1
00:00:20,670 --> 00:00:21,235
Dit is een interview in het kader
van “Schiedamse Bleekneusjes”. Een

2
00:00:21,235 --> 00:00:23,071
project van het Gemeentearchief
Schiedam in het kader van Erfgoed van

3
00:00:23,071 --> 00:00:28,388
de oorlog een project dat subsidie
krijgt van het ministerie van WVS.

4
00:00:28,389 --> 00:00:33,850
Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer.
Het is vandaag 6 november 2009.

5
00:00:33,850 --> 00:00:38,810
Ik zit tegenover meneer Blomsteel. Zoals
u hoort, heb ik last van mijn stem.

6
00:00:38,810 --> 00:00:49,690
Ik probeer mijn uiterste best te doen om me
verstaanbaar temaken. Ik neem aan dat dit gaat lukken.

7
00:00:49,690 --> 00:00:57,040
U was nog maar 2 jaar
toen de oorlog begon?

8
00:00:57,040 --> 00:01:02,240
Ja, ik ben van 6 juni 1938,
dus dat is bijna 2 jaar.

9
00:01:02,240 --> 00:01:04,920
Wat zijn uw eerste herinneringen?

10
00:01:04,920 --> 00:01:06,420
Mijn eerste herinneringen
zijn in feite van de

11
00:01:06,420 --> 00:01:11,460
bombardementen op Rotterdam door
de geallieerden in maart ‘43.

12
00:01:12,530 --> 00:01:17,590
Toen werd ik op de Broersvest, daar woonde ik, naar
boven geroepen door de bovenburen, althans mijn

13
00:01:17,590 --> 00:01:26,120
ouders, die namen mij mee en toen konden we zo op
het dak de vlammenzee zien boven Rotterdam-West.

14
00:01:26,120 --> 00:01:27,819
Was dat het zogeheten
vergeten bombardement?

15
00:01:27,820 --> 00:01:30,260
Dat was het zogeheten
vergeten bombardement.

16
00:01:30,260 --> 00:01:34,220
Dat was bedoeld in feite voor
Wilton-Fijenoord, maar de havens

17
00:01:34,220 --> 00:01:40,140
lagen zodanig gedraaid dat ze
de Keilehaven ervoor aanzagen.

18
00:01:40,140 --> 00:01:46,070
Naderhand, een paar dagen daarna, zijn we te voet
over de Schiedamseweg gegaan voor zover mogelijk.

19
00:01:46,790 --> 00:01:50,680
Ik als kind dus, het enige wat
ik mij daarvan herinner zijn de

20
00:01:50,680 --> 00:01:55,480
gele tegeltjes van de gebombardeerde
woningen van de Schiedamseweg.

21
00:01:56,480 --> 00:02:00,850
En wat ik mij ook herinner is dat een
buurvrouw van ons op de Broersvest, tante Marie

22
00:02:00,850 --> 00:02:06,720
Snijders, daarvan ging het verhaal dat haar
man was omgekomen bij Van Berkel’s Patent.

23
00:02:06,950 --> 00:02:09,143
Wist ik veel wat Van
Berkel’s Patent was?

24
00:02:09,143 --> 00:02:14,860
Naderhand, maar dat komt ook naderhand
in de film, toen ik in Zweden was zag

25
00:02:14,860 --> 00:02:19,910
ik een weegschaal staan in een winkel
en daarop stond Van Berkel’s Patent.

26
00:02:19,910 --> 00:02:26,230
Pas toen wist ik dat Van Berkel’s Patent
een weegschalenfabriek was in Rotterdam.

27
00:02:26,230 --> 00:02:31,780
Dat hele bombardement was dus het eerste
wat ik in feite meemaakte van de oorlog.

28
00:02:31,780 --> 00:02:35,300
Wat zijn uw verdere herinneringen,
bijvoorbeeld de kleuterschool?

29
00:02:35,690 --> 00:02:41,152
De kleuterschool heb ik gehad op de
school aan de Oude Kerkhof in Schiedam.

30
00:02:41,152 --> 00:02:46,662
Daar heb ik weinig herinneringen van,
ook niet van de lagere school heb ik

31
00:02:46,663 --> 00:02:50,270
geen herinneringen, simpelweg omdat ik
niet naar de lagere school gegaan ben.

32
00:02:51,800 --> 00:02:57,720
Ik zou oorspronkelijk in september
1944 naar de lagere school gaan, maar

33
00:02:57,720 --> 00:03:02,480
net in september ’44 begonnen de Duitsers
met de ontmanteling van de havens.

34
00:03:02,820 --> 00:03:08,080
Enorme ontploffingen, dus iedereen
moest ramen en deuren openhouden.

35
00:03:08,520 --> 00:03:16,147
En in november ’44 kwam dus de Arbeitsrazzia
hier in Rotterdam en Schiedam en toen werd dus

36
00:03:16,330 --> 00:03:24,710
ook in Charlois dat heb ik naderhand begrepen
de elektriciteitscentrale die nog op huisvuil

37
00:03:24,710 --> 00:03:32,129
liep werd gebombardeerd… niet gebombardeerd,
maar ondermijnd en in de lucht gevlogen.

38
00:03:32,129 --> 00:03:34,580
Dus toen was er helemaal geen
stroom meer, ook op school niet.

39
00:03:34,580 --> 00:03:39,560
Even terug naar de kleuterschool. U
bent wel naar de kleuterschool gegaan?

40
00:03:39,930 --> 00:03:41,690
Ik ben wel naar de
kleuterschool geweest, ja.

41
00:03:41,690 --> 00:03:45,260
Wat herinnert u zich daarvan?

42
00:03:45,260 --> 00:03:51,600
Alleen maar een juffrouw die mij matjes liet
vlechten, dat was wel echt dat fröbelwerk.

43
00:03:52,270 --> 00:03:57,980
De kleuterschool was dus niet voorbereiding
op lezen en schrijven lezen en schrijven

44
00:03:57,980 --> 00:04:03,040
moest je leren op de lagere school, wat
nu de basisschool vanaf groep drie is.

45
00:04:03,940 --> 00:04:06,910
Ik heb mijzelf dus lezen
en schrijven geleerd.

46
00:04:06,910 --> 00:04:08,748
Hoe hebt u dat gedaan?

47
00:04:08,749 --> 00:04:14,832
Vanuit boeken overgenomen en
geluisterd naar wat de mensen zeiden.

48
00:04:15,692 --> 00:04:18,866
Mijn vader en moeder konden mij
wat dat betreft niet instrueren.

49
00:04:18,867 --> 00:04:23,166
Die deden dat niet, want dat
moest op school gebeuren.

50
00:04:24,536 --> 00:04:26,415
Dus ik heb mijzelf dus
maar aangeleerd om met

51
00:04:26,415 --> 00:04:31,394
lettertjes zo, met hoofdletters,
primitief te schrijven.

52
00:04:32,552 --> 00:04:34,070
En lezen ook.

53
00:04:34,070 --> 00:04:35,931
U woonde op de Broersvest.

54
00:04:35,931 --> 00:04:39,010
Ik woonde op de Broersvest
boven Schrijver.

55
00:04:39,010 --> 00:04:41,010
Was dat een bovenwoning?

56
00:04:41,010 --> 00:04:48,650
Het was een zogeheten bel-etage, eerste verdieping,
nu zit daar Van der Vlerk, op de hoek van de

57
00:04:48,650 --> 00:04:56,580
Broersvest, het heet tegenwoordig het Emmaplein,
tegenover Van Dune, waar nu de Fortisbank zit.

58
00:04:58,190 --> 00:05:02,846
Ik heb dus toen niets anders
gezien van de oorlog dan

59
00:05:02,846 --> 00:05:05,302
door de ruiten, want je mocht
haast niet op straat komen.

60
00:05:05,302 --> 00:05:10,892
We hadden een schitterend uitzicht op de Broersvest,
op de oude begraafplaats die daar nog lag.

61
00:05:10,892 --> 00:05:14,134
Dus ik kon zo wel het
een en ander zien.

62
00:05:14,170 --> 00:05:18,340
Je zag Duitse soldaten marcheren,
je zag de wachtposten lopen.

63
00:05:19,790 --> 00:05:25,130
Dus de oorlog is wat dat betreft ook
wel als kind echt tot mij doorgedrongen

64
00:05:25,810 --> 00:05:30,503
via de buitengebeurens, ook door de
overvliegende bombardementsvliegtuigen.

65
00:05:30,504 --> 00:05:35,020
’s Nachts hoorde je het gebrom en
zag je dus hoewel er verduistering

66
00:05:35,020 --> 00:05:39,220
was keek ik even opzij zag
je de vliegtuigen overvliegen.

67
00:05:39,360 --> 00:05:45,130
Overdag kwamen de Amerikaanse vliegtuigen over
om bijvoorbeeld Wilton-Fijenoord te bombarderen.

68
00:05:47,630 --> 00:05:49,870
En ook op het Emmaplein is
wel eens een bom gevallen.

69
00:05:49,870 --> 00:05:50,210
Wanneer?

70
00:05:50,210 --> 00:06:01,410
Weet ik niet. Dat is denk ik wel te zien in
de diverse geschriften die ik ook hier heb.

71
00:06:01,410 --> 00:06:05,520
Ik weet in ieder geval
dat tegen het einde van de

72
00:06:05,520 --> 00:06:09,220
oorlog is een scheepsgeschut
op de Broersvest gevallen.

73
00:06:09,550 --> 00:06:13,330
Daar zijn ook diverse mensen door om
het leven gekomen en gewond geraakt.

74
00:06:14,760 --> 00:06:19,775
Dat overvliegen van de vliegtuigen vooral heeft
me nog naderhand… is me nog naderhand bijgebleven.

75
00:06:21,130 --> 00:06:26,180
Als ik nu nog een Dakota hoor overkomen, in
zeldzame gevallen, dan zou ik daar wakker van worden.

76
00:06:27,970 --> 00:06:31,600
Tijdens militaire dienst was ik op de vliegbasis
Twente gelegerd en daar werd ik niet wakker

77
00:06:31,600 --> 00:06:38,690
van de overvliegende straalvliegtuigen, op 20
meter boven je hoofd, maar wel van een Fokkertje.

78
00:06:40,180 --> 00:06:44,530
Dus wat dat betreft heeft de oorlog wel
diepe indruk op de kinderen achtergelaten.

79
00:06:46,860 --> 00:06:48,720
Nog afgezien van de honger
die je naderhand gehad hebt.

80
00:06:48,720 --> 00:06:49,380
U had twee broers.

81
00:06:50,390 --> 00:06:55,470
Ik had één broer. En die broer
was acht jaar ouder dan ik.

82
00:06:58,500 --> 00:07:06,290
En die broer moest je dus in feite zo zien… je
had dat is een rare uitdrukking weinig aan hem.

83
00:07:06,820 --> 00:07:13,590
Want de verhouding van een 6-jarige tot een 14-jarige
is qua beleving natuurlijk heel verschillend.

84
00:07:15,810 --> 00:07:18,480
Het enige wat ik wel eens deed
was en dat was tegen het einde van

85
00:07:18,480 --> 00:07:24,390
de oorlog gingen we lopen naar onze
grootouders in Rotterdam-Noord.

86
00:07:26,450 --> 00:07:30,140
Mijn grootvader had daar een
rijwielherstelplaats, een

87
00:07:30,140 --> 00:07:35,118
fietsenmakerij en die hadden
wel eens wat meer te eten.

88
00:07:35,118 --> 00:07:40,460
En omdat er honger was, konden ze ons
wat toestoppen. Dat deden we als volgt.

89
00:07:40,460 --> 00:07:43,340
We gingen met een klein wandelwagentje,
daar ging ik in zitten.

90
00:07:43,680 --> 00:07:49,460
Mijn broer liep dan duwend achter die
wandelwagen via de Rotterdamsedijk beneden en

91
00:07:49,460 --> 00:07:56,560
zo door de Essenburgsingel, de Diergaardetunnel
of Statentunnel naar Rotterdam-Noord.

92
00:07:56,560 --> 00:07:58,090
En teruggelopen.

93
00:07:59,970 --> 00:08:03,770
Eén keer is het voorgekomen
dat we dus in de Statentunnel

94
00:08:03,770 --> 00:08:05,400
liepen en toen hoorden we
een afgrijselijk gebrom.

95
00:08:06,270 --> 00:08:12,240
We kwamen de tunnel uit en er kwamen dus
Britse jagers en bommenwerpers overvliegen.

96
00:08:12,800 --> 00:08:16,560
We zijn toen een woning in
gevlucht aan de Essenburgsingel.

97
00:08:17,260 --> 00:08:20,010
Er kwamen enorme ontploffingen,
modderzuilen omhoog.

98
00:08:20,620 --> 00:08:25,750
Dat was een bombardement, ik heb naderhand
begrepen op de SD-Stelle aan de Mathenesserlaan.

99
00:08:28,940 --> 00:08:31,400
U bent gewoon bij mensen
thuis op de Essenburgsingel…

100
00:08:31,400 --> 00:08:33,800
De gang in gevlucht.

101
00:08:33,800 --> 00:08:37,960
Het was gewoon te doen gebruikelijk dat,
als er een luchtalarm was, dan zetten

102
00:08:37,960 --> 00:08:41,530
de mensen de deuren open, dan konden de
mensen van de straat naar binnen vluchten.

103
00:08:42,430 --> 00:08:44,810
De sociale hang was dus enorm groot.

104
00:08:44,810 --> 00:08:47,360
U ging niet naar een schuilkelder toe?

105
00:08:47,360 --> 00:08:49,690
De schuilkelder was op dat
moment niet bereikbaar.

106
00:08:50,510 --> 00:08:52,920
Hebt u wel eens in een
schuilkelder gezeten?

107
00:08:52,920 --> 00:08:55,990
Ik heb wel eens in een
schuilkelder gezeten, ja.

108
00:08:58,670 --> 00:09:00,330
Waar was dat?

109
00:09:00,330 --> 00:09:01,771
Op de Gerrit Verboomstraat.

110
00:09:01,772 --> 00:09:02,465
Hoe ging dat?

111
00:09:02,466 --> 00:09:05,679
Als er luchtalarm was, dan
keek je om je heen: ‘Waar is de

112
00:09:05,680 --> 00:09:07,781
dichtstbijzijnde schuilkelder?’
en dan ging je daar naartoe.

113
00:09:08,161 --> 00:09:11,874
Was er geen schuilkelder in de
buurt, dan ging je dus naar woningen

114
00:09:11,874 --> 00:09:15,760
toe die open stonden om beneden
onderaan de trap te schuilen.

115
00:09:17,800 --> 00:09:19,229
Wat deed u, als u thuis was
en het luchtalarm ging?

116
00:09:19,230 --> 00:09:22,012
Dan gingen we naar beneden, we
woonden op de eerste verdieping.

117
00:09:22,012 --> 00:09:26,640
Dan gingen we naar beneden met
een paar tasjes bij ons, achter

118
00:09:26,640 --> 00:09:30,440
de deur zitten wachten totdat
het sein ‘veilig’ gegeven was.

119
00:09:30,440 --> 00:09:34,060
Wat zat er in de tasjes?

120
00:09:34,060 --> 00:09:37,030
Ik denk wat papieren, zoals
de mensen toen hadden,

121
00:09:37,030 --> 00:09:42,720
wat brandpolissen, eigenlijk
verder niks van waarde.

122
00:09:43,460 --> 00:09:51,970
Misschien wat geld, ook niet nee. Geen voedsel,
flesjes water bestonden er niet. Niets.

123
00:09:54,410 --> 00:09:58,270
Men wachtte maar af tot het over
was en dan ging je weer naar boven.

124
00:09:58,630 --> 00:10:10,071
U was nog vrij jong in 1944. Vanaf september werd
het steeds moeilijker om aan voedsel te komen.

125
00:10:10,071 --> 00:10:15,120
Hebt u ooit in de rij moeten staan voor uw
moeder? Of bent u op hongertocht geweest?

126
00:10:15,120 --> 00:10:16,650
Niet met mijn moeder op hongertocht.

127
00:10:16,650 --> 00:10:25,160
Mijn moeder is wel eieren wezen zoeken
in de polder rond Schiedam waarbij ze dus

128
00:10:25,160 --> 00:10:31,810
tegengehouden werd door wild gebarende
soldaten, van ‘kijk uit!’ Want ze wilde over

129
00:10:31,810 --> 00:10:35,830
een spoorbruggetje lopen hier bij Kethel,
maar de spoorbruggen waren ondermijnd.

130
00:10:37,830 --> 00:10:42,570
En die soldaten waren wel zo vriendelijk om te
zeggen: ‘Wij halen ze wel voor jullie.’ Dat bleken

131
00:10:42,570 --> 00:10:49,210
dus Oostenrijkers te zijn die eigenlijk meer dan
genoeg hadden van de hele oorlog en dan mijn moeder

132
00:10:49,210 --> 00:10:55,250
en de andere vrouwen dus de foto’s van de kinderen
lieten zien van ‘kijk, dit zijn onze kinderen.

133
00:10:55,530 --> 00:11:00,076
Das alles verdanken wir dem
Führer.’ Eigenlijk hadden zij er ook

134
00:11:00,160 --> 00:11:04,960
balen tabak van en op hetzelfde
vlak ligt ook de Arbeitseinsatz.

135
00:11:05,470 --> 00:11:10,690
Dat is in november ’44
geweest, waarbij dus iedere

136
00:11:10,690 --> 00:11:16,030
manspersoon tussen de 17
en 40 jaar werd opgepakt.

137
00:11:16,030 --> 00:11:17,760
Is uw vader ook opgepakt?

138
00:11:17,761 --> 00:11:23,449
Mijn vader was van 1900, dus
die was boven de leeftijd.

139
00:11:23,518 --> 00:11:27,419
En ik weet nog goed dat er kwamen soldaten
bij ons naar boven, want iedere woning

140
00:11:27,419 --> 00:11:32,514
werd doorzocht, en die ene soldaat legde
zijn hand op mijn hoofd en zei tegen

141
00:11:32,515 --> 00:11:40,020
mijn vader: ‘Du bist ein glücklicher
Mensch’, toen hij de papieren had gezien.

142
00:11:40,020 --> 00:11:45,007
In dat verband is het ook wel eens aardig om
te vertellen… Wij woonden aan de Broersvest en

143
00:11:45,007 --> 00:11:51,831
de achterkant liep door naar de Singel, dat
blok het was zeg maar een hoefijzervormig blok

144
00:11:53,312 --> 00:11:59,593
en aan het eind ervan stond de Hema-flat met
een straatje ertussen, en bovenop de Hema-flat

145
00:11:59,593 --> 00:12:05,765
zat luchtbescherming en die kon keurig dat
hele middenterrein aan de binnenkant overzien.

146
00:12:06,309 --> 00:12:07,315
Maar wat gebeurde er?

147
00:12:07,316 --> 00:12:13,448
De Duitsers controleerden de kant aan de Broersvest,
maar namen niet tegelijkertijd de Singel.

148
00:12:13,863 --> 00:12:18,633
Dus alle mannen die in aanmerking kwamen om te
worden opgepakt van de Singel, die vluchtten

149
00:12:18,633 --> 00:12:23,679
via de binnenkant over naar de woningen aan
de Broersvest en gingen vervolgens weer terug.

150
00:12:24,795 --> 00:12:27,473
En dat moeten ze dus boven
op de Hema-flat gezien hebben.

151
00:12:27,474 --> 00:12:31,717
Maar daar is nooit iets van
gehoord, er is nooit iets gebeurd.

152
00:12:34,542 --> 00:12:38,690
Dus waarschijnlijk hebben er alleen maar
zogenaamde goeien bovenop de Hema-flat gezeten.

153
00:12:38,690 --> 00:12:40,920
Dat zou je wel denken, ja.

154
00:12:46,670 --> 00:12:47,330
Ja, ja.

155
00:12:47,330 --> 00:13:06,790
Was u bang van de Duitse soldaten?

156
00:13:06,790 --> 00:13:14,320
Ik was niet bang van de soldaten, nee. Wat
je nu voelt als angst heb ik nooit gehad.

157
00:13:15,440 --> 00:13:18,500
Een kind overkomt het,
die vindt het normaal.

158
00:13:19,580 --> 00:13:24,610
Als je dus tot het besef van het
leven komt na een paar jaar en je

159
00:13:24,610 --> 00:13:29,690
ontmoet dingen die dus dagelijks
voorkomen, ga je dat als normaal ervaren.

160
00:13:31,440 --> 00:13:37,170
En ook de ruïnes in Rotterdam ondervind je
niet als verschrikkelijk of als ‘oh, wat

161
00:13:37,170 --> 00:13:43,900
erg’, dat was normaal en die vliegtuigen
waren ook min of meer normaal, alleen

162
00:13:43,900 --> 00:13:50,410
vond je dat erg, omdat er wat onbestemds
uitkwam waardoor je dus gewond kon raken.

163
00:13:50,700 --> 00:13:55,180
Dat was de enige angst, maar angst
voor de Duitsers had ik niet.

164
00:13:55,180 --> 00:14:01,670
Hebt u van de gaarkeuken gegeten?

165
00:14:01,670 --> 00:14:07,560
Ja, de gaarkeuken gehad en dat
was... Thuis hadden we een zogenaamd

166
00:14:07,560 --> 00:14:12,610
Salamandertje op den duur, dat werd
gestookt met de meest voorkomende

167
00:14:12,610 --> 00:14:15,690
brandstoffen, want kolen waren er
op een gegeven moment niet meer.

168
00:14:15,760 --> 00:14:23,590
Dus ook hout ergens sprokkelen, suikerbieten
erop, stroop maken en tulpenbollen eten.

169
00:14:24,550 --> 00:14:30,060
Mijn vader was incasseerder bij de
gemeente Schiedam, Technische Bedrijven,

170
00:14:31,540 --> 00:14:36,120
en had dus ook van de directie
opdracht gekregen om mee te doen in de

171
00:14:36,120 --> 00:14:41,440
wachtposten die dus de kolenvoorraden
bij de gemeente moesten bewaken.

172
00:14:42,110 --> 00:14:50,590
En als wachthuisje werd dus wonder boven
wonder een ruimte onder de gashouder gebruikt.

173
00:14:52,230 --> 00:14:54,980
Als er een bom op de gashouder
valt, was ook het wachthuisje weg.

174
00:14:54,980 --> 00:14:57,380
Maar goed, het was de enige
plaats waar iemand kon

175
00:14:57,380 --> 00:15:01,130
overnachten en naar die plaats
ben ik ook wel naartoe gegaan.

176
00:15:01,130 --> 00:15:07,520
In de gasfabriek was ook
de centrale keuken, dus dan

177
00:15:07,520 --> 00:15:08,239
kon je af en toe misschien
een beetje eten meekrijgen.

178
00:15:10,330 --> 00:15:14,090
Dat wil zeggen zure pap, wat over was.

179
00:15:14,090 --> 00:15:21,429
U bedoelt dat de gaarkeuken
daar zat? In de gashouder?

180
00:15:21,430 --> 00:15:26,640
Nee. De gaarkeuken was gewoon op het terrein
van de Technische Bedrijven in de gasfabriek.

181
00:15:27,150 --> 00:15:29,389
In de gashouder zat alleen
maar gas op een bepaald moment

182
00:15:29,390 --> 00:15:32,173
niet meer, maar het was de
bedoeling dat daar gas in zat.

183
00:15:32,173 --> 00:15:36,810
En die zit op een betonnen bak en
daaronder waren dus wat ruimtes.

184
00:15:36,810 --> 00:15:42,677
Wat vond u van het eten?

185
00:15:42,677 --> 00:15:53,190
Nou, niet lekker. Maar
je kreeg wat binnen.

186
00:15:53,190 --> 00:15:55,870
Hoe vond u het om suikerbieten
en bloembollen te eten?

187
00:15:55,870 --> 00:15:57,980
Zoet, het smaakt ontzettend
zoet. Je kreeg wat maagvulling.

188
00:15:58,980 --> 00:16:04,220
Maar nogmaals: als kind heb je alleen maar
honger en dan eet je wat er te eten is.

189
00:16:05,570 --> 00:16:08,300
En je wordt niet geacht en dat deed
je ook niet je dacht er niet bij na.

190
00:16:08,300 --> 00:16:09,090
Kunt u zich nog de geur herinneren?

191
00:16:12,540 --> 00:16:18,620
De geur kan ik mij nog herinneren, ja. Heel
erg weeïg. Een weeïge geur. Heel zoetig.

192
00:16:19,540 --> 00:16:24,080
En ook van dat Duitse brood dat op de een of
andere manier wel eens bij ons binnenkwam.

193
00:16:24,600 --> 00:16:26,709
Mijn vader was incasseerder,
dus hij kwam in alle panden en

194
00:16:26,710 --> 00:16:29,830
kon wel eens wat meenemen, hij
kreeg wel eens wat toegestopt.

195
00:16:29,830 --> 00:16:35,730
Zo kregen we ook wel eens
twee flessen slaolie van

196
00:16:35,730 --> 00:16:42,090
Wim Kester, van bakkerij
Kester op het Broersveld.

197
00:16:42,090 --> 00:17:00,380
Slaolie was goud waard. Ik heb ook levertraan
van hem gehad, dat was nóg belangrijker.

198
00:17:00,380 --> 00:17:00,590
Hebt u echt honger gekend?

199
00:17:00,590 --> 00:17:00,614
Ja.

200
00:17:00,615 --> 00:17:00,890
Hoe voelt het om honger te hebben?

201
00:17:00,890 --> 00:17:01,999
Ja, je raakt op een gegeven
moment gedesoriënteerd.

202
00:17:02,000 --> 00:17:07,140
Als je echte honger hebt, wat logisch
is want je bloedsuikers zakken,

203
00:17:07,800 --> 00:17:12,120
je krijgt hetzelfde effect als je
duizelig bent als je te snel opstaat.

204
00:17:12,670 --> 00:17:18,246
En dan constant, als je echt
honger hebt, dan gaan op een gegeven

205
00:17:18,246 --> 00:17:22,510
moment, dat is bekend, allerlei
vitale functies uitvallen.

206
00:17:22,810 --> 00:17:24,558
Maar echte honger heb ik gekend, ja.

207
00:17:24,558 --> 00:17:30,040
Dat is ook een van de redenen waarom
ik als iemand zegt ‘ik heb honger’

208
00:17:30,290 --> 00:17:31,879
dat ik dan bijna geneigd ben om te
gaan zeggen ‘je hebt geen honger, je

209
00:17:31,980 --> 00:17:38,780
hebt trek.’ Heb maar eens echte
honger, dat wens je niemand toe, hoor.

210
00:17:38,780 --> 00:17:40,660
Dat zou ik niet willen.

211
00:17:40,660 --> 00:17:41,710
Was het een voordeel dat
uw vader nog thuis was?

212
00:17:42,130 --> 00:17:51,550
In zekere zin was dat een voordeel, ja. Vooral
omdat hij dus via zijn werk overal kon komen.

213
00:17:53,170 --> 00:17:56,100
Dan hoefde mijn moeder
dus niet op hongertocht.

214
00:17:56,370 --> 00:18:03,090
Er was eigenlijk in de hele stad niets te vinden,
vandaar dat de mensen tot ver buiten de randstad

215
00:18:03,090 --> 00:18:09,500
Holland op hongertocht gingen met de fiets en
met allerlei geïmproviseerde vervoermiddelen.

216
00:18:09,500 --> 00:18:12,462
Hebt u ook hout of
kooltjes moeten zoeken?

217
00:18:12,462 --> 00:18:19,970
Kooltjes zoeken ja, in het koolas, als u weet wat
koolas was. De naam zegt het al: koolas was as.

218
00:18:19,970 --> 00:18:23,004
Wij waren niet de eersten,
er waren meerderen die op

219
00:18:23,005 --> 00:18:26,640
de gedachte kwamen om
tussen de sintels te zoeken.

220
00:18:26,640 --> 00:18:28,695
Waar ging u dan naartoe?

221
00:18:28,695 --> 00:18:34,288
De meeste tijd naar de Parallelweg.

222
00:18:35,222 --> 00:18:40,959
Daar waren dus de wagons
werden daar geparkeerd die nog

223
00:18:40,960 --> 00:18:44,444
met kolen waren voor de
gemeente Schiedam, met cokes.

224
00:18:45,638 --> 00:18:51,693
Dat was dus een heel gekrioel en de
Duitsers die vonden dat eigenlijk niet goed.

225
00:18:51,694 --> 00:18:56,449
Maar ik weet uit het verhaal van een
mede-Schiedammer, die ook naar Zweden is gegaan,

226
00:18:56,449 --> 00:19:04,073
weet ik dat… er liepen soms Duitse wachtposten
en die zagen die kinderen wel zoeken

227
00:19:04,074 --> 00:19:08,367
naar kolen en die schopten ze dan onder de
treinen door naar de kinderen toe, de kolen.

228
00:19:12,112 --> 00:19:16,790
De meeste kolen kon
je daar dus vinden.

229
00:19:18,418 --> 00:19:21,709
Maar er waren een paar brandstofhandelaren in
Schiedam, die waren gauw uitverkocht natuurlijk.

230
00:19:21,710 --> 00:19:48,930
Kunt u zich ook nog iets herinneren
van de hongerwinter, van de kou?

231
00:19:49,970 --> 00:19:53,740
De kou zeer zeker, want het was
een heel erge koude winter.

232
00:19:54,530 --> 00:19:57,310
Ik weet nog dat de kinderen
gingen buiten schaatsen.

233
00:19:57,310 --> 00:20:01,760
Ik niet, want ik was vrij veel
ziek op dat moment, ik had astma.

234
00:20:03,220 --> 00:20:07,880
Vooral op dat Singeltje vlak voor ons bij
de begraafplaats werd veel geschaatst.

235
00:20:08,800 --> 00:20:14,063
Ik weet ook dat ik wel even naar buiten ben
geweest naar het Marconiplein achter ons.

236
00:20:14,063 --> 00:20:17,844
Daar had je nog tuintjes staan
en daar heb ik af en toe

237
00:20:17,844 --> 00:20:22,324
stiekem een paar spruitjes
af gehaald, om wat te krijgen.

238
00:20:22,324 --> 00:20:26,110
Voor de rest was het bitterkoud,
er was haast geen brandstof

239
00:20:26,110 --> 00:20:32,690
meer en na verloop van
tijd geen stroom, geen gas.

240
00:20:33,430 --> 00:20:36,130
Het enige wat je dus had was
als je wat hout te pakken

241
00:20:36,130 --> 00:20:40,350
kon krijgen, om dat dus in
het kacheltje te stoken.

242
00:20:40,680 --> 00:20:45,750
Voor de rest maar veel kleren
aan en heel vroeg in bed.

243
00:20:47,340 --> 00:20:52,160
De mensen gebruikten, als ze wat
warm eten hadden, ook een kist

244
00:20:52,160 --> 00:20:54,330
met stro erin om daar dus de
pannen in te zetten en te bewaren.

245
00:20:54,330 --> 00:21:04,640
Dat was een veel voorkomend hulpmiddeltje om het
eten een beetje warm te houden. Als je eten had.

246
00:21:05,660 --> 00:21:07,980
Was u onder behandeling
van een arts voor astma?

247
00:21:07,980 --> 00:21:13,650
Ja, dokter Ormel, de oude
dokter Ormel, die had zijn

248
00:21:13,650 --> 00:21:18,110
praktijk aan de Singel,
die was dus mijn huisarts.

249
00:21:19,860 --> 00:21:27,640
Die heeft er ook voor gezorgd dat ik na de
oorlog in aanmerking kwam voor uitzending.

250
00:21:27,890 --> 00:21:28,421
Is eraan gedacht u uit
te zenden ín de oorlog?

251
00:21:28,520 --> 00:21:38,840
Voor zover ik weet is er niet aan gedacht
om mij in de oorlog uit te zenden.

252
00:21:38,840 --> 00:21:39,139
Is uw broer weggeweest?

253
00:21:39,140 --> 00:21:40,730
Nee, die is niet weggeweest.

254
00:21:40,770 --> 00:21:49,986
Die kwam sowieso niet in aanmerking voor welke
uitzending ook, waarschijnlijk omdat hij te oud was.

255
00:21:49,987 --> 00:21:56,000
Hij was tegen het einde
van de oorlog 15 jaar.

256
00:21:59,040 --> 00:21:59,980
Kinderen werden
uitgezonden tot 16 jaar.

257
00:22:00,260 --> 00:22:03,519
Ik denk dat hij dan een
grensgeval zal zijn geweest.

258
00:22:03,520 --> 00:22:14,320
Dan komen er toch nog betere tijden: Nederland
wordt bevrijd. Kunt u zich daarvan iets herinneren?

259
00:22:14,320 --> 00:22:23,480
Ja, daar kan ik mij iets van herinneren, zeker,
vooral de feesten in Schiedam, de straatfeesten.

260
00:22:24,000 --> 00:22:28,090
Op het Koolas werd een enorm
podium opgericht en daar werden dus

261
00:22:28,090 --> 00:22:33,370
diverse muziekgezelschappen weer
uit de as te voorschijn getrokken.

262
00:22:33,370 --> 00:22:39,130
Ze herrezen niet zelf, ze werden eruit
getrokken en kwamen weer helemaal tot leven.

263
00:22:40,250 --> 00:22:47,220
Daar had je voor het eerst weer Joop Walvis, die
was mij wel bekend, hij kwam vaak bij ons thuis.

264
00:22:47,220 --> 00:22:49,130
Mijn vader was eigenlijk
beroepsmusicus.

265
00:22:50,940 --> 00:22:56,290
Joop Walvis had zich verborgen weten
te houden in het Passagetheater.

266
00:22:57,190 --> 00:23:03,460
En die kwam weer voor het eerst op het podium.
Niet op het orgel, maar op de piano uiteraard.

267
00:23:04,240 --> 00:23:06,160
Dat was een heel gedoe.

268
00:23:06,790 --> 00:23:12,930
Vrolijke vlaggen en ook de
kantinewagens van de Canadese

269
00:23:12,930 --> 00:23:17,384
militairen die reden rond om chocolade
uit te delen aan de kinderen.

270
00:23:19,370 --> 00:23:21,080
En voor het eerst hoorde
ik daar dus ‘chocolade.’

271
00:23:21,080 --> 00:23:31,630
Kunt u zich nog wat andere dingen herinneren
die u kreeg te eten bij de bevrijding?

272
00:23:31,630 --> 00:23:32,760
Kauwgum, Zweeds wittebrood?

273
00:23:32,760 --> 00:23:39,930
Zweeds wittebrood, dat is
dus in februari ’45 geweest.

274
00:23:40,310 --> 00:23:45,690
Dat konden we afhalen bij de bakkerij
Van der Maden in de Lange Kerkstraat.

275
00:23:47,220 --> 00:23:51,950
Dat was dus een delicatesse,
de smaak proef ik nog steeds.

276
00:23:52,810 --> 00:23:55,866
Niet zozeer omdat het Zweeds
wittebrood was, maar gewoon omdat je dus

277
00:23:55,867 --> 00:24:01,170
voor het eerst weer brood kon proeven
zonder dus allerlei bijvoegingen

278
00:24:01,170 --> 00:24:06,690
die er in de oorlog ingeslopen
waren, voor zover je brood kreeg.

279
00:24:08,360 --> 00:24:16,060
En ook de kaakjes, de bekende kaakjes die uitgeworpen
waren door de Canadezen, in die grote blikken.

280
00:24:17,040 --> 00:24:19,700
Die grote blikken werden
door de kinderen naderhand

281
00:24:19,700 --> 00:24:23,960
gearresteerd om in de vijvers
bootjes en vlotten te maken.

282
00:24:24,720 --> 00:24:31,150
Dus nog tot ver na de bevrijding heb je kunnen
zien dat de kinderen daarmee rondvoeren.

283
00:24:31,490 --> 00:24:31,830
Heeft u dat zelf ook gedaan?

284
00:24:31,830 --> 00:24:33,800
Ik heb dat zelf niet gedaan.

285
00:24:33,800 --> 00:24:41,540
Niet zozeer omdat ik dat niet durfde,
maar er was weinig water op de Broersvest.

286
00:24:43,690 --> 00:24:47,238
Pas naderhand had ik dat kunnen
doen, maar toen was het dus ’48.

287
00:24:50,140 --> 00:24:50,670
Toen was dat alweer
uit de mode geraakt.

288
00:24:50,670 --> 00:24:55,750
Hebt u tijdens de bevrijding
ook meegedaan aan spelletjes?

289
00:24:55,750 --> 00:25:05,570
Straatspelletjes, ja. Zaklopen. Koekhappen was er
gelukkig nog niet (lacht), omdat er geen koek was.

290
00:25:06,600 --> 00:25:15,180
En hoepelen. Voor de kinderen gewoon, tekenen,
met blokken krijt. Kalk was genoeg voorhanden.

291
00:25:15,180 --> 00:25:17,335
Uit de ruïnes werd dat aangevoerd.

292
00:25:17,320 --> 00:25:21,320
Hebt u op school ook een
opstel of tekening moeten maken?

293
00:25:21,320 --> 00:25:26,808
Ik heb op school geen opstel hoeven
maken, want ik was niet op school.

294
00:25:28,390 --> 00:25:30,820
Wanneer bent u in Nederland
weer naar school gegaan?

295
00:25:30,820 --> 00:25:33,440
Ik ben in Nederland weer
naar school gegaan, toen ik

296
00:25:33,440 --> 00:25:38,480
uit Zweden terugkwam, dat was
dus in ’46, september ‘46.

297
00:25:38,630 --> 00:25:45,393
Toen ben ik dus door meester Hoek, de hoofdonderwijzer
van de Comeniusschool, zo eens bekeken.

298
00:25:45,393 --> 00:25:46,780
Hij ging op z’n knieën zitten
en zei: ‘Ik durf het wel met

299
00:25:46,780 --> 00:25:52,400
hem aan.’ En toen ben ik gelijk
naar de tweede klas gegaan.

300
00:25:53,820 --> 00:25:56,122
U hebt de eerste klas overgeslagen.

301
00:25:55,700 --> 00:25:58,140
In feite als iemand tegen me zei:
‘Jongen, ga eens terug, ga je

302
00:25:58,140 --> 00:26:01,840
schoolgeld terughalen, ga terug naar
de eerste klas,’ kan ik tegen hem

303
00:26:01,840 --> 00:26:04,790
zeggen ‘nou dat valt dan mee, want
ik heb nooit de eerste klas gehad.’

304
00:26:14,370 --> 00:26:19,343
U bent in de zomer van ’45 voor het
grootste gedeelte nog in Nederland?

305
00:26:19,710 --> 00:26:24,352
In de zomer van ’45 was ik grotendeels in
Nederland, ja. Daarvan kan ik mij weinig herinneren.

306
00:26:24,352 --> 00:26:28,910
Alleen de feesten, hier en daar, die gingen dus
vrij lang door. En de Canadezen zag je rijden.

307
00:26:28,910 --> 00:26:29,830
Had u contact met de Canadezen?

308
00:26:30,830 --> 00:26:33,680
Ik heb zelf geen contact
met de Canadezen gehad, nee.

309
00:26:33,680 --> 00:26:44,980
En dan wordt u eerst gekeurd. Kunt u
zich iets van de keuring herinneren?

310
00:26:44,980 --> 00:26:51,400
Ja, de keuring, Ik werd inderdaad gekeurd
door de schoolarts en dat was aan de Tuinlaan.

311
00:26:53,170 --> 00:26:59,990
Dat was een mevrouw en die kwam al snel tot
de conclusie van ‘ja, je bent wel sterk

312
00:26:59,990 --> 00:27:06,680
vermagerd, sterk ondervoed.’ Dat bleek ook
wel, uit de papieren die naderhand in Zweden

313
00:27:06,680 --> 00:27:14,000
werden opgemaakt blijkt dat ik 15 kilo woog,
en dat voor een jongetje van 6, 7 jaar.

314
00:27:14,000 --> 00:27:21,140
Ik was ziekelijk, dus ik kwam
in aanmerking voor uitzending.

315
00:27:21,300 --> 00:27:25,080
Er is mij nooit bij verteld of
dat Zwitserland of Zweden zou

316
00:27:25,080 --> 00:27:29,560
moeten zijn, want ik had vrij veel
last van astmatische bronchitis.

317
00:27:30,970 --> 00:27:35,190
Ik heb begrepen naderhand
dat het gebruikelijk was dat

318
00:27:35,190 --> 00:27:39,685
kinderen met ademhalingsproblemen
naar Zwitserland gingen.

319
00:27:39,685 --> 00:27:44,498
Maar op de een of andere manier ben ik
geselecteerd voor Zweden en daar ging ik naartoe.

320
00:27:44,498 --> 00:27:52,120
Dus op een gegeven moment kwam er een briefje
binnen van het comité Kinderuitzending

321
00:27:52,120 --> 00:28:01,660
Schiedam dat ik moest op die en die datum
moest ik me melden voor vertrek naar Zweden.

322
00:28:01,660 --> 00:28:05,240
Dat was 8 september ’45?

323
00:28:05,240 --> 00:28:11,080
Op 8 september ’45 ben ik door mijn moeder op de
tram gezet, op de Koemarkt, op een klein trammetje.

324
00:28:11,080 --> 00:28:12,990
Mijn moeder is niet meegegaan.

325
00:28:13,880 --> 00:28:18,490
Ik ben door mijn moeder op een trammetje
gezet een twee-assertje, voor de kenners

326
00:28:19,270 --> 00:28:23,580
en zo dus rechtstreeks doorgereden naar
het Feyenoord-stadion in Rotterdam.

327
00:28:24,670 --> 00:28:30,530
Ik herinner me nog een enorme hal met
veel kinderen en buiten stonden voor

328
00:28:30,530 --> 00:28:35,150
het Feyenoord-stadion stonden een
paar grote witte wagens, grote auto’s.

329
00:28:35,500 --> 00:28:39,180
Dat bleken dus Deense
vis- en koelwagens te zijn.

330
00:28:40,390 --> 00:28:45,790
En na verloop van tijd werden er groepjes
gevormd en mijn groepje werd dus in één

331
00:28:45,790 --> 00:28:51,840
koelwagen geladen, letterlijk geladen of erin
getild, en daar lag dus stro op de grond.

332
00:28:51,950 --> 00:28:53,910
Er zat geen deur in aan de zijkant.

333
00:28:53,910 --> 00:28:59,390
Er werd een rek voorgezet en twee
begeleiders, een man en een vrouw, gingen mee,

334
00:28:59,390 --> 00:29:05,010
een jongeman en een jonge vrouw, waarvan
één Deen, die jongeman was een Deen.

335
00:29:06,720 --> 00:29:10,770
En na verloop van tijd
vertrokken we, via Kralingen.

336
00:29:10,770 --> 00:29:13,930
Ik kan me nog de Kralingseweg,
althans de weg door Kralingen

337
00:29:13,930 --> 00:29:25,670
herinneren, via Utrecht naar
de grens, naar Duitsland.

338
00:29:25,670 --> 00:29:34,480
Wat vond u van de reis
door naoorlogs Nederland?

339
00:29:37,150 --> 00:29:42,338
Dat is ook weer raar. Je bent dus in die
wagen gezet en je vindt dat heel normaal.

340
00:29:42,338 --> 00:29:47,310
Het is niet zo dat je in paniek
naar dat hek rent om eruit

341
00:29:47,310 --> 00:29:50,180
te willen, welnee, je vindt
dat machtig interessant.

342
00:29:50,820 --> 00:29:53,610
Je kijkt naar buiten, zo om en om,
want je kon niet allemaal tegelijk

343
00:29:53,610 --> 00:29:57,459
voor dat hek staan, en vooral in
Duitsland dan zie je dus daar de ruïnes.

344
00:29:57,460 --> 00:30:05,330
Je ziet de mensen lopen, vooral zijn
het gebrekkige mensen, mannen met één

345
00:30:05,330 --> 00:30:11,450
been of alleen maar kinderen en die komen
naar de wagens toe en die roepen wat.

346
00:30:11,790 --> 00:30:14,060
Aangezien je weet dat het
Duitsers zijn, ben je niet

347
00:30:14,060 --> 00:30:16,590
erg vriendelijk tegen die
kinderen, tegen die mensen.

348
00:30:17,380 --> 00:30:21,430
Als ze dan om eten bedelen, dan zeg je
van ‘ja, wij hebben vijf jaar geen eten

349
00:30:22,270 --> 00:30:27,670
gehad.’ Wat natuurlijk niet waar is,
kinderen zijn vrij hard wat dat betreft.

350
00:30:28,690 --> 00:30:29,970
Dus je vindt het helemaal niet erg.

351
00:30:29,970 --> 00:30:35,360
We reden op een gegeven moment door dat weet
ik dus naderhand dat moet Hamburg geweest zijn.

352
00:30:35,700 --> 00:30:40,120
Hamburg is vreselijk
gebombardeerd: een en al ruïne.

353
00:30:41,020 --> 00:30:45,230
Maar het is niet zo dat wij zeggen
‘oh, wat erg’, wij waren dat gewend.

354
00:30:45,790 --> 00:30:49,240
Rotterdam was in onze ogen ook
één ruïne, dus dat was normaal.

355
00:30:50,440 --> 00:30:54,950
Pas toen we in Denemarken
kwamen, toen werd het wat

356
00:30:54,950 --> 00:31:00,916
opvallender, vriendelijker,
zo kon het dus ook zijn.

357
00:31:03,640 --> 00:31:09,080
Maar onderweg, je weet het wel,
je moet je behoefte doen, maar

358
00:31:09,080 --> 00:31:12,290
het was niet zo dat er overal
keurige toiletten klaar stonden.

359
00:31:12,290 --> 00:31:19,250
Dus de colonne stopte, iedereen eruit en
op zijn hurken in de talud, jong en oud.

360
00:31:20,010 --> 00:31:21,500
De begeleider bracht wc-papier
rond en dat was het dan.

361
00:31:21,500 --> 00:31:22,190
Vond u dat raar om te doen?

362
00:31:22,190 --> 00:31:28,819
Nee, dat vond je niet raar, we
vonden dat niet raar. We moesten.

363
00:31:28,820 --> 00:31:34,340
Met hoeveel kinderen
zat je in één wagen?

364
00:31:34,340 --> 00:31:40,480
Ik schat dat er zo ongeveer
15 kinderen waren per wagen.

365
00:31:41,500 --> 00:31:43,780
Maar het kunnen er ook meer
of minder geweest zijn.

366
00:31:44,730 --> 00:31:49,560
Het was meisjes, jongens door
elkaar heen, oudere en jongere.

367
00:31:50,780 --> 00:31:54,840
De Zweedse staat had als eis
gesteld een bepaalde leeftijdsgroep,

368
00:31:56,480 --> 00:32:01,710
ik denk vanaf minimaal 6 jaar en
ik was een van de jongsten, 7 jaar.

369
00:32:01,710 --> 00:32:06,293
En ik weet dat we in Denemarken
moet dat geweest zijn aankomen.

370
00:32:06,294 --> 00:32:12,810
We kwamen in een kamp, we moesten allemaal
kleren uitdoen en allemaal onder de douche.

371
00:32:12,810 --> 00:32:20,860
We stonden dus in een grote zaal, allemaal
vrouwen met een voorschot voor, tulband

372
00:32:20,860 --> 00:32:26,680
in het haar, met pakken met houtwol en
dan werden alle kinderen afgeschrobd.

373
00:32:27,670 --> 00:32:29,600
Vond u dat prettig, dat afschrobben?

374
00:32:29,600 --> 00:32:32,760
Ja, dat vond ik wel lekker.
Ja, ik vond het prettig.

375
00:32:33,450 --> 00:32:37,120
En warm water, dat is iets
wat ik niet kende, een douche.

376
00:32:37,120 --> 00:32:40,100
Want wij hadden alleen een kraan boven
het aanrecht en dat was het dan.

377
00:32:40,100 --> 00:32:47,910
En één keer per week gingen we dan, in Schiedam
althans, in de teil, ik dan, en dat was het dan.

378
00:32:48,710 --> 00:32:50,909
Dus voor het eerst maakte ik
in Denemarken een douche mee.

379
00:32:50,910 --> 00:32:53,040
Hebt u ook geslapen in Denemarken?

380
00:32:53,040 --> 00:33:07,600
In Denemarken hebben we geslapen. We werden dus
in zalen in kooien neergelegd, stapelbedden.

381
00:33:09,420 --> 00:33:12,370
We kregen ook te eten,
aan lange tafels.

382
00:33:13,720 --> 00:33:20,700
En er liepen al Zweedse militaire
vrouwen, lotta’s heetten die, rond.

383
00:33:20,700 --> 00:33:25,520
Die waren al overgekomen uit
Zweden om de kinderen op te vangen.

384
00:33:27,470 --> 00:33:34,570
En die verzorgden de kinderen ook, als ze zich weer
ondergekotst hadden. Dat is mij ook overgekomen.

385
00:33:35,370 --> 00:33:37,020
Hoe kwam dat?

386
00:33:37,020 --> 00:33:40,720
Ik weet het niet. Ik werd wakker ’s nachts doordat
ik onder de kots lag, maar ik weet niet van wie.

387
00:33:40,720 --> 00:33:43,200
Ik kan van mij, het kan van
de bovenjongen geweest zijn.

388
00:33:43,200 --> 00:33:44,885
Voelde u zich misselijk?

389
00:33:44,886 --> 00:33:50,201
Nee, ik voelde me niet misselijk.

390
00:33:51,375 --> 00:33:54,690
Want bewust gaven ze de kinderen
in het begin niet te veel te eten.

391
00:33:55,499 --> 00:33:58,370
Want de ervaring had geleerd, als je tegelijk
teveel eet, dan komt het er gelijk weer uit.

392
00:33:58,370 --> 00:34:04,110
Hebt u ook medische controles
gehad in Denemarken?

393
00:34:04,110 --> 00:34:08,460
In Denemarken heb ik, voor zover ik
weet, geen medische controle gehad.

394
00:34:09,000 --> 00:34:12,800
Wij gingen vanaf dat
opvangkamp dat bleek dus Padborg

395
00:34:12,800 --> 00:34:17,660
geweest te zijn gingen we door
met de trein naar Kopenhagen.

396
00:34:17,660 --> 00:34:22,460
De trein ging dus ondertussen op
de boot tussen Jutland en Fyn.

397
00:34:23,840 --> 00:34:28,380
En in Kopenhagen, in de grote hal van
het Centraal Station, werden we aan

398
00:34:28,380 --> 00:34:32,939
tafels gezet en kregen we te eten,
temidden van het reizende publiek.

399
00:34:32,940 --> 00:34:40,010
En ik kan mij nog herinneren dat er vrouwen in
huilen uitbarstten toen zij die kinderen zagen.

400
00:34:40,010 --> 00:34:45,070
We zagen er niet uit natuurlijk,
versleten kleren, sommigen

401
00:34:45,070 --> 00:34:49,280
hadden geen schoenen aan,
geen sokken aan, blote voeten.

402
00:34:51,340 --> 00:34:52,409
Ja, er waren geen schoenen meer.

403
00:34:52,410 --> 00:34:57,420
Hoeveel kinderen waren het ongeveer?

404
00:34:57,420 --> 00:35:02,280
Ik schat dat er wel zo’n 100
kinderen waren, in mijn herinnering.

405
00:35:04,490 --> 00:35:07,110
Voor hetzelfde geld
zijn het er meer geweest.

406
00:35:07,110 --> 00:35:11,540
U bent naar Zweden
gegaan, naar Falsterbo?

407
00:35:11,690 --> 00:35:20,050
Ja, naar Falsterbo ben ik geweest.
Falsterbo-hotel, dat was een quarantaine-opvang.

408
00:35:20,350 --> 00:35:25,510
Daar werden de kinderen heel streng
gecontroleerd op eventuele besmettelijke ziektes.

409
00:35:26,680 --> 00:35:29,810
En er waren veel besmettelijke
ziektes, vooral difterie.

410
00:35:30,140 --> 00:35:34,470
Daar had ik geen last van, maar
regelmatig werd je met een spatel

411
00:35:34,470 --> 00:35:38,700
even in de mond gecontroleerd
of de keel nog wel in orde was.

412
00:35:38,700 --> 00:35:42,790
En ik ben daar ook platgespoten
met allerlei vaccins, maar ik

413
00:35:42,790 --> 00:35:46,410
weet echt niet met wat, er is ook
nooit aantekening van gemaakt.

414
00:35:48,960 --> 00:35:55,180
We kunnen nu allemaal keurig onze pokkenbriefjes
laten zien, maar dat kon toen niet.

415
00:35:55,180 --> 00:35:59,360
Ik ben daar ook nooit ingeënt voor pokken,
want dat is pas in militaire dienst geweest.

416
00:36:00,410 --> 00:36:09,845
Maar ik moet daar diverse inentingen gehad hebben
waarvan nooit aantekeningen terug te vinden zijn.

417
00:36:09,845 --> 00:36:12,698
Dat vind ik eerlijk gezegd wel een gemis,
want je weet nooit wat je gehad hebt.

418
00:36:12,490 --> 00:36:15,740
Klopt, ik kan het u
ook niet vertellen.

419
00:36:15,740 --> 00:36:18,730
Nee, er is ook navraag naar
gedaan, naderhand bij het

420
00:36:18,730 --> 00:36:22,060
Rode Kruis, maar al die
gegevens zijn onvindbaar.

421
00:36:22,420 --> 00:36:28,730
Ik denk dat u de vaccinatie hebt gekregen die de
Zweedse kinderen ook hebben gehad in die tijd.

422
00:36:28,730 --> 00:36:29,780
Zou kunnen, ja.

423
00:36:30,390 --> 00:36:33,109
Zoals toen de standaard in Nederland,
na een aantal jaren werd het

424
00:36:33,110 --> 00:36:38,220
DKT de P kwam pas veel later zal
ik die ook wel gehad hebben, ja.

425
00:36:38,220 --> 00:36:47,670
Kunt u zich herinneren hoe
een dag eruit zag in het kamp?

426
00:36:47,670 --> 00:36:52,430
De eerste keer kregen we al
gelijk kleren, nieuwe kleren,

427
00:36:52,430 --> 00:36:56,990
een overall en een pet, en
schoenen, sokken en ondergoed.

428
00:36:57,910 --> 00:37:02,740
En dat was voor het eerst in jaren
dat de kinderen kleding kregen.

429
00:37:03,320 --> 00:37:08,750
Jan Sintemaartensdijk beschrijft het zo mooi
in zijn boek, maar het is werkelijk waar.

430
00:37:09,080 --> 00:37:11,570
Wij lagen met kleren aan in bed.

431
00:37:13,580 --> 00:37:17,380
De zaalcontroleurs of de controleuzes
kwamen ’s avonds kijken en

432
00:37:17,380 --> 00:37:20,570
keken verbijsterd: daar lagen alle
kinderen in bed met kleding aan.

433
00:37:20,571 --> 00:37:29,100
Want dat waren jouw kleren, en
daar moest je heel zuinig op

434
00:37:29,100 --> 00:37:34,360
zijn en daar mocht je vooral niet
door een ander aan laten komen.

435
00:37:35,120 --> 00:37:41,700
Want het waren jouw nieuwe kleren. Maar
goed, we gaan er ’s morgens opstaan, ontbijt.

436
00:37:42,270 --> 00:37:45,440
Voor zover ik weet waren bij ons
geen vlaggenparades, wat ze in

437
00:37:45,440 --> 00:37:52,980
Engeland wel hadden, en we werden
bezig gehouden door Nederlandse mensen.

438
00:37:52,980 --> 00:37:55,680
Vermoedelijk waren dat
meegereisde onderwijzers.

439
00:37:57,050 --> 00:38:02,110
Naar het strand toe was ook
een heel erg leuk uitje.

440
00:38:02,190 --> 00:38:08,560
In september, oktober was het nog redelijk
weer, dus dan kon je goed aan het strand.

441
00:38:09,240 --> 00:38:13,360
We mochten niet het water in, we
mochten ook geen contact onderhouden

442
00:38:13,360 --> 00:38:16,170
met de bevolking daar omheen
er was een groot hek omheen.

443
00:38:17,060 --> 00:38:18,890
Ik weet nog wel dat we
aan het hek stonden.

444
00:38:18,890 --> 00:38:22,901
Want je, op een gegeven moment zijn er
ledige uren en dan gingen we met een ploegje

445
00:38:22,901 --> 00:38:26,760
jongeren aan het hek staan en bij iedere
voorbijganger namen we dan diep onze pet af.

446
00:38:30,880 --> 00:38:33,770
Jan Sintemaartensdijk heeft dat ook
van diverse kinderen gehoord en die

447
00:38:33,770 --> 00:38:36,660
schrijft naderhand van ‘die Zweden
moeten wel gedacht hebben: dat zijn

448
00:38:36,660 --> 00:38:41,399
ontzettend beleefde kinderen.’ Nou
waren we dat niet zo erg hoor, maar…

449
00:38:41,400 --> 00:38:44,144
U was blij met de pet?

450
00:38:44,145 --> 00:38:46,640
Blij met de pet, ja.

451
00:38:46,640 --> 00:38:50,630
Wat vond u van het Zweedse eten?

452
00:38:50,770 --> 00:38:56,090
Het Zweedse eten, ja dat was een
openbaring voor mij, voor mij althans.

453
00:38:56,990 --> 00:39:02,180
Je kreeg ’s morgens pap, havermoutpap.

454
00:39:02,920 --> 00:39:07,880
En vooral de Zweedse balletjes,
de Köttbullar, die nu nog bij Ikea

455
00:39:07,880 --> 00:39:12,640
de deur uitvliegen, die waren voor
ons natuurlijk ook een lekkernij.

456
00:39:14,200 --> 00:39:15,580
En het brood.

457
00:39:16,850 --> 00:39:23,260
En wat ons opviel, toen al, was dat er ontzettend
op de Zweedse balletjes met bessen gewerkt werd.

458
00:39:24,670 --> 00:39:26,920
Veenbessen zoet.

459
00:39:26,920 --> 00:39:34,490
En zoet bij vlees, dat was
voor ons volkomen onbekend

460
00:39:34,530 --> 00:39:43,757
vlees was de laatste jaren
natuurlijk helemaal onbekend.

461
00:39:43,758 --> 00:39:44,420
Maar dat was toch wel lekker.

462
00:39:44,420 --> 00:39:52,050
Wij waren op dat moment echt van ‘jongens,
bunkeren, zoveel mogelijk eten.’

463
00:39:52,050 --> 00:39:58,960
Waar werd u mee beziggehouden? Maakte
u wandelingen? Waren er spelletjes?

464
00:39:58,960 --> 00:40:04,470
Wij deden spelletjes, wij maakten wandelingen
langs het strand en door de duinen daar.

465
00:40:05,810 --> 00:40:12,500
En uiteraard moesten we veel rusten, ‘s
middags naar bed. En veel onderzoeken.

466
00:40:13,230 --> 00:40:17,710
Er waren ook kinderen die
om de twee uur weggehaald

467
00:40:17,710 --> 00:40:21,540
werden en die kregen dus
een injectie tegen difterie.

468
00:40:24,150 --> 00:40:25,860
En die werden ook ’s nachts
om de twee uur wakker gemaakt.

469
00:40:25,860 --> 00:40:28,470
Hebt u dat zelf gezien?

470
00:40:28,470 --> 00:40:33,820
Ik heb dat zelf gezien, ja wij lagen
natuurlijk op een zaal en uiteindelijk

471
00:40:33,820 --> 00:40:37,328
werden die kinderen op een gegeven
moment op een aparte zaal gelegd.

472
00:40:38,200 --> 00:40:43,970
Dat was natuurlijk verstorend voor de
anderen en bovendien zullen ze wel gedacht

473
00:40:43,970 --> 00:40:48,260
hebben ‘misschien infecteren ze dan weer de
goeden ook’, dus die werden apart gehouden.

474
00:40:49,880 --> 00:40:52,430
Op een gegeven moment waren
die kinderen verdwenen.

475
00:40:52,970 --> 00:40:54,919
Was er ook onderwijs?

476
00:40:54,920 --> 00:40:56,879
We hebben geen onderwijs
in het kamp gehad, nee.

477
00:40:56,879 --> 00:41:00,460
Het was ook de bedoeling
dat ik naderhand naar een

478
00:41:00,460 --> 00:41:03,230
Zweedse school zou gaan, daar
ben ik even naartoe geweest.

479
00:41:05,380 --> 00:41:08,480
Maar dat heeft niet lang geduurd, omdat ik vaak
in het ziekenhuis heb gelegen wegens astma.

480
00:41:08,480 --> 00:41:13,530
Hebt u in het kamp nog
brieven geschreven?

481
00:41:13,530 --> 00:41:17,090
U vraagt of wij brieven
geschreven hebben.

482
00:41:17,600 --> 00:41:22,700
Toen wij in Denemarken aankwamen,
is er een lotta bij me gekomen.

483
00:41:22,700 --> 00:41:26,380
Wij moesten allemaal een brief naar
huis schrijven die kaart zit nog

484
00:41:26,380 --> 00:41:30,960
steeds in het album dat ik bewaard
heb dat ik goed was aangekomen.

485
00:41:31,250 --> 00:41:36,100
En toen we in Zweden kwamen, heb
ik van mijn toenmalige pleegvader

486
00:41:36,100 --> 00:41:39,190
onmiddellijk een kaart moeten
schrijven dat ik aangekomen was.

487
00:41:40,100 --> 00:41:41,900
En daarna ben ik zelf
brieven gaan schrijven.

488
00:41:41,900 --> 00:41:46,080
Maar in dat quarantainekamp heb
ik geen brieven geschreven.

489
00:41:46,080 --> 00:41:52,260
Na een week of twee, drie bent
u naar een pleeggezin gegaan.

490
00:41:52,260 --> 00:41:57,500
Ja, toen ben ik opgehaald en ben ik
met de trein naar het centraal station

491
00:41:57,500 --> 00:42:03,510
van Malmö gegaan en daar stonden een
man, een vrouw en een klein jongetje.

492
00:42:03,730 --> 00:42:04,240
Daar moest ik naartoe. Dat bleken
dus mijn pleegouders te zijn.

493
00:42:06,640 --> 00:42:11,550
Hoe heetten uw pleegouders
en waar woonden zij?

494
00:42:11,550 --> 00:42:20,830
Mijn pleegouders heetten… hij heette Helge,
zij heette Brita en de achternaam was Adlertz.

495
00:42:20,830 --> 00:42:26,350
Het jongetje heette Tord. Ze woonden
in Malmö aan de Popolgatan 41.

496
00:42:29,330 --> 00:42:34,778
Hij bleek organist-cantor te zijn,
in de Petri et Paulikerke, dat

497
00:42:34,779 --> 00:42:40,320
zijn twee kerken pal naast elkaar
in Malmö. Naderhand heb ik gehoord

498
00:42:40,320 --> 00:42:45,430
dat hij had speciaal om een kind
uit een muzikaal gezin gevraagd.

499
00:42:46,520 --> 00:42:49,470
Wonder boven wonder is
dat verzoek gehonoreerd.

500
00:42:51,130 --> 00:42:55,340
Hij wilde iemand hebben die
gewend was aan piano spelen,

501
00:42:55,580 --> 00:42:59,071
want hij was organist en
oefende thuis veel op de piano.

502
00:42:59,071 --> 00:43:03,610
En niet dat een kind daar
hysterisch van zou worden.

503
00:43:03,610 --> 00:43:08,339
Hij was waarschijnlijk van mening dat de kinderen
daar niet tegen konden. Ik vond het wel mooi.

504
00:43:08,340 --> 00:43:12,280
Kon u zelf ook een
instrument bespelen?

505
00:43:12,280 --> 00:43:19,400
Ik kon zelf op mijn manier toen al een beetje
piano spelen. Dat heb ik ook gedaan daar.

506
00:43:19,400 --> 00:43:27,680
Mijn vader was musicus
en hij gaf ook pianoles.

507
00:43:27,680 --> 00:43:29,729
Was het een probleem dat
u niet religieus was?

508
00:43:29,730 --> 00:43:34,790
Voor de Zweden was het geen probleem dat ik niet
religieus was, als ik maar niet katholiek was.

509
00:43:34,790 --> 00:43:36,601
En voor uw pleegouders?

510
00:43:36,601 --> 00:43:41,284
Voor mijn pleegouders was het ook geen probleem,
want ze stuurden me toch naar de zondagsschool.

511
00:43:42,743 --> 00:43:47,310
Dus ik ging braaf
naar de zondagschool.

512
00:43:47,310 --> 00:43:48,560
Wat vindt u ervan?

513
00:43:48,560 --> 00:43:50,780
Dat vond ik wel leuk, want dan
kon ik Zweedse liedjes zingen.

514
00:43:51,840 --> 00:43:55,210
Weliswaar hadden ze een stichtende
inhoud, maar goed, daar kwam ik pas

515
00:43:55,210 --> 00:43:58,640
naderhand achter, toen ik het Zweeds
een beetje begon te begrijpen.

516
00:44:00,600 --> 00:44:02,790
Maar liedjes vond ik altijd
wel leuk om te zingen.

517
00:44:02,790 --> 00:44:10,230
Wat deed u zoal op een dag?

518
00:44:10,320 --> 00:44:10,680
U vraagt wat deed ik zoal op een dag.

519
00:44:10,680 --> 00:44:16,010
’s Morgens was het ontbijt
en daarna hangt het van

520
00:44:16,010 --> 00:44:19,871
het weer af of we buiten
gingen spelen, Tord en ik.

521
00:44:19,871 --> 00:44:24,480
En er lag al gauw sneeuw, dus we
gingen met de slee in de rondte rijden.

522
00:44:25,350 --> 00:44:30,072
En na een paar weken mocht ik ook
boodschappen gaan doen, in de winkel, alleen.

523
00:44:30,072 --> 00:44:33,860
Dan werd ik erop uitgestuurd
om melk te halen.

524
00:44:35,040 --> 00:44:39,690
En de winkel was niet ver
daarvandaan, dus liep ik de Popolgatan

525
00:44:39,690 --> 00:44:42,030
af en kwam ik bij het kruispunt
en daar was de melkwinkel.

526
00:44:42,970 --> 00:44:47,770
En de meisjes van het personeel, die
vraten mij bij wijze van spreken op,

527
00:44:47,770 --> 00:44:56,250
want daar had je dat jongetje uit
Nederland, die zo raar Zweeds praatte.

528
00:44:56,250 --> 00:45:01,130
Dan bestelde ik dus ‘en liter mjölk’
en dat bleek dus een liter melk te zijn.

529
00:45:01,130 --> 00:45:04,890
Dat was mij geïnstrueerd ‘Dat moet
je hebben’, dus oké een liter milk.

530
00:45:06,480 --> 00:45:09,230
Want je moet begrijpen, ik
kwam daar als Nederlands

531
00:45:09,230 --> 00:45:14,690
jongetje in een gezin en dat
gezin praatte geen Nederlands.

532
00:45:16,070 --> 00:45:16,690
En ik kon geen Zweeds praten.

533
00:45:16,690 --> 00:45:20,030
Had u een Zweeds-Nederlands
boekje gekregen?

534
00:45:20,180 --> 00:45:25,310
Ik had geen Zweeds-Nederlands boekje
gekregen, want dat bestond eenvoudigweg niet.

535
00:45:26,770 --> 00:45:31,370
Althans bij ons niet. In Schiedam was
er geen boekje te vinden voor ons.

536
00:45:32,640 --> 00:45:36,010
Bovendien een kind leert snel.

537
00:45:37,390 --> 00:45:43,500
Binnen twee weken kon ik mij rustig in het Zweeds
uitdrukken en begreep ik wat de bedoeling was.

538
00:45:45,230 --> 00:45:51,190
Dat ging op de manier van ‘water is
watten.’ Stoel, dat was makkelijk.

539
00:45:51,190 --> 00:45:56,950
En dat een tafel ‘bord’ was, oké.
Dan wezen ze op de tafel: bord.

540
00:45:59,530 --> 00:46:04,920
En een bed was ‘säng.’ ‘Will du sova?’:
wilt u slapen? Dat was ook snel.

541
00:46:04,920 --> 00:46:12,990
En als een kind gedwongen wordt om niets
anders dan Zweeds te praten… binnen

542
00:46:12,990 --> 00:46:17,210
veertien dagen kan hij zich redden, dan
krijg je ook geen tijd voor heimwee.

543
00:46:17,890 --> 00:46:21,130
Want je moet je constant dus in die
andere taal proberen uit te drukken.

544
00:46:21,130 --> 00:46:24,550
Uw pleegbroer was maar een jaar of 3?

545
00:46:24,550 --> 00:46:27,440
Een jaar of 3, 4, ja.

546
00:46:27,440 --> 00:46:28,290
Hij scheelde vier jaar met u?

547
00:46:28,290 --> 00:46:35,280
Ja, maar ik kon redelijk
goed met hem overweg.

548
00:46:35,280 --> 00:46:40,150
Na de oorlog was het verschil in leeftijd
niet zo groot tussen kleine kinderen.

549
00:46:41,590 --> 00:46:45,810
Je speelde vaak buiten, dus je had
allerlei leeftijden bij elkaar.

550
00:46:45,980 --> 00:46:48,540
Het scheelt dus ook dat ik niet
op de lagere school geweest

551
00:46:48,540 --> 00:46:53,130
was, dat je dus niet echt tot
één groep was teruggedrongen.

552
00:46:53,980 --> 00:46:56,239
Alle kinderen uit de
omgeving speelden met elkaar.

553
00:46:56,240 --> 00:47:00,340
Moest u ook ’s middags rusten?

554
00:47:00,340 --> 00:47:03,901
Ik moest daar ook ’s middags rusten, ja.
Naar bed, dat viel wel eens niet mee.

555
00:47:03,902 --> 00:47:11,199
Je werd steeds gezonder, dus steeds levenslustiger.
Maar ik moest ’s middags inderdaad rusten.

556
00:47:11,200 --> 00:47:14,569
En dat viel ook wel mee omdat
ook dat kleine jongetje nog

557
00:47:14,570 --> 00:47:18,500
’s middags moest rusten, dus
dat kon in ene moeite door.

558
00:47:19,280 --> 00:47:22,739
En ik had een apart bed op de
slaapkamer van mijn pleegouders.

559
00:47:22,740 --> 00:47:26,830
Ze hadden wel een huis, maar
het was niet zo erg groot.

560
00:47:26,830 --> 00:47:30,100
Wat voor huis was het?

561
00:47:30,100 --> 00:47:36,960
Het was een eengezinswoning, een villaatje in de
villawijk. Beneden en boven en dan een zoldertje.

562
00:47:36,960 --> 00:47:43,550
En een kelder eronder. In de kelder
was een grote boiler en de badkamer.

563
00:47:43,550 --> 00:47:49,690
In de kelder lagen dus ook de
appeltjes die we in het najaar

564
00:47:49,690 --> 00:47:53,443
plukten en die werden dus in het
voorjaar helemaal omgedraaid.

565
00:47:53,443 --> 00:47:56,050
Dan mocht ik alle
appelen dus omdraaien.

566
00:47:56,050 --> 00:48:01,380
En hoezeer dus mijn Zweeds van invloed
werd, blijkt ook uit mijn brieven.

567
00:48:01,380 --> 00:48:05,110
Want op een gegeven moment schreef
ik naar huis dat ik met farbor dat

568
00:48:05,110 --> 00:48:11,000
was dus ‘oom’ oftewel Helge plukken
appelen: appels ging plukken.

569
00:48:11,000 --> 00:48:14,360
Toen draaide ik de zinsopbouw
al om in het Zweeds.

570
00:48:16,800 --> 00:48:19,750
Als ik daar langer dan die acht
maanden had gezeten, dan had ik

571
00:48:19,750 --> 00:48:24,140
volkomen helemaal in het Zweeds
gezeten, was ik helemaal verzweedst.

572
00:48:24,140 --> 00:48:24,385
Dat was ik toch al.

573
00:48:25,650 --> 00:48:31,580
Het Nederlands verstond ik wel, maar naderhand
krijg je dus een punt dat je ook dat gaat vergeten.

574
00:48:34,070 --> 00:48:36,490
Was het de bedoeling
dat u naar school ging?

575
00:48:36,490 --> 00:48:37,620
Het was de bedoeling
dat ik naar school ging.

576
00:48:37,620 --> 00:48:41,920
Ik ben een paar keer ook naar
school geweest, maar doordat

577
00:48:41,920 --> 00:48:46,039
ik veel ziek was is daar
niet veel van terechtgekomen.

578
00:48:46,040 --> 00:48:48,190
Waarom was u veel ziek?

579
00:48:48,190 --> 00:48:55,150
Ik had astmatische bronchitis en
uit de brieven die ik nu bewaar, heb

580
00:48:55,151 --> 00:48:59,400
ik begrepen dat mijn pleegouders
zich letterlijk de benen uit het lijf

581
00:48:59,400 --> 00:49:04,300
hebben moeten lopen naar de dokters
omdat ik iedere keer aanvallen had.

582
00:49:04,300 --> 00:49:06,012
Hoe is dat, een aanval?

583
00:49:06,012 --> 00:49:13,036
Een aanval, ja dat is dus… De eerste
nacht, zo schreef zij aan mijn ouders, waren

584
00:49:13,036 --> 00:49:17,244
ze geschrokken van een enorm gereutel,
dat geluid hadden ze nog nooit gehoord.

585
00:49:17,244 --> 00:49:20,706
Dus ik had het benauwd
in de ademhaling.

586
00:49:20,707 --> 00:49:24,212
Dus waren ze naar een dokter gegaan
en die zei: ‘Oh, dat is astma.’ Hij

587
00:49:24,268 --> 00:49:28,088
heeft pillen gegeven en toen was
het over, maar het kwam weer terug.

588
00:49:29,770 --> 00:49:33,332
Dus iedere keer ben ik in het
ziekenhuis opgenomen geweest.

589
00:49:35,819 --> 00:49:39,749
De luchtwegen waren gewoon, zeg
maar… als je een aanval krijgt,

590
00:49:39,749 --> 00:49:42,594
dan kun je geen lucht meer
krijgen, dat verkrampt helemaal.

591
00:49:45,937 --> 00:49:49,340
Maar naderhand is dat, zoals
men dat noemde, vergroeid.

592
00:49:50,940 --> 00:49:54,650
Wat gebeurde er met
u in het ziekenhuis?

593
00:49:54,650 --> 00:49:56,730
Ik kan mij niet herinneren
wat er met mij gebeurde.

594
00:49:56,730 --> 00:50:01,260
Ik weet wel dat er diverse dokters
om mij heen stonden en ik weet ook

595
00:50:01,260 --> 00:50:05,450
dat ik van mijn moeder naderhand
gehoord, uit de brieven dat ze

596
00:50:05,450 --> 00:50:09,850
schreven van ‘hij zal wel overlijden,
maar u mag niet op bezoek komen.

597
00:50:10,210 --> 00:50:18,080
Pas als hij overleden is, mag u komen.’ Maar zoals
blijkt uit deze opname ben ik niet overleden.

598
00:50:18,080 --> 00:50:20,880
U zal wel overlijden.

599
00:50:20,880 --> 00:50:24,690
Ik zal best overlijden, ja,
dat komt een keer een moment.

600
00:50:24,690 --> 00:50:28,170
Vandaar dat ik hier zit:
nu kan ik het nog vertellen.

601
00:50:28,170 --> 00:50:32,461
Precies. Hoe vond u het om
in het ziekenhuis te zijn?

602
00:50:32,461 --> 00:50:38,860
Ja, ach ik vond het niet prettig.

603
00:50:39,129 --> 00:50:41,560
Saillant is bijvoorbeeld naderhand
toen ik weer in Nederland

604
00:50:41,560 --> 00:50:44,548
was, dan moet je als kind
wel eens naar de kapper toe.

605
00:50:44,981 --> 00:50:52,542
Een kapper droeg op dat moment
een witte jas en ik schreeuwde

606
00:50:52,542 --> 00:50:56,107
dus de hele boel bij elkaar
als ik een witte jas zag.

607
00:50:57,481 --> 00:51:01,660
Waarschijnlijk zijn er dus diverse
onderzoeken op mij uitgevoerd waarvan

608
00:51:01,661 --> 00:51:06,090
ik nu niet meer weet wat dat geweest
is maar het was zeer beangstigend

609
00:51:06,090 --> 00:51:11,000
als ik ooit weer, als kleuter of
als jong kind, een witte jas zag.

610
00:51:11,000 --> 00:51:14,220
Hoe lang bent u in het
ziekenhuis geweest?

611
00:51:14,220 --> 00:51:19,670
Ik denk een paar weken.
Zeker weten doe ik het niet.

612
00:51:19,670 --> 00:51:23,140
Ik denk dus dat ik een paar weken
in het ziekenhuis heb gelegen.

613
00:51:23,140 --> 00:51:23,941
Is het eenmalig geweest?

614
00:51:23,941 --> 00:51:24,253
Eenmalig, ja.

615
00:51:24,253 --> 00:51:27,380
Ik heb ook nog geelzucht gehad, maar daarvoor
hoefde ik niet in het ziekenhuis te liggen.

616
00:51:27,380 --> 00:51:29,686
Wanneer hebt u geelzucht gehad?

617
00:51:29,687 --> 00:51:32,308
Dat was vrij in het begin.

618
00:51:32,309 --> 00:51:37,542
Ik weet nog dat mijn pleegvader regelmatig
als ik naar het toilet was geweest

619
00:51:38,415 --> 00:51:42,231
riep van ‘niet doortrekken!’, want hij
moest even de ontlasting controleren.

620
00:51:43,154 --> 00:51:45,090
Of de kleur nog geel was.

621
00:51:49,300 --> 00:51:52,580
Was dat een besmettelijke
vorm van geelzucht?

622
00:51:52,580 --> 00:51:53,520
Ik weet niet of het een
besmettelijke vorm van geelzucht was,

623
00:51:53,520 --> 00:51:55,590
maar het was een lichte vorm
van geelzucht in ieder geval.

624
00:51:55,590 --> 00:51:57,845
Dat is vanzelf overgegaan.

625
00:51:57,845 --> 00:52:00,447
Ja, het is vanzelf overgegaan.

626
00:52:00,447 --> 00:52:04,350
Hebt u nog medicijnen
gekregen van de dokter?

627
00:52:04,350 --> 00:52:11,490
Ik heb daar alleen maar medicijnen gekregen
tegen de astma, of astmatische bronchitis.

628
00:52:11,910 --> 00:52:16,590
Daarover waren de geleerden het niet eens,
of het astma was of astmatische bronchitis.

629
00:52:18,030 --> 00:52:20,115
Naderhand in Nederland bleek
het dus inspanningsastma

630
00:52:20,390 --> 00:52:25,560
te zijn en dat is een hele
bekende vorm van astma.

631
00:52:25,560 --> 00:52:35,520
U vertelde dat u veel ging buiten spelen.
Welke spelletjes werden dan gedaan?

632
00:52:35,520 --> 00:52:38,150
Voetballen uiteraard,
in de tuin achter.

633
00:52:39,160 --> 00:52:44,062
En er was ook nog een jongetje in Malmö
verderop in de straat uit Nederland.

634
00:52:44,063 --> 00:52:47,610
Daar speelde ik ook wel eens mee,
maar dat is maar één keer gebeurd.

635
00:52:48,890 --> 00:52:52,160
Verder heb ik geen Nederlandse
kinderen daar gehad om mee te spelen.

636
00:52:52,160 --> 00:52:54,226
Weet u nog hoe het kind heette?

637
00:52:54,226 --> 00:52:58,391
Ik heb geen idee hoe
het kind heette, nee.

638
00:52:58,391 --> 00:53:05,103
Ik weet wel dat er dus één meisje en twee
jongens uit Schiedam in totaal naar Malmö

639
00:53:05,104 --> 00:53:10,316
gestuurd zijn en die heb ik dus een paar weken
geleden allemaal ontmoet op de bijeenkomst.

640
00:53:10,317 --> 00:53:14,457
Maar wie dat waren die daar in
de buurt woonden, weet ik niet.

641
00:53:14,458 --> 00:53:17,820
Er waren wel Zweedse kinderen in de
omgeving en daar speelden we ook mee.

642
00:53:17,820 --> 00:53:24,170
Hebt u Sinterklaas gevierd in Malmö?

643
00:53:24,170 --> 00:53:25,330
Ja, ik heb Sinterklaas gevierd.

644
00:53:26,590 --> 00:53:30,780
Dat was dus in Malmö, daar kwam een
Nederlandse Sinterklaas uiteráárd,

645
00:53:30,780 --> 00:53:36,480
Sinterklaas is Nederlands en daar
werden cadeautjes rondgedeeld.

646
00:53:36,760 --> 00:53:40,490
Waren daar toen Zweedse
kinderen of Nederlandse?

647
00:53:40,490 --> 00:53:43,419
Sinterklaas was er alleen maar
voor de Nederlandse kinderen.

648
00:53:43,419 --> 00:53:48,570
Er waren dus niet veel kinderen
daar, zo’n veertig denk ik.

649
00:53:50,230 --> 00:53:55,844
Kerstmis daarna was in feite
indrukwekkender voor mij.

650
00:53:55,845 --> 00:54:00,204
Want daar werd ik eerst middenin de nacht
uit bed gehaald door mijn pleegouders.

651
00:54:00,205 --> 00:54:03,470
Er kwam een taxi voorrijden
en werden we naar de kerk

652
00:54:03,640 --> 00:54:07,360
gereden, want mijn
pleegvader moest orgel spelen.

653
00:54:08,090 --> 00:54:15,790
Ik mocht naast hem op de bank bij het orgel
zitten. En daar werd dus de nachtmis gehouden.

654
00:54:16,090 --> 00:54:20,219
Dat is dus de Lutherse nachtmis,
van de Lutherse staatskerk.

655
00:54:21,220 --> 00:54:25,849
Is het daar mis of dienst?

656
00:54:25,850 --> 00:54:28,010
Zij noemen het mis.

657
00:54:28,010 --> 00:54:35,500
Dat gebeurt door de Lutherse staatskerk en
door bisschoppen, ook vrouwelijke bisschoppen.

658
00:54:37,030 --> 00:54:42,620
Het is een mix van de Anglicaanse
kerk en het katholicisme.

659
00:54:45,570 --> 00:54:56,115
Bent u daardoor beïnvloed, het feit dat u naar
de kerk bent gegaan? U was zelf niet religieus.

660
00:54:56,115 --> 00:54:57,220
U bent daar lange tijd in aanraking gekomen
met religie. Heeft u dat beïnvloed?

661
00:54:57,220 --> 00:55:09,880
Had u het idee ‘volgens mij bestaat er wel
een God’ en ‘ik moet wel naar de kerk gaan’?

662
00:55:09,880 --> 00:55:14,800
Nou, in zozeer niet. Ik heb wel
het kindergebed altijd onthouden.

663
00:55:15,020 --> 00:55:18,100
Dat kan ik moeiteloos
opdreunen als dat zou moeten

664
00:55:19,440 --> 00:55:25,100
en ik heb wel meer inzicht
gekregen in godsdiensten.

665
00:55:26,020 --> 00:55:29,410
Ik heb ook meer het idee van
dat je dat niet moet afwijzen.

666
00:55:29,760 --> 00:55:35,280
En of ik het nu zelf nodig heb ik denk het
niet maar ik sta er niet afwijzend tegenover.

667
00:55:35,280 --> 00:55:42,260
Als iemand daar rust in kan vinden en bevrediging
in kan vinden moet hij of zij dat vooral doen.

668
00:55:43,490 --> 00:55:50,620
En ik kan me best voorstellen dat er iets
is na het leven en of de een dat dan een God

669
00:55:50,620 --> 00:55:58,930
of een hemel of de hel desnoods noemt, oké.
Zo sta ik bijvoorbeeld ook niet afwijzend

670
00:55:58,930 --> 00:56:04,580
tegenover iemand die zegt van ‘ik droomde
vannacht dat je dit en dat en dat ging doen.’

671
00:56:05,910 --> 00:56:09,290
Dan moet je niet onmiddellijk roepen ‘dat
kan niet’ het zou misschien best kunnen.

672
00:56:11,670 --> 00:56:15,473
Misschien dat dat een van de redenen is of een
van de oorzaken is waarvan ik dus meer inzicht

673
00:56:15,473 --> 00:56:20,790
heb gekregen van ‘er bestaat misschien wel iets
anders dan alleen datgene wat wij zelf kunnen

674
00:56:20,790 --> 00:56:31,219
waarnemen hier.’ Maar ik ben niet religieus
geworden in de zin dat ik dus kerks ben geworden.

675
00:56:31,220 --> 00:56:32,720
U hebt zich daarna nooit
aangesloten bij een kerkgemeenschap?

676
00:56:32,720 --> 00:56:40,480
Nee. Maar ik had veel buurvrienden en
buurkinderen die bijvoorbeeld katholiek waren.

677
00:56:40,970 --> 00:56:45,030
Boven ons woonde het gezin van de familie
De Bruin, die was streng katholiek.

678
00:56:45,100 --> 00:56:48,867
Ik woonde vlak naast een katholieke
kerk, de Singelkerk, nu de basiliek.

679
00:56:48,867 --> 00:56:56,030
Daar ben ik ook wel eens binnengewandeld als kind.
Dus al die gebruiken waren niet vreemd voor mij.

680
00:56:56,030 --> 00:56:56,409
En zijn nog steeds niet vreemd.

681
00:56:56,410 --> 00:57:08,040
U zegt dat u kerstmis erg indrukwekkend vond.
Is dat omdat u naar de nachtmis bent gegaan?

682
00:57:08,460 --> 00:57:10,210
Of heeft het andere oorzaken?

683
00:57:10,210 --> 00:57:14,010
Daarna ook het kerstfeest zoals dat
bij de Zweden thuis werd gevierd.

684
00:57:15,090 --> 00:57:22,270
Een enorme kerstboom met allemaal
pakjes erin, vooral ook knalpakjes erin.

685
00:57:22,270 --> 00:57:27,050
Enorme maaltijden en de kinderen
die er waren iedereen was in

686
00:57:27,050 --> 00:57:31,220
dit geval bij de grootouders van
moederszijde werd het gevierd.

687
00:57:31,220 --> 00:57:34,600
Die kinderen aten apart vooruit.

688
00:57:35,630 --> 00:57:39,592
Dat was wel handig, want dan hebben
de kinderen al gegeten als de ouders

689
00:57:39,592 --> 00:57:43,340
gaan eten en dan hebben de volwassenen
er geen last meer van aan tafel.

690
00:57:45,110 --> 00:57:48,350
Wat at u daar?

691
00:57:48,350 --> 00:57:58,600
Ja, dat waren bergen vlees, bergen met vis,
vooral haring in allerlei soorten en uitvoeringen.

692
00:57:59,570 --> 00:58:10,220
En veel aardappelen. Brood, cake, gebak,
fruit, ja wat je maar op kan noemen.

693
00:58:10,220 --> 00:58:14,310
Als je een keer een Zweeds
smörgåsbord zou meemaken,

694
00:58:14,310 --> 00:58:17,810
nou zo ongeveer moet je dan
het kerstdiner voorstellen.

695
00:58:17,910 --> 00:58:26,569
Daar werd ook apart dagen voor gekookt,
vooraf. De radio speelde daar ook op in.

696
00:58:26,570 --> 00:58:34,970
Er werd alleen maar vrolijke muziek gespeeld op
julafton, 24 december heet julafton, kerstavond.

697
00:58:36,430 --> 00:58:41,420
En dan wordt het kerstmis,
kerstfeest gevierd, op 24 december.

698
00:58:42,040 --> 00:58:50,560
Want op 25 december ligt iedereen amechtig achterover
om uit te rusten van het nogal copieuze diner.

699
00:58:50,560 --> 00:58:56,460
Er kwam ook een Nederlands
krantje uit, de Trekvogel.

700
00:58:56,840 --> 00:59:00,890
Dat heb ik gelezen in het boek van Jan
Sintemaartensdijk, dat heb ik zelf niet gezien.

701
00:59:00,890 --> 00:59:02,170
Oké, dat was dus nogal
een late ontdekking.

702
00:59:03,270 --> 00:59:05,820
Ja.

703
00:59:06,000 --> 00:59:08,060
Hebt u wel de
radio-uitzendingen gehoord?

704
00:59:08,060 --> 00:59:12,130
Ik heb de radio-uitzendingen
niet gehoord.

705
00:59:12,370 --> 00:59:19,880
Na de kerst komt het nieuwjaar.
Hebt u nieuwjaar gevierd?

706
00:59:19,880 --> 00:59:26,460
Ja, maar dat wordt in Zweden heel erg beperkt
gevierd, niet met vuurwerk of zoiets.

707
00:59:27,040 --> 00:59:31,680
Nieuwjaar is van ‘we gaan over van het ene
naar het andere jaar’ en dat was het dan.

708
00:59:33,630 --> 00:59:34,840
Zweden zijn wat dat
betreft erg nuchter.

709
00:59:34,840 --> 00:59:41,130
Ze worden door ons vaak als stijf
betiteld, wat ze beslist niet zijn.

710
00:59:42,700 --> 00:59:47,540
Want wat op buitenlanders wel eens
een vreemde indruk maakt, als Zweden

711
00:59:47,540 --> 00:59:52,400
elkaar ontmoeten, die elkaar redelijk
goed kennen, dan omarmen ze elkaar.

712
00:59:52,400 --> 00:59:57,850
Ze geven elkaar geen
kus, maar omarmen elkaar.

713
00:59:58,310 --> 01:00:04,883
En voor noorderlingen vindt men dat een zeer
vreemde methode. Maar het is te doen gebruikelijk.

714
01:00:04,883 --> 01:00:09,550
Het moet wel van dezelfde stand zijn.

715
01:00:09,550 --> 01:00:11,197
Is er veel standsverschil?

716
01:00:11,197 --> 01:00:14,602
Er is vooral op het platteland
veel standsverschil.

717
01:00:14,745 --> 01:00:17,799
De herenboer wordt nog
steeds met ontzag bejegend.

718
01:00:17,799 --> 01:00:20,424
Dat zag ik een paar jaar
geleden, toen wij een

719
01:00:20,425 --> 01:00:22,726
huisje hadden op het erf van
de herenboer in een dorp.

720
01:00:22,727 --> 01:00:28,073
Zij wisten eerder dan
wij dat wij daar kwamen.

721
01:00:28,073 --> 01:00:31,450
Iedereen kende ons bij wijze van spreken
en groette ons al: ‘Daar komen de

722
01:00:31,451 --> 01:00:36,121
Nederlanders die bij de herenboer gaan
logeren.’ Maar als er familie komt bij de

723
01:00:36,121 --> 01:00:42,485
herenboer, dan wordt mekaar heel sterk
omarmd, maar niet door de ondergeschikten.

724
01:00:42,486 --> 01:00:43,380
Dat doet men niet.

725
01:00:43,380 --> 01:00:47,330
Hebt u ook geskied in Zweden?

726
01:00:47,330 --> 01:00:53,150
Ik heb in Zweden niet geskied
en niet geschaatst, nee.

727
01:00:53,680 --> 01:00:57,930
Schaatsen kon ik ook niet,
want de enige schaatsen die

728
01:00:57,930 --> 01:01:01,210
voor mij geschikt waren, die
waren niet meer te vinden.

729
01:01:01,710 --> 01:01:05,110
Er waren schaatsen bij ons in huis, maar
daar kon alleen mijn broer op schaatsen.

730
01:01:05,830 --> 01:01:10,290
Hij had geen schoenen met schaatsen
eraan, geen Noren, maar die van

731
01:01:10,290 --> 01:01:14,338
die oude houten dingetjes met
ijzertjes eronder, dat waren schaatsen.

732
01:01:14,339 --> 01:01:16,170
Dus ik heb nooit leren schaatsen.

733
01:01:16,170 --> 01:01:19,070
Hebt u wel typische
Zweedse kleding aangehad?

734
01:01:19,070 --> 01:01:23,850
Ik heb niet de volksdracht… U bedoelt
of ik de volkskleding heb aangehad?

735
01:01:23,850 --> 01:01:24,390
Nou eh… ja.

736
01:01:26,160 --> 01:01:30,400
Ik heb voor Zweden
natuurlijk dat pak aangehad.

737
01:01:30,770 --> 01:01:38,410
Dat was voor Zweedse kinderen een normaal
pak, een blauw pak met een pet op.

738
01:01:38,410 --> 01:01:41,120
Alle Zweedse jongetjes
droegen een pet.

739
01:01:41,830 --> 01:01:46,780
En als je mekaar ontmoette, dan moest je altijd een
buiging maken, dat heb ik nog jarenlang gedaan.

740
01:01:47,700 --> 01:01:50,300
Het was ook gewoon dat de
mannen een buiging maakten.

741
01:01:50,300 --> 01:01:57,720
Ook op de tram die toen reed door Malmö
maakten we een buiging naar de conducteur.

742
01:01:57,910 --> 01:02:03,370
Dan maakte iedereen een lichte buiging met
het hoofd en dat waren de omgangsvormen.

743
01:02:03,370 --> 01:02:13,280
De meisjes maakten een kniks, door de knieën
zakken, en de jongens bogen ook naar elkaar.

744
01:02:13,280 --> 01:02:17,080
Van dezelfde leeftijd?

745
01:02:17,080 --> 01:02:22,200
Van dezelfde leeftijd, ja.
Dat is er helemaal uitgegaan.

746
01:02:22,200 --> 01:02:24,910
Hebt u ook uitstapjes gemaakt? Dat u naar een
andere stad ging om iets te bekijken of te doen?

747
01:02:24,910 --> 01:02:25,690
Nee, toen niet.

748
01:02:26,010 --> 01:02:28,553
Naderhand ben ik wel in Zweden
teruggeweest, maar toen ik daar als

749
01:02:28,580 --> 01:02:32,520
kind voor de eerste keer was, ben
ik niet buiten de stad geweest.

750
01:02:33,200 --> 01:02:38,870
Het enige wat ik veel deed is naar het
vliegveld lopen en naar de vliegtuigen kijken.

751
01:02:39,830 --> 01:02:44,930
Want we zaten niet ver van het toenmalige
vliegveld van Malmö, Woltufta, vandaan.

752
01:02:46,070 --> 01:02:50,779
En daar landden allerlei soorten vliegtuigen.
Nu bevindt zich daar Ikea, in Malmö.

753
01:02:50,780 --> 01:02:51,136
Bent u daar naar de bioscoop geweest?

754
01:02:52,380 --> 01:03:00,220
We zijn niet naar de bioscoop geweest.
En televisie was er uiteraard niet.

755
01:03:00,220 --> 01:03:05,170
Het enige wat ik had was af en toe
de radio aan en als er dan muziek kwam

756
01:03:05,170 --> 01:03:07,160
die mijn vader speelde, dan zei ik
‘oh, daar komt muziek uit Nederland.’

757
01:03:07,160 --> 01:03:17,370
Hebt u andere dingen gedaan in Malmö?

758
01:03:17,370 --> 01:03:24,110
Nee, hoofdzakelijk was het buiten spelen,
rondwandelen daar en boodschappen doen.

759
01:03:24,110 --> 01:03:26,090
En op familiebezoek.

760
01:03:27,140 --> 01:03:36,760
We hadden grootouders van mijn pleegmoeders
kant, grootmoeder van vaders kant woonde in huis.

761
01:03:37,210 --> 01:03:41,350
Het gezin bestond uit grootmoeder,
man, vrouw en één jongetje.

762
01:03:41,760 --> 01:03:47,009
Grootmoeder bestuurde het huishouden,
man en vrouw werden geacht te werken.

763
01:03:47,010 --> 01:03:51,630
Was dat in die tijd normaal
dat man en vrouw werkten?

764
01:03:51,630 --> 01:03:55,910
Dat was normaal. Man
en vrouw werkten apart.

765
01:03:55,950 --> 01:04:01,880
De kinderen gingen of naar de opvang door grootmoeder
of andere familieleden of naar de crèche.

766
01:04:03,010 --> 01:04:06,760
En dat is een hele normale toestand
in Zweden geweest. Nog steeds.

767
01:04:09,700 --> 01:04:15,835
Mijn pleegmoeder zat op een kantoor van skoongelandsmennen
en heeft daar tot haar pensioen gewerkt.

768
01:04:17,240 --> 01:04:21,660
Mijn pleegvader was dus
organist, was dus wel veel thuis,

769
01:04:21,660 --> 01:04:24,395
bemoeide zich dus meer met
mij dan mijn pleegmoeder.

770
01:04:24,395 --> 01:04:27,797
Ik had ook de indruk dat
is naderhand bevestigd dat

771
01:04:27,797 --> 01:04:32,510
het zijn initiatief was om
een pleegkind op te nemen.

772
01:04:32,510 --> 01:04:37,220
Wat was zijn beweegreden?

773
01:04:37,220 --> 01:04:45,380
Waarschijnlijk uit godsdienstige overwegingen,
van goed doen. De naastenliefde.

774
01:04:46,510 --> 01:04:49,329
Heeft hij geprobeerd
u religieus te maken?

775
01:04:49,330 --> 01:04:58,340
Hij heeft niet geprobeerd mij religieus te
maken, nee. Hij had geen zendingsdrang in die zin.

776
01:04:59,370 --> 01:05:01,710
Ik heb het althans niet zo ervaren.

777
01:05:02,230 --> 01:05:05,410
Het enige wat men dus gedaan heeft
is mij naar de zondagsschool sturen.

778
01:05:05,410 --> 01:05:10,940
Daar gingen alle kinderen uit de
stad naartoe, want het was verplicht.

779
01:05:11,680 --> 01:05:14,270
Werd er ook gebeden
voor of na het eten?

780
01:05:14,270 --> 01:05:17,825
Er werd voor zover ik weet niet
gebeden voor of na het eten.

781
01:05:17,825 --> 01:05:18,110
Ik heb het nooit als
zodanig meegemaakt.

782
01:05:18,110 --> 01:05:22,450
En voor het slapen gaan?

783
01:05:22,450 --> 01:05:29,510
Voor het slapen gaan moest
je het avondgebed opzeggen.

784
01:05:30,100 --> 01:05:36,264
Dat heb ik dus goed onthouden en
ik kan het nog steeds eventueel.

785
01:05:36,265 --> 01:05:42,459
Ik kreeg ook toen ik wegging naar Holland kreeg
ik van de zondagsschool een boekje mee, maar dat

786
01:05:42,459 --> 01:05:46,800
is op een gegeven moment in beslag genomen door
mijn ouders en ik heb het niet meer teruggezien.

787
01:05:46,800 --> 01:05:51,250
Waarschijnlijk vond men dat
iets te stichtend voor mij.

788
01:05:51,250 --> 01:05:53,250
En wat vond u daar zelf van?

789
01:05:53,251 --> 01:06:01,596
Nou, dat vond ik niet leuk. Ik
zat er wel eens in te kijken.

790
01:06:02,333 --> 01:06:06,321
Mijn pleegmoeder stuurde mij ook wel
eens bladen toe, de Allas, dat weekblad.

791
01:06:07,280 --> 01:06:09,932
Daar knipte mijn moeder dan
altijd plichtsgetrouw de blote

792
01:06:09,933 --> 01:06:14,425
foto’s en blote plaatjes uit,
want dat was geen gezicht voor mij.

793
01:06:15,384 --> 01:06:17,958
Ze wist niet dat bloot
in Zweden heel normaal is.

794
01:06:18,540 --> 01:06:24,513
Het eerste wat mij in Denemarken overkwam was dat
ook de begeleiders met mij onder de douche gingen.

795
01:06:26,179 --> 01:06:29,131
En in Zweden was het heel normaal
dat iedereen naar de sauna ging.

796
01:06:29,132 --> 01:06:33,030
Nou hadden we daar geen sauna, maar ik
weet van buurkinderen, die hadden wel

797
01:06:33,031 --> 01:06:37,893
een sauna, die gingen met het hele
gezin, iedere week in de sauna zitten.

798
01:06:37,894 --> 01:06:42,095
En daar werd niet over
gepraat, het was niet moeilijk.

799
01:06:42,105 --> 01:06:46,423
En op de lagere school heb ik één
keer meegemaakt dat er gymnastiek was

800
01:06:47,324 --> 01:06:52,571
en de kinderen gingen met elkaar in
één kleedkamer, jongens en meisjes.

801
01:06:53,423 --> 01:06:54,130
En verkleedden zich.

802
01:06:54,130 --> 01:06:55,324
Hoe vond u dat?

803
01:06:55,325 --> 01:07:01,395
In het begin sta je daar vreemd tegenover,
maar dat went zo ontzettend snel.

804
01:07:03,170 --> 01:07:05,611
De helft van de mensheid ziet
er precies eender uit zoals jij.

805
01:07:05,612 --> 01:07:12,327
Die andere helft ziet er dan iets anders
uit. Dus daar had ik geen probleem mee.

806
01:07:12,328 --> 01:07:15,000
Nog steeds niet overigens.

807
01:07:15,000 --> 01:07:20,720
Maar u bent in Zweden
niet naar de sauna gegaan?

808
01:07:20,720 --> 01:07:22,670
Ik ben in Zweden niet naar de sauna gegaan,
nee. Dat was ook niet goed voor mij.

809
01:07:23,160 --> 01:07:29,270
Ik mocht niet naar de sauna, in
verband met mijn ademhalingsproblemen.

810
01:07:29,270 --> 01:07:32,878
Ik weet wel dat de dokter heeft gezegd van
‘hij mag niet naar de bastu’, naar de sauna.

811
01:07:36,540 --> 01:07:42,210
Wel gewoon in bad, voorzichtig, voorzichtig
in het water laten zakken, zodat de

812
01:07:42,210 --> 01:07:46,670
druk van het water niet onmiddellijk zorgt
dat je ademhaling geblokkeerd wordt.

813
01:07:48,440 --> 01:07:50,320
Dat heb ik overigens nog lang gehad
toen ik zwemmen ging leren in het

814
01:07:51,200 --> 01:07:57,143
sportfondsenbad in Schiedam naderhand,
dat ik voorzichtig het water in moest.

815
01:07:57,143 --> 01:08:02,400
Wat wel eens op weerstand stuitte bij de zwemleraar,
want die vond dat ik erin moest springen.

816
01:08:03,770 --> 01:08:11,441
Dat heb ik één keer en ik wist niet hoe snel ik
er weer uit moest komen ik had geen lucht meer.

817
01:08:11,600 --> 01:08:17,239
In Zweden was men daar begripvoller voor:
voorzichtig in bad en niet naar de bastu.

818
01:08:17,240 --> 01:08:17,334
U gaat ook weer terug naar Nederland?

819
01:08:17,334 --> 01:08:17,341
Ja.

820
01:08:17,342 --> 01:08:17,382
Half april 1946?

821
01:08:17,382 --> 01:08:17,390
Ja.

822
01:08:17,390 --> 01:08:31,329
Had u het naar uw zin in Zweden?

823
01:08:31,330 --> 01:08:39,731
Ik wilde niet terug naar Nederland,
ik had het veel te veel naar mijn zin.

824
01:08:39,732 --> 01:08:44,040
Ik heb zo’n vermoeden dat ik nogal tekeer gegaan
ben, want ze hebben me met zachte drang op de trein

825
01:08:44,040 --> 01:08:50,970
moeten zetten in Malmö. En zo op de boot naar
Denemarken en terug met de trein naar Nederland.

826
01:08:50,970 --> 01:08:54,590
Hoe vond u de terugreis?

827
01:08:54,590 --> 01:09:03,369
De terugreis was in mijn ogen minder
gerieflijk dan de heenreis met de auto.

828
01:09:03,370 --> 01:09:06,820
Je kon moeilijker slapen. In die vrachtwagen
kon je allemaal languit in het stro liggen.

829
01:09:07,670 --> 01:09:11,240
Maar in een coupé met z’n zessen,
er zijn maar twee banken, daar

830
01:09:11,240 --> 01:09:14,910
kunnen er twee liggen en twee in de
netten daarboven en dat is dan over.

831
01:09:15,360 --> 01:09:21,960
Een aantal moet op de grond of zittend slapen.
De trein was minder gerieflijk dan de visauto.

832
01:09:21,960 --> 01:09:23,930
Waar moest u slapen?

833
01:09:24,240 --> 01:09:32,200
Ik heb op de grond gelegen, tussenin. En zo
sukkelden we naar het Maasstation in Rotterdam.

834
01:09:32,200 --> 01:09:39,230
Werd u bij het Maasstation
afgehaald door uw familie?

835
01:09:39,230 --> 01:09:42,950
Mijn moeder haalde mij af op
Plein Eendragt in Schiedam.

836
01:09:42,950 --> 01:09:45,339
Ik werd op het Maasstation
in een bus gezet, voor zover

837
01:09:45,340 --> 01:09:49,300
ik weet, in een RET-busje en
zo reden we naar Schiedam.

838
01:09:49,300 --> 01:09:54,350
En op Plein Eendragt zag ik mijn moeder en
die tilde me op en dat vond ik niet leuk.

839
01:09:54,350 --> 01:10:04,089
En dat was het enige Nederlandse woord
dat ik kende. ‘Godverdomme’, zei ik toen.

840
01:10:04,090 --> 01:10:05,341
Wat zei uw moeder toen?

841
01:10:05,341 --> 01:10:09,910
‘Wat zeg je, Frank?’ zei ze. Ik vond het
dus niet leuk om weer in Nederland te zijn.

842
01:10:09,910 --> 01:10:12,074
Hoe lang heeft dat geduurd?

843
01:10:12,074 --> 01:10:18,930
Dat gevoel dat het niet leuk was om in Nederland
te zijn? Ja, dat is moeilijk te zeggen.

844
01:10:18,930 --> 01:10:22,332
Als ik nu in Zweden weer terugkom,
dan zeg ik ‘ik ben weer thuis.’

845
01:10:22,332 --> 01:10:27,465
Maar om nu te zeggen dat ik het niet
leuk vind hier, dat is niet waar.

846
01:10:27,466 --> 01:10:30,923
Maar ik heb altijd heimwee
is een te sterk woord in

847
01:10:30,924 --> 01:10:34,032
ieder geval een gevoel om
terug te gaan naar Zweden.

848
01:10:34,432 --> 01:10:41,758
Daar voel ik mij meer
thuis. Het kan vreemd gaan.

849
01:10:41,758 --> 01:10:46,365
Als kind word je verplicht uitgestuurd
naar een voor jou vreemd land.

850
01:10:46,366 --> 01:10:51,572
Zweden, je wist niet wat het was, laat
staan dat je wist waar het lag. ‘Zweden?

851
01:10:51,573 --> 01:10:58,714
Nooit van gehoord.’ ‘Je moet naar
Zweden.’ ‘Dat zal wel.’ Voor hetzelfde geld

852
01:10:58,715 --> 01:11:02,916
had ze gezegd ‘je moet naar de
buurvrouw.’ Ik wist niet wat ‘Zweden’ was.

853
01:11:02,917 --> 01:11:09,933
Je gaat die auto in en dan kom je in een ander
land. En die omstandigheden waren veel leuker.

854
01:11:11,302 --> 01:11:16,502
Je bent daar met warmte tegemoet getreden, iets
wat je in Nederland ontbeerde, ook in het gezin.

855
01:11:16,502 --> 01:11:22,696
Daar wil ik verder niet over uitweiden, maar
je had het daar meer naar je zin dan hier.

856
01:11:25,645 --> 01:11:34,800
Dus wat dat betreft vond ik het
inderdaad niet leuk om terug te gaan.

857
01:11:34,800 --> 01:11:36,880
Wat voor invloed heeft de
uitzending gehad op uw leven?

858
01:11:36,880 --> 01:11:41,690
Ten eerste heeft het mijn
leven gered, heb ik de indruk.

859
01:11:41,690 --> 01:11:49,200
Ten tweede heeft het mij gevormd om wat
opener te staan voor allerlei soorten

860
01:11:49,200 --> 01:11:55,120
mensen hoewel, soorten is geen goed
woord allerlei mensen en hun gewoontes.

861
01:11:55,780 --> 01:11:59,900
Het heeft mij ook doen inzien dat
je niet alleen op de wereld bent.

862
01:12:00,440 --> 01:12:04,280
Als je in zo’n wagen komt, ben
je niet de enige zielige die mager

863
01:12:04,280 --> 01:12:09,450
is er zitten minstens 15 anderen
daar die even rot zijn als jij.

864
01:12:09,450 --> 01:12:20,824
En het heeft mij in zoverre gevormd dat ik
altijd weer terugga naar Zweden. Als het kan.

865
01:12:20,824 --> 01:12:23,520
Al is het maar kort, even
op vakantie naar Zweden.

866
01:12:24,560 --> 01:12:28,460
Even Zweeds praten, ik ben ook lid
van de Zweeds-Nederlandse vereniging.

867
01:12:30,110 --> 01:12:32,760
En ik heb het jarenlang gedaan
hier nog niet, nu ik hier

868
01:12:32,760 --> 01:12:36,470
woon ook gewoon naar de Zweedse
korte-golfradio luisteren.

869
01:12:37,470 --> 01:12:42,990
En ik kan eventueel beneden op
internet de Zweedse kranten lezen.

870
01:12:44,970 --> 01:12:50,410
Waarbij ik de Zweden beslist niet
als een wonderland wil aanmerken.

871
01:12:50,410 --> 01:12:54,340
Ook zij hebben hun fouten
gehad en hebben hun fouten nog.

872
01:12:55,620 --> 01:12:59,790
Want op hun houding in de Tweede Wereldoorlog
is ook wel het een en ander aan te merken.

873
01:13:00,600 --> 01:13:04,340
Maar zij hebben er in ieder geval voor
gezorgd dat ik heb kunnen overleven.

874
01:13:05,680 --> 01:13:11,310
En daar ben ik ze nog
steeds dankbaar voor.

875
01:13:11,430 --> 01:13:15,190
Hebt u ooit overwogen om
in Zweden te gaan wonen?

876
01:13:15,190 --> 01:13:15,261
Ja.

877
01:13:15,262 --> 01:13:16,836
Ik heb inderdaad overwogen
om in Zweden te gaan wonen,

878
01:13:16,837 --> 01:13:20,820
niet als jongere, niet
als kind, maar als oudere.

879
01:13:21,700 --> 01:13:26,080
Maar je ziet Zweden natuurlijk vooral
in de zomer, met dat mooie weer.

880
01:13:27,180 --> 01:13:30,470
Je weet wat je hier hebt aan
sociale voorzieningen, die

881
01:13:30,470 --> 01:13:33,910
daar waren beter en nu zijn ze
ongeveer hetzelfde als hier.

882
01:13:34,890 --> 01:13:37,770
Maar je moet met het ouder
worden ook rekening houden met

883
01:13:37,770 --> 01:13:43,130
je achterban, je nakomelingen,
je kinderen, kleinkinderen.

884
01:13:44,570 --> 01:13:50,080
Dus dat heeft mij weerhouden. En mijn vrouw zou
zonder meer niet altijd in Zweden willen wonen.

885
01:13:51,220 --> 01:13:54,740
’s Zomers is het leuk, maar ’s
winters met twee meter sneeuw wordt

886
01:13:54,740 --> 01:13:57,970
het wat moeilijker om je voort
te bewegen, vooral als oudere.

887
01:13:57,970 --> 01:14:04,940
En Zweden is nu eenmaal niet de heilstaat
die je toen als kind hebt ervaren.

888
01:14:08,990 --> 01:14:12,220
Maar nogmaals, ik ben hen nog steeds
dankbaar dat ze mijn leven gered hebben.

889
01:14:12,220 --> 01:14:18,760
Waarom denkt u dat ze uw leven echt gered
hebben? De hongerwinter was u al doorgekomen.

890
01:14:18,760 --> 01:14:23,290
De hongerwinter was ik al
doorgekomen, maar ik had ten eerste

891
01:14:23,290 --> 01:14:26,420
de indruk dat zij medisch veel
beter voorzien waren dan hier.

892
01:14:27,090 --> 01:14:31,750
Bijvoorbeeld penicilline was hier
wel bekend, maar niet voorhanden.

893
01:14:32,440 --> 01:14:37,640
Daar konden ze ook aan de kinderen uit
Nederland uitdelen alsof het snoepjes waren.

894
01:14:39,810 --> 01:14:41,740
Dat waren het niet, maar
sommige kinderen werden

895
01:14:41,740 --> 01:14:44,860
gewoon platgespoten met
penicilline, tegen de difterie.

896
01:14:45,720 --> 01:14:52,240
En ze hadden betere ervaring in
ademhalingsproblemen dan hier.

897
01:14:54,580 --> 01:15:00,410
Hier moest alles opnieuw worden opgebouwd,
niet alleen materieel, ook de hele organisatie.

898
01:15:01,720 --> 01:15:06,210
Het heeft jaren geduurd voordat men hier weer
een beetje op het peil was van vóór de oorlog.

899
01:15:08,850 --> 01:15:12,400
Vandaar dat ik de overtuiging
heb dat, als ik niet

900
01:15:12,400 --> 01:15:15,580
naar Zweden was gegaan, had
ik het niet gered hier.

901
01:15:15,580 --> 01:15:22,282
Ik heb alle vragen gesteld die ik wilde
stellen. Wilt u nog wat toevoegen?

902
01:15:22,282 --> 01:15:29,381
Nou, ik vond het ten eerste heel fijn dat ik
op deze manier mijn verhaal heb kunnen doen.

903
01:15:30,378 --> 01:15:31,920
Ik hoop dat u er wat aan gehad hebt.

904
01:15:31,921 --> 01:15:40,546
Ik hoop ook dat de nakomende jaargangen
van het mensdom er ook iets aan

905
01:15:40,546 --> 01:15:46,936
hebben, namelijk zo dat, als je echt
in de problemen zit, dat er altijd

906
01:15:46,937 --> 01:15:54,614
mensen of instanties zijn die het
eventueel jou gemakkelijker kunnen maken.

907
01:15:54,615 --> 01:16:00,250
Want ook de organisatie Rädda Barnen wil
ik een pluim op de hoed steken, die heeft

908
01:16:00,250 --> 01:16:05,367
zich letterlijk het vuur uit de schenen
gelopen om die kinderen naar Zweden te halen.

909
01:16:05,932 --> 01:16:12,910
Want dat was niet zo
eenvoudig, dat weet u.

910
01:16:12,910 --> 01:16:19,639
Wilt u als afsluiting nog
het kindergebed opzeggen?

911
01:16:19,640 --> 01:16:36,740
Ja, dat wil ik doen, het kindergebed, het Zweedse
kindergebed. Verder weet ik het niet meer.

912
01:16:38,030 --> 01:16:44,660
Hartelijk dank voor het interview.

913
01:16:44,660 --> 01:16:47,410
Oké, graag gedaan.