650
En daar had ik dus allemaal adressen
van, die staan allemaal in die brieven.

466
00:46:16,650 --> 00:46:18,790
Maar hoe wisten zij jouw adres?
Was dat via Bob, weet je dat?

467
00:46:18,790 --> 00:46:25,520
Nee, ik denk dat Bob toen niet in het..
Nee, want Bob woonde hier, in het noorden.

468
00:46:25,630 --> 00:46:34,430
Dus die weet dat niet. Ik denk dat er gewoon oproepen
gedaan zijn. Iedereen wilde familie bereiken.

469
00:46:34,660 --> 00:46:41,570
Maar toen jij in het zuiden zat, werd er toen
vanuit de groep nog voor jou betaald bijvoorbeeld?

470
00:46:41,570 --> 00:46:45,140
Nou, daar heb ik dus een
voorbeeld van, die ik dus,

471
00:46:45,140 --> 00:46:53,210
even kijken, in ’99 van
Bob gestuurd heb gekregen.

472
00:46:53,210 --> 00:46:59,805
En dat is dus een Postcheque, van de
postcheque en de girodienst, gestuurd aan

473
00:46:59,805 --> 00:47:08,570
de familie van Zanen in Breda, en dat was
afkomstig van Tiny van het Reve-Israël.

474
00:47:08,570 --> 00:47:12,640
Maar er staat, hier was ze nog
niet.. Hier staat T. Israël.

475
00:47:12,640 --> 00:47:19,510
En dat is dus het bewijs dat ze
zich nog steeds verantwoordelijk

476
00:47:19,510 --> 00:47:23,040
voelde voor mijn onderduikperiode
bij de familie van Zanen.

477
00:47:23,040 --> 00:47:26,854
En daar heeft Bob ook nog
een briefje bij gedaan.

478
00:47:26,854 --> 00:47:27,830
Ik mocht het ook weg gooien,
maar ik heb het bewaard.

479
00:47:27,830 --> 00:47:29,942
Wat werd er verteld?

480
00:47:29,942 --> 00:47:34,590
(Miep houdt de brief
omhoog, voor de camera)

481
00:47:34,590 --> 00:47:36,810
Hoeveel dan?

482
00:47:36,810 --> 00:47:40,610
(bekijkt het briefje)
Vierhonderdtachtig gulden.

483
00:47:41,910 --> 00:47:43,849
Staat daar bij voor
hoe lang dat dan was?

484
00:47:43,850 --> 00:47:45,180
Nee, helemaal niet.

485
00:47:51,600 --> 00:47:52,390
Was dat veel?

486
00:47:54,220 --> 00:48:02,628
Ik weet niet voor welke periode dat was. Ik weet
helemaal niks! Daar kan ik je niets over zeggen.

487
00:48:02,629 --> 00:48:06,610
Maar het is natuurlijk wel zo
dat zij mij al die tijd in huis

488
00:48:06,610 --> 00:48:11,160
hebben gehad, zonder dat ze
contact hadden met het noorden.

489
00:48:11,160 --> 00:48:14,064
Dat moet voor die hele
lange periode zijn geweest.

490
00:48:14,064 --> 00:48:16,460
En ik weet ook niet of die
andere drie mensen, die ik

491
00:48:16,460 --> 00:48:19,140
steeds ben tegengekomen hier
iets mee te maken hebben.