1 00:00:00,650 --> 00:00:02,682 Hartelijk dank dat u ons voor de tweede keer wilt ontvangen. 2 00:00:02,683 --> 00:00:04,460 Allereerst wil ik u vragen uw naam uit te spreken, 3 00:00:04,460 --> 00:00:05,210 uw geboortedatum en de plaats waar uw geboren bent. 4 00:00:05,210 --> 00:00:05,703 Ik ben geboren. 5 00:00:05,703 --> 00:00:06,190 Wacht u even, eerst uw naam. 6 00:00:06,190 --> 00:00:06,290 O. 7 00:00:06,290 --> 00:00:06,440 Jo. 8 00:00:06,440 --> 00:00:07,360 Johanna Souisa-Idas. 9 00:00:07,360 --> 00:00:10,260 Mijn naam is Johanna Souisa-Idas. Geboren op 18 juni 1929 te Cimahi, West-Java. 10 00:00:10,260 --> 00:00:11,660 In de buurt van Bandung. 11 00:00:11,660 --> 00:00:12,013 Cimahi? 12 00:00:12,014 --> 00:00:12,304 West-Java. 13 00:00:12,305 --> 00:00:11,780 Als u terugdenkt aan de tijd dat u nog klein was. 14 00:00:11,780 --> 00:00:12,134 1936, u was zeven jaar oud. Zeven jaar, zes jaar. Herinnert u zich dat nog? 15 00:00:12,135 --> 00:00:12,460 Ik herinner me, misschien was ik 6 jaar oud, dat was misschien 1936 als ik me niet vergis. 16 00:00:12,460 --> 00:00:14,080 Ik zat op school, dat begon in klas 1 in het dorp Cihanjuang. Klas 1, klas 2, klas 3. 17 00:00:14,080 --> 00:00:16,750 Toen, in 1939, kwam ik op de hoe zeg je dat? 18 00:00:16,750 --> 00:00:16,244 In het Nederlands 'huishoudschool', maar in het Maleis is dat Jonge Meisjes School. 19 00:00:16,245 --> 00:00:16,684 Toch? 20 00:00:16,684 --> 00:00:16,747 Jonge Meisjes School, in het Maleis. 21 00:00:16,748 --> 00:00:16,896 Daar leerde je koken, naaien. 22 00:00:16,897 --> 00:00:16,864 Je kon daar ook een beetje Nederlands leren. 23 00:00:16,864 --> 00:00:17,170 Een beetje maar. 24 00:00:17,170 --> 00:00:18,980 Dus het Nederlands werd ook al een beetje onderwezen. 25 00:00:18,980 --> 00:00:19,410 Maar het duurde niet lang voordat de oorlog tegen 26 00:00:19,410 --> 00:00:19,660 Japan uitbrak, dus die opleiding kon ik niet vervolgen. 27 00:00:19,660 --> 00:00:21,080 Ja. Laten we even teruggaan. U herinnert zich nog dat u klein was, uw ouders. 28 00:00:21,080 --> 00:00:21,578 Ja. 29 00:00:21,579 --> 00:00:22,069 Toen u in 1929 geboren werd. 30 00:00:22,069 --> 00:00:22,567 Ja. 31 00:00:22,568 --> 00:00:23,054 Hoe oud waren uw ouders toen ongeveer? 32 00:00:23,055 --> 00:00:23,540 Ik weet niet meer hoe oud mijn ouders waren. 33 00:00:23,540 --> 00:00:25,920 Maar mijn vader, de mensen noemden mijn vader 'baas'. 34 00:00:25,920 --> 00:00:26,630 Dat heet 'aannemer' of hoe zeg je dat? 35 00:00:26,630 --> 00:00:31,070 Als iemand een huis wilde bouwen, dan maakte mijn vader tekeningen van dat huis. Hoe noem je dat? 36 00:00:31,070 --> 00:00:31,933 Architect. 37 00:00:31,933 --> 00:00:33,450 Misschien, ik weet het niet. 38 00:00:33,450 --> 00:00:33,876 Daardoor moest hij naar veel verschillende plekken. 39 00:00:33,877 --> 00:00:34,260 Als er iemand een huizencomplex, een groot huis wilde bouwen, dan kwam zo iemand. 40 00:00:34,260 --> 00:00:34,400 Dat heette 'naar de baas' gaan. 41 00:00:34,400 --> 00:00:34,583 Mijn vader tekende het model, het bedoelde model. 42 00:00:34,583 --> 00:00:34,889 Dan ging hij soms maanden weg. 43 00:00:34,889 --> 00:00:35,150 Soms kwam hij pas na een maand thuis. 44 00:00:35,150 --> 00:00:35,530 Bracht hij cadeautjes mee. 45 00:00:35,531 --> 00:00:35,778 Op een keer ging hij naar hoe heet dat dorp ook alweer? 46 00:00:35,779 --> 00:00:35,870 Hij bracht van die waterkruiken mee naar huis. Dingen om water in te doen, om te drinken. 47 00:00:35,870 --> 00:00:36,755 Soms nam hij er vier of vijf mee en die werden aan de buren uitgedeeld. 48 00:00:36,755 --> 00:00:37,303 Geweldig. 49 00:00:37,304 --> 00:00:38,140 En ook nam hij soms ananas mee, dat herinner ik me nog steeds. 50 00:00:38,140 --> 00:00:38,397 En mijn moeder, die had een winkel. 51 00:00:38,397 --> 00:00:38,765 Ze verkocht dingen. 52 00:00:38,765 --> 00:00:38,690 Naast ons was een winkel, waar ze rijst, suiker en van alles en nog wat verkochten. 53 00:00:38,690 --> 00:00:39,050 Maar daarnaast was ook nog mijn moeder die ook voedsel verkocht, dus tijdens de Japanners 54 00:00:39,050 --> 00:00:39,650 leden wij geen honger, want mijn moeder was goed in, eh, hoe zeg je dat, dingen regelen. 55 00:00:39,650 --> 00:00:47,120 's Morgens vroeg, dat herinner ik mij nog, zo rond vieren, dan haalde mijn moeder een buurjongen op. 56 00:00:47,120 --> 00:00:48,250 Dan gingen ze naar de markt om spullen te kopen en als ze thuiskwamen ging mijn moeder aan het werk. 57 00:00:48,250 --> 00:00:48,540 En ook, zoals. 58 00:00:48,540 --> 00:00:49,068 Brood, dat was gewoon. 59 00:00:49,068 --> 00:00:49,685 Als mijn moeder inkocht voor tachtig cent per dan verkocht mijn moeder dat voor één gulden. 60 00:00:49,685 --> 00:00:50,217 Dus mijn moeder kon goed. 61 00:00:50,217 --> 00:00:50,760 Mijn vader werkte toen niet meer. 62 00:00:50,760 --> 00:00:51,670 Mijn vader werkte niet meer, want wie wilde er in die tijd bouwen? 63 00:00:51,670 --> 00:00:52,044 Niemand toch? 64 00:00:52,045 --> 00:00:52,284 Dus mijn vader bleef thuis. 65 00:00:52,285 --> 00:00:52,080 Dus ik en niet mijn grootmoeder, maar mijn overgrootmoeder, de moeder van 66 00:00:52,080 --> 00:00:57,530 mijn grootmoeder die was al oud , mijn neef, twee meisjes, dus wij vieren. 67 00:00:57,530 --> 00:00:57,874 Moeder, vader en overgrootmoeder. 68 00:00:57,875 --> 00:00:57,960 Dus tijdens de Japanners leed ik geen honger, doordat mijn moeder van alles kon regelen. 69 00:00:57,961 --> 00:00:58,220 Dus als ze 's morgens naar de markt ging, dan kocht 70 00:00:58,220 --> 00:00:58,765 mijn moeder rietsuiker, kocht ze kokos, kocht ze pinda's. 71 00:00:58,765 --> 00:00:59,271 Pinda's. 72 00:00:59,271 --> 00:00:59,810 Mijn moeder maakte dat klaar in een grote wadjan. 73 00:00:59,810 --> 00:01:00,210 Er werd water bij de rietsuiker gedaan dat ben ik totnogtoe nog niet vergeten en als het 74 00:01:00,210 --> 00:01:00,410 aan de kook kwam, dan werden de pinda's erbij gedaan en dan werd het overgeschept in. 75 00:01:00,410 --> 00:01:01,420 Dan kwamen de dorpsmensen om het te kopen. 76 00:01:01,420 --> 00:01:01,632 Mijn moeder verkocht het voor tachtig cent per stuk 77 00:01:01,632 --> 00:01:01,849 en zij verkochten het in het dorp voor één gulden. 78 00:01:01,850 --> 00:01:02,225 Dus zij maakten winst. 79 00:01:02,226 --> 00:01:02,426 Dus iedere dag ging mijn moeder, ja, zij niet alleen. 80 00:01:02,427 --> 00:01:02,774 Ze vroeg hulp aan de buren. 81 00:01:02,775 --> 00:01:03,032 Ik was zelf nog klein, ik kon dat nog niet. 82 00:01:03,032 --> 00:01:03,114 Dus de buren, om dat klaar te maken. Dat waren kokoskoeken en pindakoeken. 83 00:01:03,114 --> 00:01:03,495 En als ze hout kocht. 84 00:01:03,496 --> 00:01:03,606 Er kwamen mensen uit de bergen en mijn moeder kocht daar bundels van. 85 00:01:03,607 --> 00:01:03,824 Mijn moeder maakte daar weer kleinere bundels van. 86 00:01:03,825 --> 00:01:04,003 Eén bundel kostte zoveel, mijn moeder liet mensen daarvan 87 00:01:04,003 --> 00:01:04,175 kleinere bundels maken en verkopen voor zoveel per bundel. 88 00:01:04,176 --> 00:01:04,489 Dus daar maakte ze weer winst op. 89 00:01:04,490 --> 00:01:04,510 Er waren ook mensen uit de bergen in de buurt van Purwakarta, die kwamen ook bij ons. 90 00:01:04,510 --> 00:01:04,406 Zij brachten rijst, ze verkochten rijst. 91 00:01:04,406 --> 00:01:03,925 Ze verkochten allerlei soorten fruit. Ze sliepen bij mijn moeder. 92 00:01:03,925 --> 00:01:04,243 In die tijd. 93 00:01:04,244 --> 00:01:04,321 Hoe oud was u toen ongeveer? 94 00:01:04,321 --> 00:01:03,975 Hoe oud was ik in die tijd? Tien, twaalf jaar misschien? 95 00:01:03,976 --> 00:01:04,294 Twaalf jaar. 96 00:01:04,295 --> 00:01:04,327 Tien misschien, dat zou kunnen. 97 00:01:04,327 --> 00:01:04,464 Laten we even teruggaan. 98 00:01:04,465 --> 00:01:04,316 Naar de Japanse tijd? De tijd van rood-wit? 99 00:01:04,316 --> 00:01:04,453 Nee, we gaan even terug. 100 00:01:04,454 --> 00:01:04,908 Ja. 101 00:01:04,909 --> 00:01:05,167 U was nog klein. 102 00:01:05,168 --> 00:01:05,622 Ja. 103 00:01:05,623 --> 00:01:05,700 U was zeven jaar, acht jaar. 104 00:01:05,700 --> 00:01:06,003 Ja, zes jaar. 105 00:01:06,004 --> 00:01:05,643 Herinnert u zich nog uw broers en zussen? Vertelt u eens. 106 00:01:05,644 --> 00:01:05,887 Ik ben de oudste. 107 00:01:05,887 --> 00:01:05,949 En u had broertjes en zusjes? 108 00:01:05,949 --> 00:01:06,147 Broertjes en zusjes. 109 00:01:06,147 --> 00:01:05,470 Ik was zes, de oudste en mijn broertjes en zusjes gingen nog niet naar school. 110 00:01:05,470 --> 00:01:05,254 Ik was zes jaar en ik zat pas in de eerste klas en mijn broertjes en zusjes. 111 00:01:05,254 --> 00:01:05,245 Ik vertelde net dat ik in welk jaar ook alweer naar de 112 00:01:05,246 --> 00:01:05,143 huishoudschool ging en toen gingen mijn broertjes en zusjes pas. 113 00:01:05,143 --> 00:01:05,106 Er zat er één in de eerste klas, één in de tweede klas en 114 00:01:05,106 --> 00:01:05,012 toen de oorlog uitbrak tegen Japan toen moest ik van school af. 115 00:01:05,013 --> 00:01:05,249 Iedereen ging van school af. 116 00:01:05,249 --> 00:01:05,428 We moesten naar de Japanse school. 117 00:01:05,429 --> 00:01:05,760 De Japanse school. 118 00:01:05,760 --> 00:01:07,460 We konden, mochten niet meer naar de Maleise school. 119 00:01:07,460 --> 00:01:08,400 We moesten naar de Japanse school. 120 00:01:08,400 --> 00:01:08,740 Ja, je kon wel naar de Maleise school, dus er werd gemengd. 121 00:01:08,740 --> 00:01:08,571 We moesten Japans leren schrijven, vroeger kon ik Japans schrijven. 122 00:01:08,571 --> 00:01:08,691 Je moest leren spreken, leren rekenen. 123 00:01:08,692 --> 00:01:08,313 Ietsj, nie, san, shi, go, roku, schichi, op die manier. We moesten ook aan tai-sho doen. 124 00:01:08,314 --> 00:01:08,135 Iedere morgen was het tai-sho en onze kleren moesten hetzelfde zijn. 125 00:01:08,135 --> 00:01:08,245 De rokken waren blauw, de bloesjes wit. 126 00:01:08,246 --> 00:01:08,057 En ik, ik weet niet waarom, misschien was ik wel bijdehand of hoe dan 127 00:01:08,057 --> 00:01:07,848 ook, ik werd bij de Japanners geroepen en ik werd tot leidster benoemd. 128 00:01:07,848 --> 00:01:08,228 Ik werd, eh. 129 00:01:08,228 --> 00:01:08,568 Wat word je dan? 130 00:01:08,568 --> 00:01:08,598 Iedereen stond in rijen klaar voor dat tai-sho. 131 00:01:08,599 --> 00:01:08,749 Hoe heet dat tai-sho in het Maleis? 132 00:01:08,750 --> 00:01:08,391 Hier noem je dat gym. Dus ik klom op een bank en ik stond zo klaar. Ik moest roepen: … 133 00:01:08,392 --> 00:01:08,652 En dat is in het Maleis? 134 00:01:08,652 --> 00:01:08,563 Dat weet ik niet. Een, twee, drie, op die manier misschien. 135 00:01:08,563 --> 00:01:08,663 Ietsj, nie, san, shi, go, roku, schichi. 136 00:01:08,664 --> 00:01:08,814 Misschien één, twee misschien drie. 137 00:01:08,815 --> 00:01:08,835 Ja natuurlijk, niet misschien, het is gewoon zo. 138 00:01:08,836 --> 00:01:08,767 Als je zegt … wat dat in het Maleis is, dat weet ik niet. 139 00:01:08,767 --> 00:01:08,897 Dat was tijdens de Japanse bezetting. 140 00:01:08,898 --> 00:01:09,108 Tijdens de Japanse bezetting. 141 00:01:09,109 --> 00:01:08,870 En wat het dagelijks leven in Cimahi tijdens de Japanse bezetting betreft? 142 00:01:08,870 --> 00:01:09,230 Tja, ellendig. 143 00:01:09,230 --> 00:01:09,120 Als mensen in de ellende zaten, dan was het ook echt ellende. 144 00:01:09,120 --> 00:01:08,942 Mijn moeder was niet rijk, maar door haar handel kon ze gelukkig van alles regelen. 145 00:01:08,942 --> 00:01:08,699 Dus ze kon haar man te eten geven, mijn grootmoeder te eten geven, haar kind te eten geven. 146 00:01:08,699 --> 00:01:08,954 Dus daar ben ik dankbaar voor. 147 00:01:08,954 --> 00:01:09,298 Maar andere mensen? 148 00:01:09,299 --> 00:01:09,325 Ellendig, ze hadden geen kleren, ze hadden helemaal niets. 149 00:01:09,325 --> 00:01:09,547 Soms droegen ze kleren van rubber. 150 00:01:09,547 --> 00:01:09,240 Men at rijst met alleen maïs, echt waar. Ze kregen alleen iets van de distributie, van de overheid. 151 00:01:09,240 --> 00:01:09,227 Maar niet iedere dag, wekelijks of zo iets. 152 00:01:09,228 --> 00:01:08,882 Er werd iemand aangesteld die de rijst verdeelde en ook, eh, petroleum. 153 00:01:08,882 --> 00:01:09,155 Je had geen lampen. 154 00:01:09,156 --> 00:01:09,453 Geen lampen, dus. 155 00:01:09,454 --> 00:01:09,453 Mijn god, petroleum was er ook nauwelijks. 156 00:01:09,454 --> 00:01:09,620 Hoe deden ze dat ook alweer? 157 00:01:09,620 --> 00:01:10,165 Op een bord werden kemirienoten of wat dat ook was fijngestampt en dat was dan de verlichting. 158 00:01:10,165 --> 00:01:10,683 Wat een ellende, tijdens de Japanners. 159 00:01:10,683 --> 00:01:11,201 Het was er niet, er waren geen lampen. 160 00:01:11,201 --> 00:01:11,721 Ja, ik denk dat dat als lamp moest dienen. 161 00:01:11,721 --> 00:01:12,259 En dan kreeg je rook totdat. Rook totdat het dinges. Het werd helemaal zwart. 162 00:01:12,360 --> 00:01:13,290 Het werd zwart in huis. 163 00:01:13,290 --> 00:01:13,587 Mijn moeder zou inkopen doen op de markt. 164 00:01:13,587 --> 00:01:13,681 De avond daarvoor had iemand kleren afgegeven voor de wasserij, die was naast ons. 165 00:01:13,682 --> 00:01:13,895 De wasserij was gesloten dus werd alles bij ons afgegeven. 166 00:01:13,895 --> 00:01:14,050 Die avond zaten we wat te praten over de lange broeken van mijn vader. 167 00:01:14,050 --> 00:01:15,340 Mijn vader zei 'Het is beter dat we ze verknippen tot 168 00:01:15,340 --> 00:01:15,397 een, we verknippen twee broeken en maken er drie van'. 169 00:01:15,397 --> 00:01:15,831 Ja toch? 170 00:01:15,831 --> 00:01:15,750 Dus van de onderste gedeelten moesten we een broek met rijgkoord maken. 171 00:01:15,750 --> 00:01:18,552 Mijn vader had toch geen hoge functie meer, dus nu 172 00:01:18,553 --> 00:01:21,540 we in de ellende zaten moesten we het maar verknippen. 173 00:01:21,540 --> 00:01:21,915 We hingen ze op, die paar broeken van mijn vader. 174 00:01:21,915 --> 00:01:22,270 En onze bedden, daar zat toch een ijzeren hekwerk omheen? 175 00:01:22,270 --> 00:01:22,631 We gebruikten klamboes en we hadden spreien. 176 00:01:22,631 --> 00:01:22,980 Aan die spreien zat kantwerk, daar in Indonesië. 177 00:01:22,980 --> 00:01:23,440 Mijn moeder zei 'Goed. 178 00:01:23,440 --> 00:01:23,908 Dat kantwerk, het is beter als we dat eraf halen en daar garen van maken. 179 00:01:23,908 --> 00:01:24,380 Dan kunnen we dat verkopen zodat mensen daar wat van maken kunnen. 180 00:01:24,380 --> 00:01:24,170 En die spreien verkopen we ook, daar kunnen misschien korte broeken van gemaakt worden. 181 00:01:24,171 --> 00:01:24,304 Dus we hingen alles op over een touw in huis. 182 00:01:24,304 --> 00:01:24,200 's Morgens wilde mijn moeder naar de markt en ze maakte mijn vader wakker. 183 00:01:24,201 --> 00:01:24,635 'Pa, pa. 184 00:01:24,636 --> 00:01:24,638 Ik ga weg, doe je de deur op slot?' Mijn vader zei … 'Pa, pa. 185 00:01:24,639 --> 00:01:24,780 Doe de deur op slot, ik wil naar de markt.'. 186 00:01:24,780 --> 00:01:24,855 Mijn vader viel in slaap en er kwamen dieven binnen. 187 00:01:24,856 --> 00:01:24,809 Wat we de vorige avond hadden klaargelegd werd allemaal weggehaald. 188 00:01:24,810 --> 00:01:25,073 Dat werd allemaal weggehaald. 189 00:01:25,074 --> 00:01:24,766 De spreien, de lange broeken van mijn vader die we zouden verknippen, dat werd allemaal weggehaald. 190 00:01:24,767 --> 00:01:24,900 Maar toen was uw vader al gestopt met werken. 191 00:01:24,900 --> 00:01:24,770 Hij werkte toen toch al niet meer? Waar moest je werken tijdens de Japanners? 192 00:01:24,770 --> 00:01:25,048 Hij kon niet meer werken? 193 00:01:25,048 --> 00:01:25,077 Wie ging er nou een huis bouwen tijdens de Japanners? 194 00:01:25,078 --> 00:01:25,338 Dus, alles werd weggehaald. 195 00:01:25,338 --> 00:01:25,332 De kleren van diegene die ze had afgegeven waren ook weg. 196 00:01:25,332 --> 00:01:25,272 Alleen, dankzij Gods zegen, die kleren vielen buiten op straat. 197 00:01:25,273 --> 00:01:24,930 Was dat niet gebeurd, was dat niet gebeurd dan had mijn moeder dat toch zeker moeten vergoeden? 198 00:01:24,930 --> 00:01:25,290 Dat was een geluk, alleen onze eigen spullen die waren verdwenen. 199 00:01:25,290 --> 00:01:25,594 En dan het spaargeld. 200 00:01:25,594 --> 00:01:25,488 Als mijn moeder winst had gemaakt dan stopte ze spaargeld in een. 201 00:01:25,488 --> 00:01:25,671 Je had van die vruchten, papari's. 202 00:01:25,671 --> 00:01:25,900 Papari, hoe noem je dat hier? 203 00:01:25,901 --> 00:01:25,730 Papari is een bittere vrucht, maar mijn moeder stopte daar spaargeld in. 204 00:01:25,730 --> 00:01:26,598 Dat hebben ze ook meegenomen. 205 00:01:26,599 --> 00:01:27,455 Ach arm, mijn moeder huilde. 206 00:01:27,455 --> 00:01:28,387 Wat een ellende, ze was al zo moe. 207 00:01:28,387 --> 00:01:29,535 Ja, iedere morgen naar de markt om inkopen te doen. 208 00:01:29,536 --> 00:01:30,710 En nu wilde ze die spreien verkopen om broeken of wat 209 00:01:30,710 --> 00:01:31,650 dan ook van te maken, dat was allemaal weggehaald. 210 00:01:31,650 --> 00:01:31,912 Tja, wat kon mijn vader zeggen? 211 00:01:31,912 --> 00:01:32,097 Mijn vader vroeg mijn moeder vergiffenis. 212 00:01:32,098 --> 00:01:32,100 Mijn vader werkte helemaal niet, het was mijn moeder die zwoegde. 213 00:01:32,100 --> 00:01:33,103 Om mijn grootmoeder eten te geven, om haar kind eten te geven, om haar man eten te geven. 214 00:01:33,103 --> 00:01:33,750 Als dank werd ze bestolen. 215 00:01:33,750 --> 00:01:33,880 Ellendig, ellendig, ellendig, ellendig. … En zal ik nu vertellen over merah-putih? 216 00:01:33,880 --> 00:01:34,312 Dat hoeft niet? 217 00:01:34,312 --> 00:01:34,560 Herinnert u zich nog de tijd van de Japanse capitulatie? 218 00:01:34,560 --> 00:01:34,431 Toen Japan capituleerde werd er bij ons niet, niet, eh, niet gevlucht. 219 00:01:34,432 --> 00:01:34,887 Niet? 220 00:01:34,887 --> 00:01:34,614 Nee, niet in Bandoeng. Vraag het maar aan mensen van Bandoeng als je het niet gelooft. 221 00:01:34,615 --> 00:01:34,890 Waar was u op dat moment? 222 00:01:34,890 --> 00:01:35,960 In Cimahi, in het dorp zelf. 223 00:01:35,960 --> 00:01:36,113 Dus, tijdens de Japanse bezetting bent u niet. 224 00:01:36,113 --> 00:01:36,432 Wij gingen nergens heen. 225 00:01:36,432 --> 00:01:36,781 U ging nergens heen? 226 00:01:36,781 --> 00:01:36,791 Nee. We bleven daar. En toen opeens, er was geen. Zoals op Ambon. 227 00:01:36,791 --> 00:01:36,726 Op Ambon, zo werd er gezegd, toen de Japanners gingen capituleren, dat werd 228 00:01:36,726 --> 00:01:36,670 er gezegd, dat vertelden de mensen, werd er links en rechts gebombardeerd. 229 00:01:36,670 --> 00:01:36,853 Maar bij ons, op West-Java, gebeurde dat niet. 230 00:01:36,853 --> 00:01:36,857 Plotseling die Indonesische mensen in het Japanse leger werden 'Heiho's' 231 00:01:36,857 --> 00:01:36,910 genoemd plotseling op een morgen 'Hé, alle Heiho's zijn op mars'. 232 00:01:36,910 --> 00:01:37,020 En hun kleren hadden ze allemaal aan de kant van de weg neergegooid. 233 00:01:37,020 --> 00:01:37,084 Toen hoorden we waarom, er werd gezegd dat het al vrede was. 234 00:01:37,084 --> 00:01:37,410 Japan was gecapituleerd. 235 00:01:37,410 --> 00:01:37,620 Op die manier, dus het was vrede. 236 00:01:37,620 --> 00:01:37,793 Het was vrede, we voelden ons goed. 237 00:01:37,794 --> 00:01:37,837 Tja, opeens werden we gegeseld door het Rood-Wit. 238 00:01:37,837 --> 00:01:37,582 Tijdens het Rood-Wit hebben wij geleden. Tijdens het Rood-Wit hebben wij geleden. 239 00:01:37,582 --> 00:01:37,793 In welk jaar was dat? Het jaar? 240 00:01:37,793 --> 00:01:38,265 Eh. 241 00:01:38,265 --> 00:01:38,718 1945. 242 00:01:38,718 --> 00:01:39,124 Zoiets ja. 243 00:01:39,125 --> 00:01:39,503 Ja, wellicht. 244 00:01:39,504 --> 00:01:39,146 Tijdens de Japanse bezetting hebben wij niet geleden, niet onder bombardementen geleden dan. 245 00:01:39,147 --> 00:01:38,930 Ellendig was het inderdaad, maar we hebben niet onder bombardementen geleden. 246 00:01:38,930 --> 00:01:39,686 Alleen tijdens het Rood-Wit, toen hebben we geleden. 247 00:01:39,687 --> 00:01:40,374 Ons huis stond aan de kant van de weg. 248 00:01:40,375 --> 00:01:40,889 Ja? 249 00:01:40,890 --> 00:01:41,710 En de Rood-Witten de Indonesiërs moesten een eenheid vormen maar, 250 00:01:41,710 --> 00:01:41,716 de Nederlanders kwamen ook steeds ter controle in de dorpen. 251 00:01:41,717 --> 00:01:41,945 De Rood-Witten kwamen ook steeds. 252 00:01:41,946 --> 00:01:41,780 Ons huis stond aan de kant van de weg en we hadden daardoor het meeste te lijden. 253 00:01:41,780 --> 00:01:44,271 De TNI spitte de weg om en groef daar een kuil en legde daar takken overheen, zodat. 254 00:01:44,372 --> 00:01:47,010 Dat heette vroeger 'NICA'. 255 00:01:47,010 --> 00:01:56,100 Als de NICA's met auto's kwam dan reden de NICA's daarin. Maar die NICA's waren niet dom, toch? 256 00:01:56,100 --> 00:01:56,302 Er gebeurde niets. 257 00:01:56,303 --> 00:01:56,340 Toen waarschuwden de NICA's. 258 00:01:56,340 --> 00:01:56,378 De NICA's zeiden 'Als deze loopgraaf niet gedicht wordt, als al 259 00:01:56,379 --> 00:01:56,403 dit hout niet wordt weggehaald, dan vallen we met mortieren aan'. 260 00:01:56,403 --> 00:01:56,580 Natuurlijk zou ons dorp dan vernield worden. 261 00:01:56,581 --> 00:01:56,568 De NICA's keerden huiswaarts, de TNI kwam aan het einde van de middag. 262 00:01:56,569 --> 00:01:56,710 De TNI zei 'Wie deze loopgraaf durft te dichten'. 263 00:01:56,710 --> 00:01:56,930 Dan zou de TNI de dorpen in brand steken. 264 00:01:56,930 --> 00:01:57,850 Dus welke kant moesten wij kiezen? 265 00:01:57,850 --> 00:01:57,946 Noodgedwongen groeven we een kuil in de tuin. 266 00:01:57,947 --> 00:01:57,819 We namen spullen uit huis, zoals een klok, zoals borden, zoals kopjes. 267 00:01:57,820 --> 00:01:58,033 Ja, stoelen, dat kon niet. Toch? 268 00:01:58,033 --> 00:01:58,255 Die spullen hebben we begraven. 269 00:01:58,255 --> 00:01:58,289 Zeil erover, daar bovenop aarde en we zijn gevlucht. 270 00:01:58,289 --> 00:01:58,100 Mijn God, Frans, we hadden het zwaar, zwaar vooral voor mijn overgrootmoeder. 271 00:01:58,100 --> 00:01:58,240 Ze was al zo oud. 272 00:01:58,240 --> 00:01:58,390 We moesten kleren meenemen, eenieder van ons.Ik droeg een bundel, in een sarong gewikkeld. 273 00:01:58,390 --> 00:01:58,660 Mijn overgrootmoeder ook. 274 00:01:58,660 --> 00:01:58,490 Mijn oma en opa waren in een ander dorp, dus we hadden alleen elkaar nog. 275 00:01:58,490 --> 00:01:58,555 Dus we sleepten dat mee, op de vlucht naar een ander dorp. 276 00:01:58,555 --> 00:01:58,905 Het regende, jongen. 277 00:01:58,905 --> 00:01:58,910 We moesten zo naar boven glibberen, vreselijk voor die oude vrouw. 278 00:01:58,910 --> 00:01:59,050 Toen kwamen in een ander dorp aan, héél ver weg. 279 00:01:59,050 --> 00:01:59,817 We kregen daar een klein huisje. Er liep zo een sloot, en het huis stond zo. Tja, er was geen eten. 280 00:01:59,817 --> 00:02:00,509 Mensen daar gaven ons patata's, gaven ons kasbih, gekookte aardappelen. 281 00:02:00,610 --> 00:02:03,420 De kasbih was nog niet gaar toen de NICA's kwamen. 282 00:02:03,420 --> 00:02:04,141 We vluchtten. 283 00:02:04,141 --> 00:02:05,220 De NICA's vertrokken, de TNI kwam. 284 00:02:05,220 --> 00:02:06,268 Mijn God, dat was zwaar. 285 00:02:06,268 --> 00:02:07,727 Niet zo lang geleden welk jaar ook alweer? 286 00:02:07,728 --> 00:02:09,850 zei ik tegen mijn broertjes en zusjes en tegen hun kinderen 'Kom, laten 287 00:02:09,850 --> 00:02:11,680 we daarheen gaan waar we vroeger gezeten hebben tijdens het Rood-Wit. 288 00:02:11,680 --> 00:02:11,860 Zou het er nog zijn of niet?' Ja, dat was echt zwaar. 289 00:02:11,860 --> 00:02:12,956 Daarna zeiden de NICA's ook nog dat we terug moesten naar huis. 290 00:02:13,057 --> 00:02:16,370 De NICA's zeiden dat we naar huis moesten. 291 00:02:16,370 --> 00:02:16,372 We gingen naar huis. Eenmaal thuis zouden we zogezegd spullen uitgereikt krijgen van de NICA. 292 00:02:16,372 --> 00:02:16,829 Voedsel. 293 00:02:16,829 --> 00:02:17,221 We gingen naar huis. 294 00:02:17,222 --> 00:02:17,460 We maakten die kuil met al die spullen weer open. 295 00:02:17,460 --> 00:02:18,056 Die waren er niet meer. 296 00:02:18,057 --> 00:02:18,970 Tja, misschien dat de dorpsmensen die niet gevlucht waren dat weggehaald hadden, dat weet ik niet. 297 00:02:18,970 --> 00:02:20,450 Laten we nog even teruggaan. U had het daarnet over de TNI contra de NICA's, dat was ongeveer 1945? 298 00:02:20,450 --> 00:02:20,730 Ja, zoiets. 299 00:02:20,730 --> 00:02:21,110 Eerst. 300 00:02:21,110 --> 00:02:21,030 Dat was nog voor de vrijheid. 301 00:02:21,030 --> 00:02:21,059 Eerst wil ik eens vragen, wanneer leerde u uw man kennen? 302 00:02:21,059 --> 00:02:21,402 O, dat was in 1948. 303 00:02:21,402 --> 00:02:21,860 1948. 304 00:02:21,861 --> 00:02:22,022 Mijn man was toch van de groene baretten? 305 00:02:22,022 --> 00:02:21,910 Westerling. Hij was gelegerd in Batujajar. Batujajar was dicht bij Cimahi. 306 00:02:21,911 --> 00:02:22,179 Waar heeft u elkaar ontmoet? 307 00:02:22,180 --> 00:02:22,597 In Cimahi. 308 00:02:22,597 --> 00:02:22,774 … We ontmoetten elkaar in Cimahi, toch? 309 00:02:22,775 --> 00:02:22,590 Aan het eind van de middag gingen die jongens van de groene baretten aan de wandel. 310 00:02:22,590 --> 00:02:23,452 Ja, wij gingen ook wandelen. 311 00:02:23,452 --> 00:02:24,236 Het was toen al vrede. 312 00:02:24,237 --> 00:02:24,801 Toch? 313 00:02:24,802 --> 00:02:26,220 Het was al vrede, de Nederlanders hadden weer de leiding over het land. 314 00:02:26,220 --> 00:02:27,310 Mijn man was militair geworden. 315 00:02:27,310 --> 00:02:28,184 Het was toen nog geen oorlog, nog geen. 316 00:02:28,184 --> 00:02:28,837 Hoe zat dat nou? 317 00:02:28,838 --> 00:02:29,866 O ja, het was toen zo dat Nederland nog de leiding had. 318 00:02:29,866 --> 00:02:31,230 Nederland had immers nog de leiding? Mijn was toch bij de groene baretten? Bij Westerling. 319 00:02:31,230 --> 00:02:32,070 Hij was gelegerd in Batujajar. 320 00:02:32,070 --> 00:02:32,180 De rode baretten zaten in.De rode baretten waren 321 00:02:32,180 --> 00:02:33,020 parachutisten, maar mijn man was bij de groene baretten. 322 00:02:33,020 --> 00:02:39,480 Die waren steeds in oorlog met de TNI, ze hadden toen toch Djokja aangevallen? … 323 00:02:39,480 --> 00:02:40,170 Toen u met uw man trouwde, gingen uw ouders, uw familie daarmee akkoord? 324 00:02:40,170 --> 00:02:40,520 In feite niet. 325 00:02:40,520 --> 00:02:40,907 Waarom niet? 326 00:02:40,907 --> 00:02:40,645 Mijn ouders, mijn broers en zussen gingen niet akkoord, niet om het één of ander. 327 00:02:40,646 --> 00:02:40,600 Ze waren alleen bang zogezegd mijn man was toch van Ambon? 328 00:02:40,601 --> 00:02:40,650 ze waren alleen bang dat ik naar Ambon zou gaan. 329 00:02:40,650 --> 00:02:42,320 Men zei dat de Ambonezen altijd hun vrouwen sloegen. 330 00:02:42,320 --> 00:02:42,810 Het was bekend dat de Ambonezen altijd hun vrouwen sloegen, dus ze waren bang. 331 00:02:42,810 --> 00:02:43,490 Dus toen mijn man om een brief vroeg was niemand bereid die te geven. 332 00:02:43,490 --> 00:02:43,683 Wat voor brief? 333 00:02:43,683 --> 00:02:43,590 Een machtiging om de trouwen. 334 00:02:43,590 --> 00:02:43,910 Je moest immers een machtigingsbrief hebben om te trouwen, de ouders moesten immers tekenen? 335 00:02:43,910 --> 00:02:44,130 Er was niemand die het wilde geven. 336 00:02:44,130 --> 00:02:44,670 En als mijn man langskwam, dan wilden ze dat niet accepteren. 337 00:02:44,670 --> 00:02:45,318 Ik verzette me, ik zei 'dit is toch het lot?'. 338 00:02:45,318 --> 00:02:45,834 Toch? 339 00:02:45,834 --> 00:02:46,640 Ook al zijn we niet van hetzelfde eiland, als we allebei akkoord gaan, dan is dat toch het lot? 340 00:02:46,640 --> 00:02:48,965 Een oom van mij zei 'Het lot speelt een rol in de baarmoeder. 341 00:02:48,966 --> 00:02:51,710 Als je blind of kreupel geboren wordt, dan is dat het lot.' Hij zei dat als 342 00:02:51,710 --> 00:02:52,000 je eenmaal op de wereld bent, dat er dan geen sprake meer is van ' het lot'. 343 00:02:52,000 --> 00:02:52,420 Tja, wat moest ik doen? 344 00:02:52,420 --> 00:02:52,791 Ik wilde gewoon met mijn man trouwen. 345 00:02:52,792 --> 00:02:53,080 Toen ben ik weggelopen naar.Daar kende ik ene meneer Siahaya. 346 00:02:53,081 --> 00:02:53,380 Ik trok in bij Siahaya en die meneer Siahaya die was slim. 347 00:02:53,380 --> 00:02:54,200 Meneer Siahaya zei 'Laten we naar het dorpshoofd gaan en daar om een machtigingsbrief vragen'. 348 00:02:54,200 --> 00:02:54,830 We huurden mensen uit het dorp, een echtpaar en die waren zogenaamd mijn ouders. 349 00:02:54,830 --> 00:02:57,719 Je betaalt er voor, als je daar wat geld toeschuift is het gemakkelijk. 350 00:02:57,719 --> 00:03:00,440 En zo ben ik getrouwd, maar natuurlijk wel onder mijn echte naam.. 351 00:03:00,440 --> 00:03:06,880 En zo ben ik getrouwd op de negende dag van de negende maand in het jaar 1949. 352 00:03:06,880 --> 00:03:08,390 's Morgens trouwden we voor de ambtenaar van de 353 00:03:08,390 --> 00:03:08,704 burgerlijke stand, een Soendanees die Raden Roesdi heette. 354 00:03:08,704 --> 00:03:08,970 En voor de kerk trouwden we bij dominee Uneputty, om vier uur 's middags. 355 00:03:08,970 --> 00:03:09,760 Toen hebben we een feest gegeven, mijn man had veel geld. 356 00:03:09,760 --> 00:03:10,087 Als vrijgezel was hij zuinig, hij gaf waarschijnlijk niet veel geld uit. 357 00:03:10,088 --> 00:03:10,540 Hij rookte ook niet. 358 00:03:10,540 --> 00:03:14,080 Dus we lieten het geld rollen en we gingen inkopen doen. 359 00:03:14,080 --> 00:03:14,950 We gaven een feest in.De pannen, de borden en al het andere hebben we toen geleend. 360 00:03:14,950 --> 00:03:15,213 Je had daar ene mevrouw Pattisina, die vrouw had de loterij gewonnen. 361 00:03:15,213 --> 00:03:15,490 Wat voor loterij dat toentertijd was weet ik niet maar ze had een 362 00:03:15,490 --> 00:03:18,930 heleboel gereedschap gekocht en dat konden we lenen voor de trouwerij. 363 00:03:18,930 --> 00:03:19,970 En toen u getrouwd was, waar woonden u en uw man toen? In de kazerne? 364 00:03:19,970 --> 00:03:20,400 In de kazerne. 365 00:03:20,400 --> 00:03:20,757 Welke kazerne? 366 00:03:20,757 --> 00:03:20,900 In Bandoeng, bij het 8ste bataljon. 367 00:03:20,900 --> 00:03:21,170 Maar ik heb het ook goedgemaakt met mijn moeder. 368 00:03:21,170 --> 00:03:21,297 Mijn man en ik, meneer Siahaya en diens vrouw, we 369 00:03:21,298 --> 00:03:21,402 zijn er naartoe gegaan en hebben vergeving gevraagd. 370 00:03:21,403 --> 00:03:21,408 En mijn moeder heeft ons toen een matras gegeven, borden gegeven. 371 00:03:21,409 --> 00:03:21,171 Van platte borden tot diepe borden, tot groentenschalen, van alles heeft mijn moeder ons gegeven. 372 00:03:21,172 --> 00:03:21,420 Dus uw moeder had het u vergeven? 373 00:03:21,420 --> 00:03:23,640 Ja, het was bijgelegd. 374 00:03:23,640 --> 00:03:24,270 En uw vader? 375 00:03:24,270 --> 00:03:24,620 Mijn vader was al overleden. 376 00:03:24,620 --> 00:03:25,330 O, uw vader was al overleden? 377 00:03:25,330 --> 00:03:25,480 Ja, dat was in die tijd. Maar niet overleden aan iets bijzonders, gewoon een natuurlijke dood. 378 00:03:25,480 --> 00:03:25,651 Een natuurlijke dood. 379 00:03:25,652 --> 00:03:25,933 Ja, ja, ja ja. 380 00:03:25,933 --> 00:03:25,604 En toen u voor het eerst in de kazerne kwam te wonen. 381 00:03:25,605 --> 00:03:26,058 Ja. 382 00:03:26,058 --> 00:03:25,620 Het dagelijks leven in de kazerne, vertelt u daar eens over. 383 00:03:25,620 --> 00:03:26,022 Ja. We gingen in de kazerne wonen. 384 00:03:26,023 --> 00:03:26,491 In Bandung. 385 00:03:26,492 --> 00:03:26,800 We gingen vanuit … naar de kazerne met ongeveer twaalf fietstaxi's. 386 00:03:26,801 --> 00:03:27,129 Fietstaxi's, fietstaxi's, fietstaxi's, misschien wel twaalf. 387 00:03:27,130 --> 00:03:27,480 Al die familieleden, natuurlijk niet alleen van mij. 388 00:03:27,480 --> 00:03:31,560 Ook van de kant van mijn man, pela's, dorpsgenoten, vrienden. 389 00:03:31,560 --> 00:03:33,380 We namen onze intrek in de kazerne. 390 00:03:33,380 --> 00:03:34,050 We namen onze intrek in de kazerne en daar was nog niemand die al een matras had. 391 00:03:34,050 --> 00:03:34,925 Men sliep daar op planken. 392 00:03:34,926 --> 00:03:36,220 Maar ik had een matras van mijn moeder gekregen en mijn 393 00:03:36,220 --> 00:03:37,778 borden waren veel mooier dan die van andere mensen. 394 00:03:37,778 --> 00:03:40,250 Tja, als je 's morgens opstond, dan nam je een bad, je kleedde je aan en je ging naar de markt. 395 00:03:40,250 --> 00:03:41,960 Je ging naar de markt, je deed inkopen en daar kreeg je zo'n … 396 00:03:41,960 --> 00:03:43,620 U ging dagelijks naar de markt. En uw man, wat deed uw man zo dagelijks? 397 00:03:43,620 --> 00:03:43,765 Hij moest marcheren of hij deed soms mee aan een actie. 398 00:03:43,765 --> 00:03:43,903 Als hij met een actie moest meedoen dan duurde dat lang. 399 00:03:43,904 --> 00:03:43,978 Er was een keer een actie, waarbij hij helemaal naar Djokja moest. 400 00:03:43,978 --> 00:03:43,852 Ze trokken toentertijd Djokja binnen. Dat was gevaarlijk, echt gevaarlijk. Daar vielen doden bij. 401 00:03:43,853 --> 00:03:43,875 In de tijd dat u trouwde was Nederland, was het KNIL in oorlog met de TNI. 402 00:03:43,876 --> 00:03:44,356 Ja. 403 00:03:44,357 --> 00:03:44,586 De groene baretten kwamen steeds in actie. 404 00:03:44,586 --> 00:03:44,570 Soms was het al bijna middag als er geroepen werd dat ze in actie moesten komen. 405 00:03:44,570 --> 00:03:44,964 Dan kwamen ze in actie. 406 00:03:44,964 --> 00:03:45,335 Er vielen ook doden bij, ja. 407 00:03:45,336 --> 00:03:45,400 Natuurlijk vielen er veel doden bij de TNI, maar bij de eigen soldaten vielen er ook doden. Ja. 408 00:03:45,400 --> 00:03:45,619 Waren daar ook bekenden van u bij? 409 00:03:45,620 --> 00:03:45,930 Ja en ook van mijn man. 410 00:03:45,930 --> 00:03:45,680 Maar de namen weet ik al niet meer, het waren militairen. … Toen kwam de onafhankelijkheid. 411 00:03:45,680 --> 00:03:45,980 Toen kwam de onafhankelijkheid, maar wij moesten nog steeds in de kazerne blijven. 412 00:03:45,980 --> 00:03:47,510 Maar de TNI had zich al gevestigd, toch? 413 00:03:47,510 --> 00:03:47,716 Ze waren toch al onafhankelijk? 414 00:03:47,716 --> 00:03:47,799 Soekarno had zijn onafhankelijkheid bereikt. 415 00:03:47,799 --> 00:03:47,930 Maar wij moesten in de kazerne blijven. 416 00:03:47,930 --> 00:03:47,831 Tja, ik weet niet wat die jongens van de groene baretten voor een legeronderdeel hebben gevormd. 417 00:03:47,832 --> 00:03:48,120 Het heette APRA. APRA, A Angkatan. 418 00:03:48,120 --> 00:03:48,313 APRIS, misschien? 419 00:03:48,314 --> 00:03:48,633 Nee, APRA. 420 00:03:48,634 --> 00:03:49,043 APRA. 421 00:03:49,044 --> 00:03:48,300 APRIS, dat waren de Japanse militairen. Eh, nee. Soldaten van de TNI. 422 00:03:48,300 --> 00:03:48,470 Ja. 423 00:03:48,470 --> 00:03:48,890 Dit was de APRA, Angkatan Perang Ratu Adil. 424 00:03:48,890 --> 00:03:49,900 Die jongens van de groene baretten trokken eropuit om officieren 425 00:03:49,900 --> 00:03:50,918 van de TNI te doden in Hotel Homan, in Hotel Preanger in Bandung. 426 00:03:50,918 --> 00:03:51,960 Dat waren de jongens van de groene baretten en van de rode baretten. 427 00:03:51,960 --> 00:03:52,480 Dat waren de jongens van … Tegalega, van Batujajar als ik me niet vergis. 428 00:03:52,480 --> 00:03:52,990 Toen moesten ook wij die bij het achtste bataljon waren. 429 00:03:52,990 --> 00:03:53,210 Je had toen sergeant Tetelepta, luitenant Titaley en wie nog meer mee ook alweer? 430 00:03:53,210 --> 00:03:54,121 Ze werden het er niet over eens. 431 00:03:54,121 --> 00:03:55,623 De één zei dat ze de KMA moesten aanvallen, de legerplaats van de TNI was dat. 432 00:03:55,623 --> 00:03:56,740 De ander zei dat ze de Jarbus moesten aanvallen. 433 00:03:56,740 --> 00:04:03,150 Maar de Jarbus was tegenover het achtste bataljon. 434 00:04:03,150 --> 00:04:05,340 De plannen lekten uit. 435 00:04:05,340 --> 00:04:07,680 De plannen lekten uit, dus wij, de groene baretten 436 00:04:07,680 --> 00:04:08,893 van het achtste bataljon werden per trein weggehaald. 437 00:04:08,893 --> 00:04:10,470 Zonder kleren aan, alleen de kleren die we 's morgens vroeg op het lijf droegen. 438 00:04:10,470 --> 00:04:10,567 En het waren niet alleen Ambonezen die bij de groene baretten zaten. 439 00:04:10,568 --> 00:04:10,760 Er waren daar ook Soendanezen, er waren ook Javanen. 440 00:04:10,760 --> 00:04:13,310 Iedereen werd opgehaald en naar kamp Makassar gebracht. 441 00:04:13,310 --> 00:04:13,406 In kamp Makassar die jongens werden druppelsgewijs binnengebracht kwamen we te weten dat ze 442 00:04:13,407 --> 00:04:13,490 om vier uur opgehaald werden uit Tanjung Priok en naar Sumatra, naar Billiton werden gebracht. 443 00:04:13,490 --> 00:04:13,640 Bij Billiton bleven ze zes maanden en daarna gingen er 444 00:04:13,640 --> 00:04:13,969 velen over naar de APRIS, iedereen ging bij de APRIS. 445 00:04:13,970 --> 00:04:14,270 Ambonezen, Soendanezen, Javanen, iedereen ging bij de APRIS. … 446 00:04:14,271 --> 00:04:14,600 Maar, natuurlijk: waar moesten we op dat moment heen? 447 00:04:14,600 --> 00:04:16,340 We hoorden van de proclamatie op Ambon, de RMS. 448 00:04:16,340 --> 00:04:16,229 Vanaf dat moment hebben de Ambonezen allemaal hun namen ingetrokken. 449 00:04:16,230 --> 00:04:16,433 Ze wilden niet meer bij de APRIS. 450 00:04:16,434 --> 00:04:16,736 Ze trokken zich terug? 451 00:04:16,737 --> 00:04:17,138 Wat zeg je? 452 00:04:17,138 --> 00:04:17,314 Ze trokken zich terug, uit de APRIS. 453 00:04:17,315 --> 00:04:17,500 Ze trokken zich terug uit de APRIS. 454 00:04:17,500 --> 00:04:21,560 Ze trokken hun namen in, ze gingen niet meer. 455 00:04:21,560 --> 00:04:24,080 Wie alleen bij de APRIS gingen, dat waren Ihalau, Tamasela, eh, Tamasela? 456 00:04:24,080 --> 00:04:24,296 Ihalau, Timisela en de Javanen. 457 00:04:24,296 --> 00:04:24,430 Van de Ambonezen waren er maar een paar. 458 00:04:24,430 --> 00:04:25,044 Ik weet die namen niet meer. 459 00:04:25,044 --> 00:04:25,850 Ik weet alleen Ihalau, Timisela en eh, een paar Menadonezen of wat dan ook. 460 00:04:25,850 --> 00:04:26,228 Maar de Ambonezen, die trokken allemaal hun namen in. 461 00:04:26,229 --> 00:04:26,560 Ze trokken hun namen in en ze vroegen of als het kon dat ze dan naar Nieuw 462 00:04:26,560 --> 00:04:26,707 Guinea konden, of nee, ze vroegen eerst of ze terug konden naar Ambon, 463 00:04:26,707 --> 00:04:26,970 Ze vroegen eerst of ze terug konden naar Ambon. 464 00:04:26,970 --> 00:04:27,075 Indonesië en Nederland stonden dat niet toe, uiteraard. 465 00:04:27,075 --> 00:04:27,180 De RMS was geproclameerd, als die jongens van de groene 466 00:04:27,180 --> 00:04:30,580 baretten daarheen zouden gaan, zouden ze een versterking zijn. 467 00:04:30,580 --> 00:04:31,180 Ja toch? 468 00:04:31,180 --> 00:04:32,910 Toen zei men 'als we niet bij de', eh, 'terug kunnen naar Ambon, dan willen we naar Nieuw Guinea'. 469 00:04:32,910 --> 00:04:33,090 Maar ook dat werd geweigerd. 470 00:04:33,090 --> 00:04:43,743 Toen werden we overgebracht naar Jakarta. 471 00:04:43,743 --> 00:04:53,405 In Jakarta zaten we in kamp Makassar. 472 00:04:53,406 --> 00:05:09,260 Vanuit kamp Makassar werden we naar de Berenlaan overgebracht. 473 00:05:09,260 --> 00:05:24,371 Eenmaal in de Berenlaan … had je de jongelui van Pattimura. 474 00:05:24,371 --> 00:05:35,519 Bij Pattimura wemelde het van de Ambonezen. 475 00:05:35,520 --> 00:05:55,088 Men weet van de Ambonezen dat als het om vechten ging, dan waren ze geweldig. 476 00:05:55,089 --> 00:06:12,181 Vooral die jongelui van tweeëntwintig, drieëntwintig jaar, nou nou. 477 00:06:12,181 --> 00:06:17,881 Die waren gevaarlijk. 478 00:06:17,882 --> 00:06:25,811 Die waren ongelooflijk dapper. 479 00:06:25,912 --> 00:04:33,907 Die daagden steeds de meisjes uit op Berenlaan Ronda. 480 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Je had twee plaatsen op de Berenlaan. 481 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Die van ons, de militairen en de plaats op de Berenlaan 482 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 die ernaast lag en die werd Berenlaan Ronda genoemd. 483 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Dat waren 'Rondo's'. 484 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 En die Rondo's dat waren immers veelal jonge, mooie meisjes? 485 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Mijn God, die jongelui van Pattimura die bleven maar uitdagen. 486 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Op een gegeven moment vielen we ze aan en om vier uur 487 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 haalden we de Ronda's daar weg en brachten ze bij ons onder. 488 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 En niet lang daarna zijn we toen naar Holland vertrokken. 489 00:04:33,906 --> 00:04:33,907 Men zei 'voorlopig', we konden niet naar Ambon, niet naar Nieuw 490 00:04:33,906 --> 00:04:35,490 Guinea, dus voorlopig gingen we voor zes maanden naar Holland. 491 00:04:35,490 --> 00:04:35,700 Wacht u even, mevrouw. 492 00:04:35,701 --> 00:04:34,885 Als u zich dat nog kunt herinneren, u kreeg het bevel voor zes maanden naar Nederland te vertrekken. 493 00:04:34,886 --> 00:04:35,346 Ja. 494 00:04:35,347 --> 00:04:34,742 Als u zich de dag herinnert waarop u en uw man vertrokken. Herinnert u zich dat nog? 495 00:04:34,742 --> 00:04:35,123 Hierheen? 496 00:04:35,124 --> 00:04:34,927 Waar bent u vandaan vertrokken? … Van Soerabaja toch? 497 00:04:34,927 --> 00:04:35,163 Nee, vanuit Jakarta. 498 00:04:35,164 --> 00:04:35,085 Vanuit Jakarta. Met … de naam van het schip? 499 00:04:35,085 --> 00:04:35,479 SS Roma. 500 00:04:35,480 --> 00:04:35,572 SS Roma, ja. Van Tanjung Priok? 501 00:04:35,572 --> 00:04:35,901 Tanjung Priok 502 00:04:35,901 --> 00:04:35,598 Herinnert u zich nog wie u naar Tanjung Priok heeft gebracht? 503 00:04:35,599 --> 00:04:35,599 Een militair voertuig, een grote auto. 504 00:04:35,598 --> 00:04:35,810 Maar wij werden samengevoegd, wij van Jakarta. De vrijgezellen met ons, die pas getrouwd waren. 505 00:04:35,810 --> 00:04:37,935 En er waren ook mensen uit Bandoeng, maar die mensen 506 00:04:37,935 --> 00:04:38,698 uit Bandoeng hadden al een gezin, hadden al kinderen. 507 00:04:38,698 --> 00:04:39,396 We vertrokken samen vanuit de Berenlaan. 508 00:04:39,397 --> 00:04:40,334 Ze bleven eerst een paar weken op de Berenlaan voordat we naar Tanjung Priok vertrokken. 509 00:04:40,334 --> 00:04:41,301 Maar in Tanjung Priok bleven we in de haven liggen, we moesten wachten op mensen uit Semarang. 510 00:04:41,301 --> 00:04:42,060 Dominee Metiary, Dominee Pesulima. Er waren er veel. 511 00:04:42,060 --> 00:04:41,794 Voordat u met de SS Roma vertrok, hoe liet u dat uw moeder weten? 512 00:04:41,795 --> 00:04:42,200 Tja, ik. 513 00:04:42,201 --> 00:04:42,430 Uw broertjes en zusjes. 514 00:04:42,430 --> 00:04:42,577 Daar ben ik eerst heen gegaan. 515 00:04:42,576 --> 00:04:43,580 Naar Cimahi. Er was iemand uit Cimahi die naar Jakarta kwam, met de auto. 516 00:04:43,580 --> 00:04:45,981 Ik kwam thuis van de markt en mijn man vroeg 'Wil je eerst naar Cimahi?' Ik zei 'Ja'. 517 00:04:45,980 --> 00:04:45,981 Dus ben ik eerst naar Cimahi gegaan, met de auto mee daarheen. 518 00:04:45,980 --> 00:04:50,640 Daar aangekomen liet ik weten dat ik naar Holland zou gaan. 519 00:04:50,640 --> 00:04:52,032 Voor zes maanden. 520 00:04:52,032 --> 00:04:53,425 Voor zes maanden. 521 00:04:53,424 --> 00:04:53,425 Daar zeiden ze 'Denk je er wel om, mijn god, nu je naar een vreemd land 522 00:04:53,424 --> 00:04:53,425 gaat, of je het nu slecht hebt of goed, vergeet de weg naar de kerk niet'. 523 00:04:53,424 --> 00:04:53,425 'Je bent dan ver weg van het vreemde land', eh, 'ver weg 524 00:04:53,424 --> 00:04:53,425 van je eigen land, ver weg van je neefjes en nichtjes. 525 00:04:53,424 --> 00:04:58,830 Als je in Nederland bent, of je het nu zwaar hebt of goed, vergeet de weg naar de kerk niet'. 526 00:04:58,830 --> 00:04:59,148 Tja, ellendig hè? 527 00:04:59,148 --> 00:04:59,070 Zullen we nu even teruggaan? U vertrok met de SS Roma. 528 00:04:59,070 --> 00:04:59,380 Dertig dagen, dertig nachten op zee. 529 00:04:59,380 --> 00:05:02,881 Weet u nog met wie u daar was, op het schip? 530 00:05:02,982 --> 00:05:06,229 Ik herinner mij dat ik in één hut zat met mevrouw Sahulteru. 531 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 De twee bedden stonden zo. 532 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 Mevrouw Sahulteru sliep boven, ik beneden. 533 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 Maar die vrouw was me nogal dik. 534 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 'Mijn God, mevrouw, ik word daar bang van. 535 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 Als u nou beneden slaapt, ga ik naar boven'. 536 00:05:06,228 --> 00:05:06,229 'Dat is goed'. 537 00:05:06,228 --> 00:05:12,050 Dus ik naar boven. Daarnaast had je mevrouw … met haar kind. Dat was dus vier mensen in één hut. 538 00:05:12,050 --> 00:05:12,746 De mannen. 539 00:05:12,746 --> 00:05:14,189 Kende u ze van de kazerne of leerde u ze kennen. 540 00:05:14,189 --> 00:05:14,886 In de hut. 541 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 O nee, we zaten samen op de Berenlaan. 542 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Alleen de mannen lagen allemaal beneden, met z'n allen beneden. 543 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Maar als we gingen eten, dan had je drie kaartjes. 544 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Blauwe kaartjes, eh, rode, witte. 545 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Rode kaartjes, witte kaartjes, blauwe kaartjes. 546 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Dus eerst werd er geroepen 'Rode kaartjes'. 547 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Die waren aan de beurt om te eten, die gingen naar binnen. 548 00:05:14,885 --> 00:05:14,886 Daarna ging rood naar buiten, 'witte kaartjes'. 549 00:05:14,885 --> 00:05:20,390 Die gingen naar buiten en als laatste gingen de blauwe kaartjes eten. 550 00:05:20,390 --> 00:05:20,443 En wie kreeg welke kleur? 551 00:05:20,444 --> 00:05:20,747 Wat zeg je? 552 00:05:20,748 --> 00:05:20,640 Wie kreeg er welke kleur kaartjes? 553 00:05:20,641 --> 00:05:20,533 De één kreeg rood, de ander blauw. 554 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 Ik hoorde bij de witte kaartjes. 555 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 Dus, de ene week kwamen de blauwe kaartjes het eerst, de witte kaartjes zaten in het midden. 556 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 De week daarop waren de blauwe kaartjes het eerst, de witte kaartjes zaten nog steeds in het midden. 557 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 Dus, zo lang ik op het zeeschip was, op de SS Roma, ook al 558 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 wisselde blauw met rood, mijn witte kaartje bleef in het midden. 559 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 Maar, er werd niet door de mensen van de Roma gekookt. 560 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 Dat deden onze eigen mensen om de beurt. 561 00:05:20,532 --> 00:05:20,533 De ene week waren het mensen uit Jakarta die kookten. 562 00:05:20,532 --> 00:05:20,810 De andere week mensen uit Semarang. Dus we aten. 563 00:05:20,810 --> 00:05:21,890 En wie regelde dat? 564 00:05:21,890 --> 00:05:22,969 Dat weet ik niet, misschien. Ik weet niet wie dat regelde. 565 00:05:22,969 --> 00:05:23,999 Dus wij kregen ons eigen eten, dat vonden wij lekker. 566 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Alleen het brood kregen van de mensen van de Roma. 567 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Mijn God, dat brood was lekker. 568 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Die waren zo rond en iedere morgen warm. 569 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Maar het eten, dat kookten de Ambonezen zelf bij 570 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 toerbeurt tot en met het moment dat we van boord gingen. 571 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Als we ergens aanmeerden, dan waren daar ook kooplieden, dan moesten we met scheepsgeld betalen. 572 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Ach, we hadden genoeg. 573 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Er was van alles te eten en soms verkocht men ook fruit. 574 00:05:23,998 --> 00:05:23,999 Een enkele keer werd er ook kleding verkocht door 575 00:05:23,998 --> 00:05:28,090 Arabieren, hoofddoeken en meer van dat soort dingen. 576 00:05:28,090 --> 00:05:30,170 Maar als u zich de tijd op het schip herinnert. Wat deed u zo dagelijks, wat deed u ´s avonds? 577 00:05:30,170 --> 00:05:32,496 Wat we deden? 578 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 We deden helemaal niets. 579 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 We stonden 's morgens op en we wasten ons. 580 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Hadden we dat gehad dan dronken we wat en we aten brood. 581 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Dan dronken we thee, daarna werd er geroepen dat we gingen eten. 582 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 En 's middags aten we weer wat. 583 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Tja, een enkele keer. 584 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Ik, die nog nooit domino had gespeeld, nog nooit aan kaartspelletjes 585 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 had gedaan, ja logisch dat ik dat op het schip leerde. 586 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Dan zei men 'Kijk, zo speel je domino, zo speel je eenenveertig-en '. 587 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Totdat ik het kon natuurlijk. 588 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Maar veel meer weet ik er niet van, dat weet ik niet meer. 589 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Ik weet niets van andere kaartspelletjes. 590 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Ach, ik ken alleen het dominospel. 591 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Speelkaarten waren er misschien niet eens. 592 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 We kregen misschien alleen dominostenen van de mensen van het schip. 593 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Geen houten dominostenen, maar van papier. 594 00:05:32,495 --> 00:05:32,496 Ja, ik moest dat nog leren hè hè en dat liep soms op geruzie uit omdat ik de regels niet goed kende. 595 00:05:32,495 --> 00:05:37,010 Ja. 596 00:05:37,010 --> 00:05:37,310 Dus in april kwamen we aan in Rotterdam, maar de datum weet ik niet. 597 00:05:37,310 --> 00:05:38,410 Maar men mag zeggen dat het leven aan boord wel tot tevredenheid stemde. 598 00:05:38,410 --> 00:05:38,448 Tja, om nou te zeggen tevreden of ontevreden. 599 00:05:38,449 --> 00:05:38,846 Of gewoon. 600 00:05:38,846 --> 00:05:38,987 Wat moest je doen? Gewoon tevreden. 601 00:05:38,987 --> 00:05:39,322 Gewoon tevreden. 602 00:05:39,323 --> 00:05:39,433 Gelukkig hoefde ik niet over te geven. 603 00:05:39,433 --> 00:05:39,246 Mijn God, andere mensen, zo links en rechts, moesten wel overgeven. 604 00:05:39,246 --> 00:05:39,571 Goddank ik nooit. 605 00:05:39,572 --> 00:05:39,743 Goddank moest ik niet overgeven. 606 00:05:39,744 --> 00:05:40,008 Gelukkig maar, goddank. 607 00:05:40,008 --> 00:05:39,718 … Ja. Tot we in Holland aankwamen hoefde ik goddank niet over te geven. … Ja. 608 00:05:39,719 --> 00:05:39,839 En toen, toen u in Nederland aankwam. 609 00:05:39,840 --> 00:05:40,237 Rotterdam. 610 00:05:40,237 --> 00:05:40,306 Als u daaraan terugdenkt, wat voelt u dan? 611 00:05:40,306 --> 00:05:40,141 Tja, op dat moment moest ik, moest ik nog aan mijn ouders denken. 612 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Ja toch? 613 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Ik moest nog aan het vaderland denken. 614 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Het duurde lang, hoor, voordat ik wat troost vond. 615 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Vooral als ik brieven kreeg. 616 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Nou, nou. 617 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Als je brieven kreeg. 618 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Ik kreeg een keer een brief van mijn moeder. 619 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Mijn moeder schrééf. 620 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Frans, mijn moeder zei 'Meisje'. 621 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Mijn God, 'Wat ben je ver weg. 622 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Als mensen vragen stellen, dan vragen ze niet hoeveel 623 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 hectare grond jij hebt, hoeveel stuks vee jij hebt. 624 00:05:40,140 --> 00:05:40,141 Als ze vragen stellen, dan vragen ze hoeveel kinderen je hebt. 625 00:05:40,140 --> 00:05:43,500 En die ene van jou, waar is die?' Op het moment dat ik dat las heb ik niet gehuild. 626 00:05:43,500 --> 00:05:43,667 Op dat moment, het was aan het einde van de middag en mijn man was aan het douchen. 627 00:05:43,666 --> 00:05:43,667 We hadden in Eijsden een stationnetje, er kwam een trein langs en die trein deed. 628 00:05:43,666 --> 00:05:43,667 Precies. 629 00:05:43,666 --> 00:05:43,667 Ik herinner me dat dat niet in Eijsden was, de trein was 630 00:05:43,666 --> 00:05:43,990 niet in Eijsden.Ik herinner me dat die trein in Cimahi was. 631 00:05:43,990 --> 00:05:44,616 En toen? 632 00:05:44,617 --> 00:05:45,990 Toen ik die trein hoorde, kon ik ook niet stil blijven. 633 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Ik heb gehuild. 634 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Ik zei. 635 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Echt hoor, dat mijn moeder dat zo schreef. 636 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Ik ben dat nog steeds niet vergeten, dat mijn moeder 637 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 vroeg hoeveel hectare grond ik had, hoeveel stuks vee. 638 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Ze vroeg hoeveel kinderen ik had en waar die ene was. 639 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Ik heb toen niet meteen gehuild, pas om een uur of vier misschien. 640 00:05:45,989 --> 00:05:45,990 Toen de trein uit Maastricht langs Eijsden kwam en 641 00:05:45,989 --> 00:05:49,870 ik dat geluid hoorde, kon ik ook niet stil blijven. 642 00:05:49,870 --> 00:05:50,646 Maar Ik heb het contact nooit verbroken. 643 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 Ik heb het contact nooit verbroken, we bleven elkaar brieven schrijven. 644 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 Ook al was het zakgeld maar drie euro, eh, drie gulden, het 645 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 was alleen belangrijk om enveloppen en papier te kopen. 646 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 Ja. 647 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 Ik heb het contact niet verbroken, nee. 648 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 … Totdat mijn moeder stierf en ik hier in Vaassen zat. 649 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 … Mijn moeder is in Bandung gestorven. 650 00:05:50,645 --> 00:05:50,646 Ons huis is in Cimahi, maar omdat mijn broertjes en zusjes in 651 00:05:50,645 --> 00:05:52,150 Bandung op school zaten liet mijn moeder in Bandung een huis bouwen. 652 00:05:52,150 --> 00:05:52,817 In welk jaar was dat? 653 00:05:52,817 --> 00:05:53,548 Ik woonde toen al in Vaassen. 654 00:05:53,547 --> 00:05:53,548 Mijn moeder is in Bandung gestorven, dus ze werd in Bandung begraven. 655 00:05:53,547 --> 00:05:53,548 Ik ben daar op vakantie gegaan in '52, '53. 656 00:05:53,547 --> 00:05:53,548 Eh, '82, '83, '85, '87. 657 00:05:53,547 --> 00:05:56,260 Het gebeente van mijn moeder is uit Bandung weggehaald en naar Cimahi gebracht. 658 00:05:56,260 --> 00:05:56,530 Wie heeft dat geregeld? 659 00:05:56,530 --> 00:05:56,730 Ik ging daarheen met vakantie. 660 00:05:56,730 --> 00:05:57,020 U heeft dat geregeld? 661 00:05:57,020 --> 00:05:56,550 Met mijn man samen. Toen ben ik met mijn ade daarheen gegaan om het Hoofd van Andir te benaderen. 662 00:05:56,550 --> 00:05:58,805 Die waren daar ook blij mee, want die graven langs de kant van de 663 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 weg, die wilden ze ruimen om de plek te gebruiken voor huizenbouw. 664 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 Voordat ik besloten had dat ik het graf wilde ruimen, hadden die dorpshoofden al tegen 665 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 de mensen gezegd 'al die graven moeten geruimd worden, want daar willen we huizen bouwen'. 666 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 Dus toen ik dat tegen hen zei, waren ze natuurlijk blij. 667 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 Dus toen heb ik in Cimahi een ziekenwagen gehuurd, je 668 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 mag geen gewone auto gebruiken om gebeente vervoeren. 669 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 Dus ik heb een auto van het ziekenhuis gehuurd, ik heb 670 00:05:58,804 --> 00:05:58,805 een paar mensen meegenomen voor het graafwerk en een kist. 671 00:05:58,804 --> 00:06:03,180 Maar die mensen daar hebben ook geholpen. 672 00:06:03,180 --> 00:06:03,782 De mensen in Andir hebben ook geholpen. 673 00:06:03,781 --> 00:06:03,782 Ach, ik heb ze maar een kleinigheid betaald. 674 00:06:03,781 --> 00:06:03,782 Ik heb ze een kleinigheid betaald, hier wat geld, daar wat geld. 675 00:06:03,781 --> 00:06:04,950 Ja … En toen werd ze bij de voorouders begraven. 676 00:06:04,950 --> 00:06:04,858 Ja. Dus toen was het klaar. 677 00:06:04,858 --> 00:06:05,248 Waar. 678 00:06:05,248 --> 00:06:05,616 Cimahi 679 00:06:05,616 --> 00:06:05,852 Uw vader ook 680 00:06:05,853 --> 00:06:06,024 Ja, ja, ja, ja. 681 00:06:06,024 --> 00:06:06,217 Begraven ligt. 682 00:06:06,217 --> 00:06:05,490 Waar de voorouders misschien wel allemaal bijeen liggen. 683 00:06:05,490 --> 00:06:05,780 De voorouders. 684 00:06:05,780 --> 00:06:06,535 Ja, ja ja. 685 00:06:06,534 --> 00:06:06,535 … Ja, dat was waarschijnlijk in 1987. 686 00:06:06,534 --> 00:06:06,535 Maar in het jaar. 687 00:06:06,534 --> 00:06:06,535 Ach, ik ben daar al vaak op vakantie geweest. 688 00:06:06,534 --> 00:06:06,535 Al twaalf keer, maar ik ben nog nooit op vakantie eerst naar Cimahi gegaan, nee. 689 00:06:06,534 --> 00:06:08,000 Allereerst moet ik dan naar Ambon, dan pas naar Cimahi, dan pas naar huis. 690 00:06:08,000 --> 00:06:08,565 Zo doe ik dat altijd. 691 00:06:08,564 --> 00:06:08,565 Nog nooit heb ik het nagelaten eerst langs het dorp van mijn man te gaan voordat ik naar huis ging. 692 00:06:08,564 --> 00:06:09,660 Zo doe ik dat steeds. In 1997 is mijn man daar gestorven en daar begraven. 693 00:06:09,660 --> 00:06:10,075 Op Ambon? 694 00:06:10,075 --> 00:06:10,480 Saparua. … 695 00:06:10,481 --> 00:06:10,566 En als u zich herinnert, 1951, op het schip. 696 00:06:10,566 --> 00:06:10,274 Als u zich dat herinnert, kon u toen vermoeden dat u nu, 2009, in Vaassen zou wonen? 697 00:06:10,274 --> 00:06:10,020 Tja, wie kon dat vermoeden? Ja, wie kon dat vermoeden? Maar vanaf 1999 tot 2002. 698 00:06:10,020 --> 00:06:10,173 zijn de Nederlandse regering en de Indonesische regering overeengekomen dat de Ambonezen 699 00:06:10,173 --> 00:06:09,953 van de eerste generatie, als die voorgoed naar huis willen, dan zouden zij borg staan. 700 00:06:09,953 --> 00:06:09,850 Alle huisraad mocht meegenomen worden, wat je in Nederland aan inkomsten 701 00:06:09,850 --> 00:06:09,831 had daarvan werd er maandelijks ook voor honderden uitbetaald. 702 00:06:09,831 --> 00:06:09,954 En een zeker bedrag voor oorlogsslachtoffers. 703 00:06:09,954 --> 00:06:09,725 … En één keer per jaar, vroeger was dat tweeduizend, nu is dat negenhonderd en nog wat. 704 00:06:09,726 --> 00:06:09,866 Eén maal per jaar kregen wij Ambonezen dat. 705 00:06:09,866 --> 00:06:10,190 Dat kregen we steeds. 706 00:06:10,190 --> 00:06:10,238 Of ik nou terugging naar Ambon, terugging naar Cimahi, 707 00:06:10,238 --> 00:06:10,302 terugging naar Jakarta, dat kreeg ik dan nog steeds. 708 00:06:10,303 --> 00:06:10,470 Maar dat was van 1999 tot december 2002. 709 00:06:10,470 --> 00:06:10,742 Van hier uit ging de heer Zeth Nanlohy, man en vrouw ze lieten 710 00:06:10,742 --> 00:06:10,847 hun kinderen hier samen met mevrouw Jo Pentuny, uit Apeldoorn. 711 00:06:10,848 --> 00:06:10,928 Maar die mevrouw Pentuny was hier naderhand op vakantie, ze maakte 712 00:06:10,928 --> 00:06:10,982 een val, ze kwam in het ziekenhuis terecht en ze ging niet meer terug. 713 00:06:10,983 --> 00:06:11,235 Ze was toen teruggekeerd naar Surabaya. 714 00:06:11,235 --> 00:06:11,156 Dus die mevrouw bleef hier, maar al dat geld dat ze gekregen had voor de huur, om grond van 715 00:06:11,156 --> 00:06:11,064 te kopen, kleedgeld en al dat andere een paar duizend dat moest allemaal terugbetaald worden. 716 00:06:11,065 --> 00:06:11,196 Maar die vrouw had dat geld op de bank gezet, daar kwam de 717 00:06:11,196 --> 00:06:11,270 Nederlandse regering achter en dat werd allemaal in beslag genomen. 718 00:06:11,270 --> 00:06:15,704 Maar er was ook ene Patimukay, die was ook weer hiernaartoe teruggekeerd, hij woont in Deventer. 719 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Maar die heeft zijn geld niet op de bank staan. 720 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Hij kwam overeen iedere maand een klein bedrag terug te betalen. 721 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Dat was slim. 722 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Die meneer Zeth Nanlohy, zijn vrouw is al in Jakarta overleden. 723 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Maar die man is al twee keer hier op vakantie geweest. 724 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Onlangs is zijn kleinkind getrouwd. 725 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Toen is hij voor drie maanden gekomen. 726 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Ja, dat geld van die man, dat loopt wel door. 727 00:06:15,703 --> 00:06:15,704 Ieder jaar negenhonderd, iedere maand negenhonderd 728 00:06:15,703 --> 00:06:24,310 en nog wat, dan ook nog geld voor oorlogsslachtoffers. 729 00:06:24,310 --> 00:06:31,056 Maar in die tijd wilde ik daar niet aan beginnen. 730 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Ik wilde daar niet aan beginnen, want ik dacht aan, eh, 731 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 mijn God, mijn kleinkinderen die nog zo klein waren. 732 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Ik kon niet, ik kon niet. 733 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Eén van mijn kleinkinderen zei toen 'Oma, gaat u nou maar. 734 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Het geld blijft gewoon hier en wij zullen ons daar niet mee bemoeien'. 735 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 De kinderen en de kleinkinderen hoefden zich niet met het geld te bemoeien. 736 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 'Oma, wie gelooft'. 737 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Ja toch? 738 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Maar ja, wat moest ik doen? 739 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Want meneer Zeth Nanlohy, zijn ziekenfonds loopt hier door, wordt hier betaald. 740 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Zijn bankpas is ook hier, maar het zijn niet zijn kinderen die dat regelen. 741 00:06:31,055 --> 00:06:31,056 Vroeger had je Simson … die dat regelde. 742 00:06:31,055 --> 00:06:44,150 Dus iedere maand vraagt hij Mijn God, jongen als je iedere maand honderd euro daarnaartoe stuurt … 743 00:06:44,150 --> 00:06:46,462 Oei, honderd en nog wat miljoen. 744 00:06:46,462 --> 00:06:46,952 Ja toch? 745 00:06:46,953 --> 00:06:47,422 Je kunt geld sparen sorry. 746 00:06:47,422 --> 00:06:47,887 Je kunt dan dáár geld sparen. 747 00:06:47,888 --> 00:06:48,346 Maar ik wilde er niet aan beginnen. 748 00:06:48,347 --> 00:06:48,786 En mijn broertjes en zusjes daar hebben ook genoeg. 749 00:06:48,787 --> 00:06:49,225 Niet dat ze rijk zijn, maar mijn broertjes en zusjes 750 00:06:49,226 --> 00:06:49,665 werken allemaal en ze hebben ook allemaal een huis. 751 00:06:49,666 --> 00:06:50,117 Ieder een eigen huis dat groot genoeg is. 752 00:06:50,118 --> 00:06:50,567 Maar ik heb daar zelf ook een huis gekocht. 753 00:06:50,567 --> 00:06:50,950 Een groot huis, maar ik heb dat huis niet om het één of nader gekocht. Ik mag dit toch vertellen? 754 00:06:50,950 --> 00:06:51,063 Het gaat hier om iemand uit een ander dorp, iemand uit.Die man was 755 00:06:51,062 --> 00:06:51,063 architect en hij wilde een huis bouwen in mijn dorp, in Cimahi. 756 00:06:51,062 --> 00:06:51,280 Hij kocht grond. 757 00:06:51,280 --> 00:06:52,573 Maar ik heb maar één broertje, dus die is zo'n beetje het hoofd. 758 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Ik heb twee zusjes en hij is zo'n beetje de baas. 759 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Dus die grond werd gekocht voor zoveel miljoen en die man bouwde een huis. 760 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Hij bouwde een huis, maar hij had nog niet alles betaald. 761 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Hij kwam nog negentigmiljoen roepia te kort. 762 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Het huis was nog niet af toen die man overleed. 763 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Hij had drie kinderen, waarvan er één tandarts is 764 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 geworden, maar die andere twee zaten nog op school. 765 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Dat zijn een jongen en een meisje. 766 00:06:52,572 --> 00:06:52,573 Die vrouw, die was luxe gewend, ze hadden veel geld. 767 00:06:52,572 --> 00:06:55,080 Toen de man was overleden, tja, ze kon niet gaan werken. 768 00:06:55,080 --> 00:06:57,012 Het geld raakte op en die moeder werd een beetje raar, zullen we maar zeggen. 769 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 Het jongste kind van mijn broertje, die Rika heet, was bevriend met het meisje en de 770 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 broer van Rika raakte toen ook bevriend met die jongen uit dat gezin, die Demi heet. 771 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 Dus dat was zielig, dus men dacht 'laat die twee kinderen maar'. 772 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 Mijn broertje zei 'Goed, laat die twee kinderen en die moeder maar. 773 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 Tja, die moeder is alleen, die moeder heeft geen geld.' Soms had die 774 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 moeder schulden bij winkels, dan betaalde die zoon, die tandarts, dat. 775 00:06:57,011 --> 00:06:57,012 Op een keer nam de vrouw van mijn broertje die vrouw mee uit medelijden, tijdelijk dan. 776 00:06:57,011 --> 00:07:00,760 Ze wilde wel graag lekker eten, maar dat kon ze niet. Dus ze ging naar huis. 777 00:07:00,760 --> 00:07:03,287 Maar toen zei die zoon, die tandarts, 'Het is beter het huis 778 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 te verkopen, zodat ze van het geld een kleiner huis kan kopen'. 779 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 Zodat van het overblijvende geld de school van die twee andere kinderen betaald kon worden, want 780 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 mijn broertje zei 'Ik kan ze iedere dag te eten geven, maar de school betalen, dat gaat niet'. 781 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 Mijn broertje belde mij op, of ik misschien geld had voor dat huis. 782 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 'Tja, ik weet het niet. 783 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 Ik zal wel zien'. 784 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 Toen ging ik daar in mijn eentje op vakantie, in 1998. 785 00:07:03,286 --> 00:07:03,287 Maar toen heb ik een neef van mijn man uit Jakarta erbij betrokken. 786 00:07:03,286 --> 00:07:08,190 Ik wilde niet in mijn eentje de bevoegdheden op mij nemen, dat wilde ik niet. 787 00:07:08,190 --> 00:07:09,948 Zodat die neef van mijn man ook aanwezig zou zijn en mee kon denken 'Gaan we akkoord of niet?'. 788 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Toen zijn we naar Cimahi gegaan, met de vrouw en het kind van die neef. 789 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 We gingen er heen om het huis te zien. 790 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Mijn God, oef, lieve help, het leek wel een oerwoud. 791 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 De voortuin stond vol, de struiken stonden hoog. 792 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Mijn God, we wisten niet meer wat te doen. 793 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Het dak was doorgerot, de plafonds waren lek. 794 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Die vrouw kon het water niet betalen, kon het licht niet betalen, zielig. 795 00:07:09,947 --> 00:07:09,948 Er was misschien maar één lamp die het deed, maar één kraan in de keuken die het deed. 796 00:07:09,947 --> 00:07:13,360 Mijn God, ik had medelijden met die vrouw. Ik vroeg hoeveel er betaald moest worden. 797 00:07:13,360 --> 00:07:15,339 Ik zei tegen mijn neef 'Hoe moet dit nou?'. 798 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 Maar die tegels leken wel van marmer, er waren drie logeerkamers, er waren acht slaapkamers. 799 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 Drie boven, vijf beneden. 800 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 Beneden had je slaapkamers, een badkamer en het toilet. 801 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 Maar dat was alles, er was nog helemaal niets af, doordat die man was overleden. 802 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 … Hoe moest dit nou verder? 803 00:07:15,338 --> 00:07:15,339 Zal ik het kopen of niet? 804 00:07:15,338 --> 00:07:19,180 Maar de trap naar boven was mooi, die was van djatihout. Dus ik wist het niet. 805 00:07:19,180 --> 00:07:20,813 Toen vroeg die vrouw, ze vroeg toen vierhonderd. 806 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 Hoeveel honderdduizend, hoeveel honderdmiljoen, dat weet ik niet. 807 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 Maar goddank had ik toen geld, dus ik had honderdvijftigduizend gulden meegenomen. 808 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 Ik heb honderdduizend gewisseld, toentertijd was het nog één op vierenzestig. 809 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 In Cimahi was het één op drieënvijftig. 810 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 Ik het dat geld gewisseld en het huis betaald, hoeveel duizend, miljoen roepia weet ik niet meer. 811 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 Maar, ik moest eerst negentigmiljoen aan mijn broertje betalen, want die vrouw had dat 812 00:07:20,812 --> 00:07:20,813 nog niet betaald en ze had ook nog geen certificaat, want ze had dat nog niet afbetaald. 813 00:07:20,812 --> 00:07:23,980 Maar ik heb het huis gekocht en nu hebben we een certificaat. 814 00:07:23,980 --> 00:07:29,417 We hebben nu alles rond, maar Nederlanders, Nederlandse 815 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 staatsburgers, mogen geen huis met grond in Indonesië kopen. 816 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 Dus ik heb het op naam gezet van de zoon van mijn broertje. 817 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 Maar in de brief met certificaat staat mijn geboortedatum 818 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 genoteerd en al het andere, dat ik het gekocht heb. 819 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 Als er iets gebeurt, als ik overlijd, dan vervalt het niet aan 820 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 mijn kinderen, dan vervalt het aan mijn kleinkind, die daar. 821 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 Als ik overlijdt, dan is het voor haar. 822 00:07:29,416 --> 00:07:29,417 Dus als de kinderen, de kleinkinderen daarheen gaan, dan zal het geen scheve gezichten opwekken. 823 00:07:29,416 --> 00:07:39,970 Dus, nou ja, zo ging dat. Ik ben al een paar keer daar op vakantie geweest.