1 00:00:02,870 --> 00:00:22,350 Goed, we gaan nu spreken over uw herinneringen aan de Joodse markt, aan de 2 00:00:22,350 --> 00:00:31,970 Gaaspstraat, maar ik wou beginnen met u te vragen of u uw naam wilt noemen. 3 00:00:31,970 --> 00:00:40,560 Mijn roepnaam? Mientje? Ouderwetse naam. Mientje ten Dam. 4 00:00:42,350 --> 00:00:43,530 Geboren? 5 00:00:43,710 --> 00:00:54,980 Geboren in 1917, op de Nieuwmarkt, op de hoek van de Dijkstraat, daar had mijn vader een café. 6 00:00:55,920 --> 00:00:59,800 En in de oorlog woonde u in de Rivierenbuurt. 7 00:00:59,820 --> 00:01:05,800 Juist, in de Waverstraat 67 III. 8 00:01:07,500 --> 00:01:12,830 En toen u daar woonde, kwam u vaak langs de speeltuin aan de Gaaspstraat? 9 00:01:14,110 --> 00:01:19,600 Ik had twee kleine kindertjes toen en ja dan zoek je natuurlijk een 10 00:01:19,600 --> 00:01:24,580 speelgelegenheid op voor de kindertjes en ik ben naar de speeltuin gegaan. 11 00:01:25,280 --> 00:01:28,750 Ik ben daar lid geworden van de speeltuin en mijn 12 00:01:28,750 --> 00:01:33,980 kindertjes hebben daar erg veel plezier aan beleefd, jaaa. 13 00:01:35,390 --> 00:01:39,360 Kunt u daar nog iets over vertellen? Hoe zag die speeltuin er uit? 14 00:01:41,320 --> 00:01:47,980 Ja, zoals die er uit hoort te zien, he, met schommels en klimrekken en 15 00:01:48,480 --> 00:01:52,934 een zandbak, waar mijn kinderen indertijd in speelden he, ze waren klein. 16 00:01:52,934 --> 00:02:03,250 En het aardige is ook, je komt allerlei mensen tegen, moeders met kindertjes, 17 00:02:04,890 --> 00:02:12,650 ervaringen uitwisselen, en dat is natuurlijk toch erg prettig, heel belangrijk. 18 00:02:13,850 --> 00:02:19,995 wat ook belangrijk was dat die speeltuin, die had bijvoorbeeld op woensdagmiddag 19 00:02:21,050 --> 00:02:28,280 bijeenkomst voor de kinderen en dan kregen ze lichtbeelden, noemden ze dat, was een 20 00:02:28,280 --> 00:02:36,800 soort film, en dat was natuurlijk voor kinderen was dat erg leuk, want ze mochten hardop 21 00:02:36,800 --> 00:02:45,650 meedenken met die film, waardoor je hoorde roepen van: 'Niet doen, niet doen', of 22 00:02:45,650 --> 00:02:55,427 'Hoera', of van dat soort leuke kindergeluidjes bij zo'n apparaat he, dat was erg leuk. 23 00:02:55,820 --> 00:03:01,430 Organiseerden ze ook wel eens wedstrijden? En spelletjesmiddagen? 24 00:03:01,430 --> 00:03:08,780 Daar waren mijn kinderen te klein voor. Die waren nog, ik zeg maar, ze waren twee en vier jaar. 25 00:03:09,090 --> 00:03:12,130 Dan houd je ze liever nog onder je hoede, he? 26 00:03:14,260 --> 00:03:20,640 Maar inderdaad, er werden spelletjes gedaan met die kinderen, touwtje trekken en 27 00:03:20,840 --> 00:03:29,090 klimmen, in de klimpalen, wie het eerste boven was en weer naar beneden kon glijden. 28 00:03:29,700 --> 00:03:35,740 Nou, dan stond je er wel met een vierkante borst naast, want dan werd er een foto van je 29 00:03:35,740 --> 00:03:44,580 genomen, als twee- drie- vier- vijfjarige, dan was, dan was je wel de kampioen van de buurt hoor. 30 00:03:44,580 --> 00:03:46,560 Speelden er ook veel Joodse kinderen? 31 00:03:47,460 --> 00:03:49,480 Alle kinderen speelden daar. 32 00:03:49,870 --> 00:03:58,760 Er woonden in de Rivierenbuurt veel Joodse mensen, met hun gezinnen en dat was heel erg gezellig. 33 00:03:59,850 --> 00:04:03,110 Amsterdam was een gezellige stad in mijn jeugd. 34 00:04:04,070 --> 00:04:11,580 Ik ken het nu niet meer zo, maar het was heel erg gezellig in Amsterdam. 35 00:04:11,580 --> 00:04:17,460 Het stond ook bekend als een bijzonder gezellige stad. 36 00:04:19,220 --> 00:04:25,330 En, en heel veel door toedoen door onze Joodse bevolking. 37 00:04:29,160 --> 00:04:36,670 Toen werd het eind van het jaar 1941, die speeltuin, waar uw kinderen altijd speelden 38 00:04:36,670 --> 00:04:45,290 en waar u zo prettig met andere moeders zat, werd opeens een markt alleen voor Joden. 39 00:04:46,850 --> 00:04:53,480 Ja, dat kwam omdat de Joden, iedereen weet zo langzamerhand wel dat de Joden gediscrimineerd 40 00:04:53,480 --> 00:05:00,420 werden, die mochten niets, he, ze mochten niet met hun christenburen, met hun niet- Joodse 41 00:05:00,420 --> 00:05:06,400 buren praten en wij mochten niet met de Joden praten, we mochten niet met ze omgaan. 42 00:05:07,470 --> 00:05:15,450 Ze mochten dus ook niet meer op de markt staan en toen hebben ze een eigen markt, werd 43 00:05:15,450 --> 00:05:22,140 er gecreëerd voor ze in de speeltuin, en dat had natuurlijk ook weer een doel in een 44 00:05:22,140 --> 00:05:29,000 speeltuin, want een speeltuin was omringd door een hek, dus als ze een razzia wilden 45 00:05:29,000 --> 00:05:35,340 houden, konden ze de Joden zo pakken op die markt, dat was erg gevaarlijk voor de Joden. 46 00:05:35,910 --> 00:05:40,570 Wat weet u zelf nog van die markt. Kunt u daar wat over vertellen? 47 00:05:41,440 --> 00:05:43,910 Wat ziet u voor zich als u daaraan terugdenkt? 48 00:05:43,910 --> 00:05:56,470 Ja, het is, kijk, een Joodse bevolking is sowieso een gezellige bevolking, een 49 00:05:56,470 --> 00:06:03,830 rumoerige bevolking, he, dat was gezellig en ik kwam ook uit zo'n buurt, dus 50 00:06:03,830 --> 00:06:10,290 mijn hart trok er altijd naar toe, ik had ook Joodse vriendinnen en die Joodse 51 00:06:10,290 --> 00:06:15,260 vriendinnen die gingen ook op de markt staan, want ze mochten niks anders meer. 52 00:06:16,100 --> 00:06:22,080 Ze mochten ook niet meer op de ateliers werken, de naaiateliers he, op de 53 00:06:22,080 --> 00:06:28,040 japonnenateliers, ik kwam zelf van een japonnenatelier en dan werden al die meisjes, 54 00:06:28,040 --> 00:06:35,320 die mochten daar niet meer werken en die werden daar eventueel vandaan gehaald, ook nog. 55 00:06:35,320 --> 00:06:41,770 Ze kwamen kijken of daar geen Joden meer werkten, het was een vreselijke tijd hoor. 56 00:06:42,350 --> 00:06:47,970 En wat verkochten zij, die meisjes van het naaiatelier op de markt? 57 00:06:48,390 --> 00:06:56,440 Die gingen, toen mochten op de markt staan. Ja, wat verkochten ze. 58 00:06:59,600 --> 00:07:02,043 Nee, ik weet het niet meer wat ze verkochten. 59 00:07:02,100 --> 00:07:06,420 Ze verkochten ook hun eigen spullen, hun eigen kleren, bijvoorbeeld. 60 00:07:06,480 --> 00:07:19,820 Overtollige kleren en er was een vrouw en die had een relatie met een snoepfabriek bijvoorbeeld 61 00:07:19,820 --> 00:07:31,110 en die verkocht dan zure ballen en ja, chocolaatjes en dat was heel bijzonder natuurlijk toen. 62 00:07:31,110 --> 00:07:34,620 Weet u nog namen van die meisjes? 63 00:07:35,190 --> 00:07:48,690 Ja, Bora, Bora Schweitzer, bijvoorbeeld. Ja, dat was voor iedereen rampzalig. 64 00:07:48,690 --> 00:07:51,560 En hoe zag die markt eruit? 65 00:07:54,700 --> 00:08:03,750 Er stonden stalletjes he, stalletjes met hun waren daarop, die stonden 66 00:08:03,750 --> 00:08:12,240 daar in die speeltuin opgesteld en niet-Joden mochten daar niet komen. 67 00:08:12,930 --> 00:08:18,290 Ik ben daar toch naar toe gegaan, want ik durfde wat te wagen, ik had vroeger 68 00:08:18,290 --> 00:08:26,890 zwart haar en eh ja, Joodse mensen hadden in de regel donker haar he, dus ik 69 00:08:26,890 --> 00:08:31,190 deed ook maar net of ik Joods was en daardoor ging ik ook naar de Joodse markt. 70 00:08:31,190 --> 00:08:33,210 Waarom deed u dat? 71 00:08:33,320 --> 00:08:36,380 Vooral ook om de Joodse mensen te steunen. 72 00:08:38,120 --> 00:08:45,600 Dat was voor mij mijn eerste willen, die mensen steunen, 73 00:08:45,600 --> 00:08:50,310 van, laat je niet pakken door ze, he, blijf rechtop lopen. 74 00:08:51,800 --> 00:08:59,650 Wie zijn slecht, zijn zij slecht of zijn jullie slecht? Hoe zit het? Bedenk dat eens. 75 00:08:59,650 --> 00:09:05,370 Jullie doen geen kwaad, zij doen jullie kwaad, want jullie mogen niet meer een gewone markt maken. 76 00:09:05,950 --> 00:09:09,940 Jullie moeten nou in de speeltuin, maar houd dat in de gaten want die 77 00:09:09,940 --> 00:09:16,870 speeltuin, die is afgesloten en ze kunnen jullie zo pakken, denk erom hoor. 78 00:09:18,310 --> 00:09:18,580 Dat zei u tegen de mensen? 79 00:09:18,580 --> 00:09:21,870 Ja, dat heb ik tegen ze gezegd. 80 00:09:21,870 --> 00:09:29,990 Denk erom, want jullie zitten hier opgesloten, ze kunnen je en dat is natuurlijk ook gebeurd. 81 00:09:30,060 --> 00:09:32,540 En wat zeiden de mensen dan als u dat zei? 82 00:09:32,540 --> 00:09:41,800 Ach Mientje, maak je geen zorg, maak je geen zorg, welnee, dat geloofden ze niet. 83 00:09:43,740 --> 00:09:50,320 Dat konden mensen niet geloven, dat ze zomaar opgepakt, ze 84 00:09:50,320 --> 00:09:55,450 hadden toch ook niks op hun geweten, ze deden toch geen kwaad? 85 00:09:55,770 --> 00:10:04,880 Dus, welnee, je wordt niet zomaar opgepakt. Nou, het gebeurde dus toch. 86 00:10:06,870 --> 00:10:12,170 Ze werden zo van die speeltuin, werden ze zo, konden ze zo zoals 87 00:10:12,170 --> 00:10:18,220 ik mij dat had voorgesteld, konden ze ze zo oppakken en meenemen. 88 00:10:19,410 --> 00:10:21,250 Heeft u dat ook wel eens zelf gezien? 89 00:10:21,250 --> 00:10:22,720 MtB Jazeker. 90 00:10:23,350 --> 00:10:25,510 Op de markt ook, op die plek? 91 00:10:25,510 --> 00:10:32,468 Nee, niet op die markt. Wel gewoon op de straten, dat ze opgepakt werden. 92 00:10:32,469 --> 00:10:36,739 Ja, ik werd zelf ook wel eens aangehouden vanwege mijn donkere haar. 93 00:10:36,740 --> 00:10:41,370 Mocht u wel op de markt komen? 94 00:10:41,580 --> 00:10:49,980 Nee, ik mocht niet. Als niet-Joodse eh meisje, of vrouw mocht ik niet op die markt komen. 95 00:10:49,980 --> 00:10:52,070 Er mochten geen niet-Joden komen. 96 00:10:52,880 --> 00:10:58,890 Ze wilden dat gescheiden houden he, Joden en niet- Joden, die mochten niet met mekaar omgaan. 97 00:10:59,350 --> 00:11:07,930 Je kon ook niet op straat lopen met een Joodse vriendin, bijvoorbeeld, we deden het wel. 98 00:11:08,260 --> 00:11:12,750 Ik deed het wel. Want ik had altijd een protestgevoel in me. 99 00:11:12,750 --> 00:11:17,150 Maar hoe kwam u dan binnen op de markt? 100 00:11:17,710 --> 00:11:19,650 Gewoon door de ingang. 101 00:11:20,230 --> 00:11:27,690 Ach ik had, net wat ik vertel, ik had dat zwarte haar, en in het algemeen waren de Joodse mensen 102 00:11:27,690 --> 00:11:40,610 donkere mensen, van haarkleur, nou zo'n haarkleur had ik wel en ik, bovendien had, was ik op 103 00:11:40,610 --> 00:11:46,760 de Nieuwmarkt geboren, en daar woonden erg veel Joodse mensen, op de Sint Antoniesbreestraat 104 00:11:46,760 --> 00:11:55,330 en op de Nieuwmarkt zelf, dus ik was tussen het zogezegd, tussen het Joodse volk groot geworden. 105 00:11:55,870 --> 00:11:58,930 Maar werd u dan niet gecontroleerd bij de markt? 106 00:11:58,950 --> 00:12:00,160 Jawel, natuurlijk. 107 00:12:00,160 --> 00:12:04,340 Hoe ging dat dan, als u daar aankwam? Vroegen ze... 108 00:12:04,340 --> 00:12:07,390 Nee, ze hielden razzia's op die markten. 109 00:12:07,410 --> 00:12:14,970 Nee, ik bedoel als u er naar toe ging, dan stond er een bewaker. Stond er een bewaker? 110 00:12:14,970 --> 00:12:19,590 Nee, er stond geen bewaker, nee. 111 00:12:21,610 --> 00:12:21,999 Dus u kon gewoon doorlopen? 112 00:12:22,000 --> 00:12:28,640 Je kon gewoon op die markt komen, ja. Alleen ze hielden razzia's, je wist niet wanneer. 113 00:12:30,050 --> 00:12:36,150 Ze kwamen onaangekondigd, kwamen ze dan zo'n markt op. 114 00:12:36,150 --> 00:12:40,370 En die verstoorden ze dan, door de stalletjes om te schoppen. 115 00:12:40,370 --> 00:12:41,010 Ja? 116 00:12:41,600 --> 00:12:51,300 Ja, en hun waar, hun handelswaar. Over de straten gooien, Ja, dat was tuig hoor. 117 00:12:53,330 --> 00:13:02,780 Dat was een vreselijk, een vreselijk volk, was dat. Ze waren opgehitst tegen de Joden he. 118 00:13:04,310 --> 00:13:14,230 Die Duitse soldaten, die, dat was eh, dat was eh, dat waren echt, ja 119 00:13:14,560 --> 00:13:21,010 hoe je dat noemt, antisemieten, Joden hoefden niet te bestaan voor ze. 120 00:13:22,440 --> 00:13:27,860 Werden ook vaak gewoon op straat lastiggevallen, Joodse mensen door 121 00:13:27,860 --> 00:13:36,340 een clubje Duitse of antisemieten, in die tijd he, die oorlogstijd. 122 00:13:36,480 --> 00:13:42,360 Nog even weer terug naar die markt aan de Gaaspstraat, de vorige keer dat ik hier was 123 00:13:42,360 --> 00:13:49,080 vertelde u mij dat u wel eens door een bewaker werd gecontroleerd als u naar binnen wilde. 124 00:13:49,080 --> 00:13:50,720 O juist, ja, ik.. 125 00:13:51,130 --> 00:13:53,940 Hoe ging dat, kunt u dat nog een keer vertellen? 126 00:13:53,990 --> 00:14:04,880 Ja, je werd, ja, je werd gevraagd of je wel Joods was. 127 00:14:05,500 --> 00:14:08,450 Hoeveel Joodse ouders hebt u, vroegen ze. 128 00:14:09,450 --> 00:14:11,470 Moest u ook uw persoonsbewijs laten zien? 129 00:14:11,470 --> 00:14:13,700 En je persoonsbewijs laten zien, ja. 130 00:14:13,930 --> 00:14:15,470 Maar hoe ging dat dan? 131 00:14:16,710 --> 00:14:20,900 Ja, die persoonsbewijzen had je altijd bij je. Ik heb hem nog hoor 132 00:14:20,900 --> 00:14:24,910 Maar op uw persoonsbewijs was te zien dat u niet-Joods was. 133 00:14:24,910 --> 00:14:33,060 Jawel, maar ze pakten dat Joodse, je bewijs niet aan, ze, je 134 00:14:33,060 --> 00:14:37,460 moest, ik liet het alleen maar zien dat ik het had, weet je. 135 00:14:38,080 --> 00:14:41,830 Een enkele keer, dan werd het wel aangenomen en dan werd het wel helemaal 136 00:14:41,830 --> 00:14:49,900 nagekeken of je wel inderdaad Joods was, maar dat is mij niet gebeurd, nee. 137 00:14:49,970 --> 00:14:56,910 Ik liet het altijd zien, ja hoor, ik ben ehh of je wel of niet Joods was. 138 00:14:59,620 --> 00:15:02,710 En er stond een grote J op he, bij Joden. 139 00:15:03,370 --> 00:15:07,280 En ik zei 'Ik heb me Jo, me J naar binnen gevouwen hoor', zei ik dan 140 00:15:07,280 --> 00:15:13,240 bijvoorbeeld, 'Ja ik ben Joods, mijn J zit van binnen', zei ik dan. 141 00:15:14,640 --> 00:15:16,140 En dat geloofden ze? 142 00:15:16,270 --> 00:15:25,810 Jawel, dat hangt van je flair af, he. Dat moet je met een beetje flair, ja m'n J zit van binnen hoor 143 00:15:27,540 --> 00:15:28,800 Had u nog meer smoesjes? 144 00:15:28,800 --> 00:15:29,440 Ehm? 145 00:15:29,440 --> 00:15:30,980 Had u nog meer smoesjes? 146 00:15:30,980 --> 00:15:32,350 Smoesjes? 147 00:15:32,350 --> 00:15:34,270 Van dit soort smoesjes? 148 00:15:35,000 --> 00:15:41,160 Ja, dat hing er natuurlijk van af, he, wat je, in wat voor situatie of je terecht kwam. 149 00:15:41,570 --> 00:15:45,950 Maar ik bedoel, als u de markt op wilde en er stond iemand te 150 00:15:45,950 --> 00:15:53,730 controleren, had u bijvoorbeeld uw persoonsbewijs zogenaamd vergeten? 151 00:15:54,310 --> 00:15:56,030 Nee, dat kan niet. 152 00:15:56,030 --> 00:16:03,280 Je persoonsbewijs vergeten, dat kon niet, want dan moest, dan werd je aangehouden 153 00:16:03,280 --> 00:16:11,040 he, en dan moest een ander, die moest dan je persoonsbewijs komen brengen, he. 154 00:16:12,900 --> 00:16:16,850 En toen op een gegeven moment de ster werd ingevoerd, de 155 00:16:16,850 --> 00:16:20,670 Jodenster, hoe deed u dat toen, want u had niet zo'n ster, denk ik. 156 00:16:20,670 --> 00:16:28,440 Nee, maar ik droeg een sjaal, en dan zei ik: 'Mijn ster zit eronder hoor.' Ik maakte 157 00:16:28,440 --> 00:16:35,830 altijd maar een grapje, he, als het te pas kwam, ik zei 'Mijn ster zit onder mijn sjaal 158 00:16:35,830 --> 00:16:45,770 hoor.' En dat pikten ze wel, want natuurlijk iedere Duitser was natuurlijk ook niet een 159 00:16:45,770 --> 00:16:55,390 fascist, die werden ook geconfronteerd met een Adolf Hitler waar ze niet blij mee waren. 160 00:16:56,810 --> 00:17:00,400 Was er ook wel eens Nederlandse politie die daar controleerde? 161 00:17:00,730 --> 00:17:03,810 Nee, heb ik niet meegemaakt. 162 00:17:05,610 --> 00:17:14,880 Nee, daar woonde bij ons om de hoek, in de Meerhuizenstraat geloof ik, daar woonde 163 00:17:14,880 --> 00:17:21,960 een politieagent en die kwam ons altijd waarschuwen als er een razzia op komst was. 164 00:17:23,150 --> 00:17:31,400 Ja, gelukkig was iedere politieagent ook niet slecht natuurlijk, die kwamen ons wel 165 00:17:32,800 --> 00:17:40,930 waarschuwen, ook in de Kromme Mijdrechtstraat woonden politieagenten die ons kwamen waarschuwen. 166 00:17:42,500 --> 00:17:49,640 Daar moest je ook voor uitkijken, want beneden ons was een slagerij en die eigenaar 167 00:17:49,640 --> 00:17:56,550 van die slagerij, dat was ook een fascist, dus daar moest je weer erg voor uitkijken. 168 00:17:58,420 --> 00:18:06,280 Als u nou op zo'n dag naar de Joodse markt ging, ja, hoe moet ik me dat voorstellen, 169 00:18:06,280 --> 00:18:11,670 kunt u dat vertellen nog eens, beschrijven wat u daar deed, hoe u daar rondliep? 170 00:18:12,070 --> 00:18:16,630 Nou, ik was daar in het bijzonder voor mijn kennissen he, voor mijn 171 00:18:16,630 --> 00:18:21,600 Joodse kennissen om ze een beetje een riem onder het hart te steken, he. 172 00:18:21,600 --> 00:18:23,610 Weet u nog namen? 173 00:18:23,610 --> 00:18:30,370 Ja, Bora. Bora Schweitzer, was een vriendin van me. 174 00:18:30,370 --> 00:18:33,510 Weet u nog meer namen? 175 00:18:35,840 --> 00:18:41,390 Nee, niet die op de markt stonden. 176 00:18:41,500 --> 00:18:43,360 Dus dan liep u daar rond? 177 00:18:43,360 --> 00:18:53,850 Ja, ik liep daar rond om te laten zien, ik ben er ook, zoiets van ik hou van jullie, 178 00:18:53,850 --> 00:19:00,109 als je begrijpt wat ik bedoel, ik hoor hier ook, we horen bij elkaar, we zijn mensen. 179 00:19:00,110 --> 00:19:02,730 We zijn geen dieren, we zijn mensen. 180 00:19:03,600 --> 00:19:05,070 Kende u veel mensen op de markt? 181 00:19:05,070 --> 00:19:08,900 Ja, jaja. 182 00:19:09,230 --> 00:19:11,420 Dus dan praatte u wat met de een en de ander? 183 00:19:11,420 --> 00:19:21,990 Ja, praten en dat eh, dat hielp natuurlijk, dat dat steunde die mensen een beetje. 184 00:19:22,940 --> 00:19:25,290 Het hielp niet veel hoor, want ze hebben die markt hebben 185 00:19:25,290 --> 00:19:29,600 ze overvallen en ze hebben al die mensen hebben ze vermoord. 186 00:19:30,180 --> 00:19:31,960 En waar praatte u dan zo over? 187 00:19:31,960 --> 00:19:32,840 Eh? 188 00:19:32,840 --> 00:19:35,230 Waar praatten jullie dan zo over? 189 00:19:37,460 --> 00:19:48,880 Ja, je kon natuurlijk ook niet veel praten, want ik was antifascist en ik 190 00:19:48,880 --> 00:19:55,380 deed ook antifascistisch werk, ik bracht De Waarheid, dat was een bekend 191 00:19:55,380 --> 00:20:03,020 antifascistisch krantje en De Waarheid, daar liep ik mee, die verspreidde ik, 192 00:20:03,020 --> 00:20:09,440 dus je deed ook werk die ook je allerbeste vriend en vriendin niet mocht weten. 193 00:20:10,310 --> 00:20:17,720 Ook mijn zussen wisten dat niet, mijn eigen zusters, die vertelde niet wat ik deed. 194 00:20:18,090 --> 00:20:19,730 Dus praten was gevaarlijk? 195 00:20:19,730 --> 00:20:19,920 Eh? 196 00:20:19,920 --> 00:20:21,300 Praten was gevaarlijk. 197 00:20:21,300 --> 00:20:34,207 Heel gevaarlijk, heel gevaarlijk. Ja, je kon ervoor in de gevangenis komen, hoor. 198 00:20:34,208 --> 00:20:42,730 Als je iets zei wat de fascisten niet aanstond, dan kon je in de gevangenis terechtkomen. 199 00:20:43,670 --> 00:20:54,470 Dus op die markt, met de Joodse marktkooplui en Joodse publiek, u sprak wel met ze, maar... 200 00:20:54,470 --> 00:21:02,790 Ja, natuurlijk, maar die Joodse mensen op de markt, dat waren in de regel geen kooplieden hoor, dat 201 00:21:02,790 --> 00:21:13,180 waren diamantslijpers en en en naaisters en noem maar op, die hadden allemaal een ander beroep, maar 202 00:21:13,180 --> 00:21:20,950 dat mochten ze niet meer uitoefenen van de nazi's, ze mochten alleen nog maar verkopen op een Joodse 203 00:21:20,950 --> 00:21:29,390 markt, ook niet op de gewone markt, niet op de Albert Cuypstraat bijvoorbeeld, dat mocht niet. 204 00:21:30,410 --> 00:21:35,900 Ze moesten alleen maar met hun Joodse mensen, daar mochten ze wat mee doen, 205 00:21:35,900 --> 00:21:42,920 maar niet, ze mochten zich niet meer ophouden met mensen die niet Joods waren. 206 00:21:44,520 --> 00:21:48,490 Kende iedereen u ook op de markt? 207 00:21:48,490 --> 00:21:59,790 Jawel, jawel, ik was daar in de buurt natuurlijk, het waren allemaal buurtgenoten en eh, maar ik 208 00:21:59,790 --> 00:22:05,070 had zelf ook wat te verbergen natuurlijk, want ik 209 00:22:05,070 --> 00:22:08,970 was antifascist en dat was, dat moet je verbergen. 210 00:22:09,270 --> 00:22:15,340 Hoe vonden de mensen het dat u uw steun betuigde door juist wel naar de markt te komen? 211 00:22:15,340 --> 00:22:17,480 Ja, vonden ze geweldig. 212 00:22:18,620 --> 00:22:27,290 Ja, dat vonden ze geweldig omdat ze als mens behandeld 213 00:22:27,290 --> 00:22:31,640 werden, he, dat je als mens met elkaar omging. 214 00:22:31,840 --> 00:22:34,550 En ik zei 'Wat moet je nou, wat moeten ze nou met die 215 00:22:34,550 --> 00:22:37,682 moffen, het zijn maar moffen hoor die dat doen', he. 216 00:22:37,683 --> 00:22:46,664 Ik hield ze natuurlijk ook het hoofd boven water, het heeft wel niet geholpen, want 217 00:22:46,664 --> 00:22:53,620 op een keer zijn ze 's nachts afgevoerd, want het zijn altijd schoften ze doen het 218 00:22:53,620 --> 00:22:59,700 allemaal in de nacht toen werden ze weggevoerd naar, naar hoe heette dat ook weer? 219 00:23:05,240 --> 00:23:05,750 Ach jé. 220 00:23:05,750 --> 00:23:07,860 Wie bedoelt u precies? 221 00:23:07,860 --> 00:23:08,640 Die Joden, 222 00:23:08,640 --> 00:23:09,810 O, de Joden als geheel. 223 00:23:09,810 --> 00:23:11,590 die werden opgepakt en werden weggevoerd. 224 00:23:11,590 --> 00:23:13,220 Naar Westerbork. 225 00:23:13,410 --> 00:23:18,376 Naar Westerbork, juist, naar Westerbork. 226 00:23:17,230 --> 00:23:24,540 Waren er ook andere niet-Joden die net als u, uit solidariteit naar de markt gingen? 227 00:23:27,970 --> 00:23:37,260 Ja, niet veel natuurlijk, want het was ook niet niks als je dat deed, dan, dan kon je bij 228 00:23:37,260 --> 00:23:44,270 wijze van spreken 's nachts, 's avonds in je kist liggen, he, want ze vermoordden je gewoon. 229 00:23:44,270 --> 00:23:50,350 Hebben ook wel eens mensen tegen u gezegd: 'Waarom doe je dat nou Mientje, blijf daar toch weg?' 230 00:23:51,470 --> 00:23:56,570 Nee, want ik praatte daar natuurlijk ook hoegenaamd niet over, o daar op de markt? 231 00:23:57,830 --> 00:24:00,620 Jawel, dat hebben wel die Joodse mensen tegen me gezegd: 232 00:24:00,620 --> 00:24:03,305 'Kijk uit, want je gaat er ook aan, hoor, kijk uit.' 233 00:24:07,500 --> 00:24:16,180 Zei ik: 'Ach, we moeten samen sterk zijn, als je samen bent, ben je sterk. 234 00:24:19,780 --> 00:24:24,750 Jullie moeten niet luisteren naar die moffen, je moet je eigen weg gaan, 235 00:24:24,750 --> 00:24:30,300 maar voorzichtig, ga voorzichtig je eigen weg, want je moet voor ze 236 00:24:30,300 --> 00:24:38,780 uitkijken.' Ja, maar wat ze van plan waren, dat wisten we toen niet. 237 00:24:38,780 --> 00:24:49,550 Niemand wist toen dat er concentratiekampen en dat er ovens waren, waar die mensen in gestopt 238 00:24:49,550 --> 00:24:57,180 werden en in vermoord werden, dat was niet bekend, dat hebben die moffen geheim gehouden. 239 00:24:59,090 --> 00:25:04,850 Kunt u nog wat beschrijven over de sfeer op die markt? 240 00:25:05,910 --> 00:25:12,220 Altijd leuk. Joodse mensen zijn optimistische mensen. 241 00:25:13,850 --> 00:25:27,760 Dat zijn mensen die altijd zingen, altijd praten, altijd delen: “Moet 242 00:25:27,760 --> 00:25:34,460 je nog een stukje chocola van me hebben?' Vroeger moest ik Joods praten. 243 00:25:34,660 --> 00:25:35,700 Hoe is dat? 244 00:25:36,060 --> 00:25:47,200 Joods praten. 'Minsch, muss je nog een stukje chocola van me hebben?' Dat is Joods praten. 245 00:25:49,270 --> 00:25:54,400 'Wanneer gaan we weer dansen, we kunnen toch dansen op het Rembrandtplein, bij Heck, 246 00:25:54,580 --> 00:26:03,660 daar kan je dansen en daar kom jij ook wel met je zwarte haren, jij komt er ook wel in.' 247 00:26:03,660 --> 00:26:14,290 Zo ging dat. Dat is zo, ach god, dat is zo. Heel verdrietig dat we dat kwijt zijn. 248 00:26:14,290 --> 00:26:16,560 Wat voor liedjes? 249 00:26:16,560 --> 00:26:17,010 Ehm? 250 00:26:17,010 --> 00:26:18,990 Liedjes? Zingen? 251 00:26:20,310 --> 00:26:21,620 Ik zeg, heel verdrietig. 252 00:26:21,620 --> 00:26:26,670 Nee, dat begreep ik, maar u zei net dat ze ook vaak zongen. 253 00:26:27,130 --> 00:26:31,950 MtB Ja, ja, hun eigen liedjes natuurlijk. 254 00:26:31,950 --> 00:26:34,100 Weet u dat nog? 255 00:26:34,640 --> 00:26:49,210 Ja, dat was één liedje, heel bekend. Nee, ik kan er niet op komen. 256 00:26:53,160 --> 00:26:58,610 Ja, Joodse mensen waren optimistische mensen, waar ze dat vandaan 257 00:26:58,610 --> 00:27:03,510 haalden, weet ik niet, maar het waren optimistische mensen. 258 00:27:04,150 --> 00:27:05,660 Ook toen nog op de markt? 259 00:27:05,660 --> 00:27:12,160 Ook op de markt. Altijd antifascistische geintjes maken. 260 00:27:12,250 --> 00:27:14,150 Hoe bedoelt u, antifascistische geintjes? 261 00:27:14,150 --> 00:27:21,304 Ach, ze denken ons klein te krijgen, dat kan niet, we zijn groot geboren he. 262 00:27:21,305 --> 00:27:27,690 Het leuke daarvan was, het waren bijna altijd kleine mensjes Ja, 263 00:27:28,380 --> 00:27:33,500 ze waren klein, maar ze waren, je moest zo tegen ze op kijken. 264 00:27:37,300 --> 00:27:39,970 Ze waren niet bang? 265 00:27:39,970 --> 00:27:48,651 Ja natuurlijk, natuurlijk ben je bang. Je wist wel dat je nooit meer terugkwam als ze je oppakten. 266 00:27:51,730 --> 00:27:55,779 Ze vroegen, kort geleden vroegen ze, één van die kinderen waar ik dan 267 00:27:55,780 --> 00:28:00,920 wel eens voorlichting gaf, ze vroeg was je niet bang in de oorlog. 268 00:28:00,920 --> 00:28:06,400 Ik zei, ik heb vijf jaar lang met een volle broek gelopen, ja natuurlijk was 269 00:28:06,400 --> 00:28:11,680 ik bang, maar dat neemt niet weg als je bang bent dat je evengoed dingen moet 270 00:28:11,680 --> 00:28:18,640 doen waardoor je de moffen, de slechte Duitsers, het land weer uit krijgt. 271 00:28:18,640 --> 00:28:28,040 Maar de sfeer op de markt, was dat een sfeer van angst, kunt u dat nog? 272 00:28:28,040 --> 00:28:32,740 Kijk, die oorlog, dat was natuurlijk angst. 273 00:28:33,010 --> 00:28:37,080 Want dat was niet alleen oorlog op de grond, er waren 274 00:28:37,080 --> 00:28:42,050 ook constant Engelsen in de lucht, die bombardeerden. 275 00:28:44,160 --> 00:28:52,350 En er is in de Lekstraat, die straat achter de Waverstraat, daar is ook een bom terechtgekomen. 276 00:28:52,350 --> 00:28:57,530 Nee, wat ik bedoelde is dat ik zo benieuwd ben naar, op een gegeven moment is die 277 00:28:57,530 --> 00:29:02,180 markt daar, die Joodse markt, u komt daar vaak, u doet dat ook om die mensen een 278 00:29:02,180 --> 00:29:02,972 te steunen 279 00:29:02,973 --> 00:29:10,575 een hart onder de riem te steken en ik probeer een beetje erachter te komen wat voor sfeer 280 00:29:10,576 --> 00:29:17,080 daar nou heerste, wat voor stemming, of dat nou vooral angstig was of wel optimistisch. 281 00:29:17,080 --> 00:29:25,370 Nee, kijk, net wat ik zeg, een oorlog, dan loop je altijd, dan ben je altijd bang. 282 00:29:25,950 --> 00:29:32,080 Want je gaat 's morgens de deur uit en je weet niet of je 's avonds weer thuiskomt. 283 00:29:32,080 --> 00:29:37,100 Als je de stad in ging, dan kon je in een razzia terechtkomen. 284 00:29:37,100 --> 00:29:41,490 Maar ik bedoel, op die plek he, op die markt, als u daar naar 285 00:29:41,490 --> 00:29:46,250 toe ging, hoe voelde dat, waren de mensen allemaal zenuwachtig? 286 00:29:46,250 --> 00:29:48,020 Angstig, altijd angstig. 287 00:29:48,850 --> 00:29:55,440 Altijd bang, want je zat ook opgesloten in zo'n tuin, er zit een hek om een tuin. 288 00:29:56,560 --> 00:30:03,800 Dus je bent altijd opgesloten in een tuin en je was vreselijk bang dat die moffen daar zouden komen. 289 00:30:05,830 --> 00:30:13,010 Het is alleen maar angst. Je loopt constant, bij wijze van spreken, met een volle broek van angst. 290 00:30:13,390 --> 00:30:17,550 Je wist echt niet meer 's morgens als je opstond of je 's avonds nog 291 00:30:17,550 --> 00:30:22,980 leefde, omdat je natuurlijk ook politiek bedreef, je, jewas antifascist. 292 00:30:22,980 --> 00:30:24,820 Ja, dat gold voor u, he? 293 00:30:24,820 --> 00:30:25,740 Ja, maar 294 00:30:25,740 --> 00:30:25,880 En, en 295 00:30:25,880 --> 00:30:32,790 Heeft geen zin. 296 00:30:32,790 --> 00:30:38,790 Oké. Eh, even een heel andere praktische vraag. Als u op de markt was, kocht u daar ook wat? 297 00:30:39,950 --> 00:30:51,680 Ja, ik kocht natuurlijk bij die marktmensen, groenten en fruit en, wat er te koop was, he. 298 00:30:51,680 --> 00:30:55,200 Maakte niet uit, als ze hun eigen kleren verkochten, dan kocht 299 00:30:55,200 --> 00:30:59,600 ik een jurkje of een onderbroekje, of weet ik veel wat van ze. 300 00:30:59,980 --> 00:31:05,810 Maar ik kocht altijd wat, ook al kon ik het niet gebruiken, ik kocht, ik hielp ze altijd 301 00:31:05,810 --> 00:31:12,030 van hun spullen af, want ze moesten toch ook eten, ze moesten toch ook inkomen hebben? 302 00:31:19,510 --> 00:31:24,930 Kunt u zich ook herinneren dat, naarmate de tijd verstreek, 303 00:31:24,930 --> 00:31:30,730 het leger werd op de markt, minder mensen er waren? 304 00:31:30,730 --> 00:31:39,100 Jazeker, dat hebben ze, op een nacht hebben ze de hele markt leeggehaald, al die mensen weggehaald. 305 00:31:40,410 --> 00:31:45,700 Ja, toen hebben ze in, het zijn schurken he, schurken werken altijd in de nacht. 306 00:31:45,700 --> 00:31:48,920 Hoe heeft u dat gehoord? 307 00:31:48,920 --> 00:31:56,310 Ik heb het gehoord door... ik woonde vlak bij de Lekstraat en daar was de remise, 308 00:31:56,310 --> 00:32:03,669 tramremise, en de Joden die werden allemaal die trams in geduwd en die werden weggebracht. 309 00:32:03,670 --> 00:32:10,170 's Nachts om een uur of een, twee is dat gebeurd. 310 00:32:10,170 --> 00:32:12,960 Was verschrikkelijk. 311 00:32:14,060 --> 00:32:18,290 En toen was de markt voorbij. Toen was 't.. 312 00:32:18,290 --> 00:32:19,376 Alle Joden waren weg. 313 00:32:19,377 --> 00:32:32,250 Mijn Joodse buren, Joodse buurtgenoten, vrienden, vrienden, vriendinnen, waren allemaal weg. 314 00:32:32,250 --> 00:32:39,690 En toen iedereen weg was en de markt was opgedoekt, liep u nog weleens langs die plek? 315 00:32:40,110 --> 00:32:41,120 De speeltuin? 316 00:32:41,120 --> 00:32:41,530 Ja, in de oorlog. 317 00:32:41,530 --> 00:32:46,580 Ja, ik was daar in de oorlog, ik was daar lid van van die speeltuin. 318 00:32:46,580 --> 00:32:47,779 Nee, ik bedoel, die markt was op een gegeven moment 319 00:32:47,780 --> 00:32:53,910 weg, voorbij, en u loopt daar langs, wat dacht u dan? 320 00:32:53,910 --> 00:32:59,330 Ja, wat denk je wat ik nu nog denk, je denkt er heel vaak aan, he. 321 00:32:59,860 --> 00:33:02,930 Heel vaak denk je er aan, wat er gebeurd is. 322 00:33:02,930 --> 00:33:09,600 Het heeft natuurlijk ook te maken dat ik in een min of meer Joodse buurt geboren ben. 323 00:33:10,160 --> 00:33:26,760 Het waren altijd onze buren en vrienden en dat was, dat was, ik, mijn overburen, die buurman, 324 00:33:27,370 --> 00:33:36,330 toen ik op de Nieuwmarkt woonde, hadden we buren de familie Gobitz, en die ome Hartog, die 325 00:33:36,330 --> 00:33:42,250 man, die vader van het gezin, ome Hartog, die zei tegen mijn vader: 'Tinus, het is altijd 326 00:33:42,250 --> 00:33:48,140 zo gezellig bij jullie, jullie zitten altijd te zingen, maar je weet, ik drink niet, ik 327 00:33:48,140 --> 00:33:55,390 kan niet bij je komen.' Want Joden die dronken niet, he, of nog niet, dat weet ik niet. 328 00:33:55,390 --> 00:33:58,570 'Ik kan niet bij je binnenkomen, want ik drink niet, dus. 329 00:33:58,570 --> 00:34:05,340 Maar ik vind het al...' Zei mijn vader: 'Kom nou binnen Hartog, kom nou rustig binnen, ik 330 00:34:05,340 --> 00:34:10,286 zet gewoon een glas water bij je neer, want je moet natuurlijk wel een consumptie hebben, 331 00:34:10,286 --> 00:34:16,220 want dat dat dat hoort nou eenmaal in een café, dus je krijgt van mij een glaasje water bij 332 00:34:16,220 --> 00:34:21,610 je staan en dan kom je gewoon gezellig bij ons zitten, kan je meezingen als je dat wil, he.' 333 00:34:21,610 --> 00:34:23,369 Ja, zo loste u vader dat op. 334 00:34:23,370 --> 00:34:24,460 Zo gingen we met elkaar om. 335 00:34:24,460 --> 00:34:56,730 Kunt u het filmpje aan doen? Hij begint, is goed. 336 00:34:56,730 --> 00:34:57,650 Ja? 337 00:34:58,260 --> 00:34:58,830 Even wachten. 338 00:34:58,830 --> 00:35:28,010 Ja, nu gaat het. 339 00:35:28,010 --> 00:35:28,130 Wat ziet u? 340 00:35:28,130 --> 00:35:34,872 Ja, ze zijn de markt aan het, ja, ze lopen te wandelen tussen de stalletjes, en ze zijn 341 00:35:34,872 --> 00:35:53,117 de markt aan het opzetten en daar lopen Joodse mensen tussen, ja het is ja, het is 342 00:35:53,117 --> 00:36:14,190 verbazingwekkend toch dat de mensen daar zo rustig lopen Ze vinden het toch ja, het is over. 343 00:36:14,190 --> 00:36:23,770 Klapt u hem maar dicht, de computer. 344 00:36:24,510 --> 00:36:24,560 Dichtklappen? 345 00:36:24,560 --> 00:36:24,850 Ja. 346 00:36:24,850 --> 00:36:31,560 Mia Premsela viert haar tweede verjaardag. Ach gossie, ja. 347 00:36:38,220 --> 00:36:40,020 Hoe vond u het om dit filmpje terug te zien? 348 00:36:40,020 --> 00:36:42,140 Het is onbeschrijfelijk, vind ik het he. 349 00:36:42,140 --> 00:36:43,580 Ja. 350 00:36:44,460 --> 00:36:54,990 Ja, het is heel, ik, ik vind het nog waanzinnig dat iemand dat kan bedenken, 351 00:36:55,540 --> 00:37:02,190 zoiets, om een bevolkings-, een hele bevolkingsgroep uit te roeien. 352 00:37:06,590 --> 00:37:11,520 Was het beeld dat u net zag van de markt, lijkt dat op wat u zich herinnert? 353 00:37:11,520 --> 00:37:26,560 Jazeker. Ja, dat dat dat doorelkaar gescharrel, he, dat is zo aardig, en dat levendige. 354 00:37:29,600 --> 00:37:32,970 De Joodse bevolking had zoiets levendigs. 355 00:37:33,250 --> 00:37:40,087 Ze hadden ook altijd, bij wijze van spreken, losse kleren aan, als je begrijpt wat ik bedoel. 356 00:37:40,088 --> 00:37:49,840 Ze zagen er altijd mooi uit, of een hoedje op of, het was altijd leuk, altijd plezier. 357 00:37:51,650 --> 00:37:57,510 Het is een levendig volk, het Joodse volk is een levendig 358 00:37:57,510 --> 00:38:02,010 volk en niet alleen van innerlijk, maar ook uiterlijk. 359 00:38:02,010 --> 00:38:04,340 Herkende u nog iemand op de film? 360 00:38:04,340 --> 00:38:08,180 Daar ging het te, te, te onverwacht was het. 361 00:38:08,180 --> 00:38:11,420 Te snel. 362 00:38:11,420 --> 00:38:15,580 Het viel me alleen op, dat levendige weer he, dat 363 00:38:15,580 --> 00:38:23,133 Dat levendige, dat ziet er eigenlijk heel,dat ziet er 364 00:38:23,133 --> 00:38:27,910 eigenlijk heel, hoe zou je het bijna zeggen, onschuldig uit. 365 00:38:28,760 --> 00:38:41,600 Ja, ja. Ze hadden ook geen idee dat hun iets zou kunnen overkomen. 366 00:38:41,600 --> 00:38:48,870 Welnee,we hebben toch niks op ons geweten. We doen toch geen slechte dingen, waarom. 367 00:38:50,040 --> 00:38:52,580 Maar niemand wist dat ze gasovens hadden gemaakt. 368 00:38:52,580 --> 00:39:00,840 Wist helemaal niemand, hoor Ook niet, voor de oorlog wist niemand dat 369 00:39:00,840 --> 00:39:06,000 Hitler gasovens had gemaakt om een bevolkingsgroep uit te roeien. 370 00:39:06,150 --> 00:39:11,510 Hoe kan je het bedenken, dat is niet te geloven. 371 00:39:11,510 --> 00:39:20,530 Ik denk dat ook jullie als jonge mensen dat niet kunnen geloven, dat zoiets mogelijk is geweest. 372 00:39:21,220 --> 00:39:23,590 Want, ze hebben aan mij ook wel eens gevraagd: 'Ja, maar 373 00:39:23,590 --> 00:39:29,350 waarom zijn ze niet weggelopen.' Waar moet je naartoe lopen? 374 00:39:29,350 --> 00:39:34,160 Ja. Vond u het mooi om het filmpje te zien? 375 00:39:35,760 --> 00:39:44,330 Het was te kort, want ik moest me er nog in werken. Het was te kort om het goed te gaan zien. 376 00:39:44,870 --> 00:39:50,780 Wat mij wel weer opviel was toch wel weer dat levendige en hun mooie kleren. 377 00:39:50,780 --> 00:39:52,490 Wilt u het nog een keer zien? 378 00:39:52,490 --> 00:39:54,170 Ja, graag. 379 00:39:54,650 --> 00:39:54,850 Dan doen we het nog een keer. 380 00:39:54,850 --> 00:39:55,590 Ja. 381 00:40:00,150 --> 00:40:05,519 Drukt u maar op het knopje. Nog een keer. 382 00:40:05,520 --> 00:40:05,900 Nog een keer? 383 00:40:05,900 --> 00:40:07,040 Ja, of begint ie al? 384 00:40:07,040 --> 00:40:08,340 Ja, hij is. 385 00:40:08,340 --> 00:40:20,770 O ja, nu rijdt ie, ze rijden op de fiets, alleen, ja, zo'n politieagent in uniform ervoor? 386 00:40:20,770 --> 00:40:45,720 Dat die vent zich niet doodschaamt het is het is niet te geloven dat dat ooit heeft kunnen bestaan. 387 00:40:46,190 --> 00:40:53,330 Ach kijk ja, dat die mensen, allemaal bekende types, 388 00:40:54,080 --> 00:41:00,880 allemaal buurttypes, mensen die ik uit, van gezicht ken. 389 00:41:02,940 --> 00:41:30,720 Ja het, dat kan toch niet, dat dat ooit gebeurd is. Dat is, ach jé, Mia Premsela. 390 00:41:33,190 --> 00:41:37,310 Filmpje is afgelopen he? Kunt u... 391 00:41:37,310 --> 00:41:47,960 Ach, dat is en dat is allemaal of ze nou twee jaar waren, of tachtig jaar of 392 00:41:47,960 --> 00:41:57,970 daartussen, ze zijn allemaal vermoord en allemaal om niets, vermoord omdat ze Joods 393 00:41:57,970 --> 00:42:05,490 waren, alsof je een keus hebt bij je geboorte of je Joods of niet Joods wil zijn 394 00:42:05,770 --> 00:42:14,250 of zal zijn, het is, het is onbegrijpelijk dat dat heeft kunnen plaatsvinden. 395 00:42:16,710 --> 00:42:21,530 Eigenlijk zouden we allemaal dagelijks zo'n film moeten 396 00:42:21,530 --> 00:42:28,111 zien om ons geweten op te frissen, het grote waarom. 397 00:42:28,111 --> 00:42:45,900 Ach god, Lamaker. Ja, dat was toch ook krankzinnig. 398 00:42:45,900 --> 00:42:58,536 Omdat je gemengd gehuwd was, werd je niet vermoord. 399 00:42:58,536 --> 00:43:03,540 Dat waren toch allemaal krankzinnige maatregelen. 400 00:43:11,600 --> 00:43:16,260 Hij moest wel met een Joodse ster lopen, ondanks dat hij 401 00:43:16,260 --> 00:43:21,150 gemengd gehuwd was, niet weggevoerd werd, wel een ster dragen. 402 00:43:21,150 --> 00:43:21,260 Ja 403 00:43:21,260 --> 00:43:23,290 Krankzinnig he. 404 00:43:23,290 --> 00:43:23,940 Ja, al die rare, absurde... 405 00:43:23,940 --> 00:43:29,815 Wat moet je toch een ongelofelijke misdadiger zijn, 406 00:43:29,816 --> 00:50:04,490 dat je dat uitvindt dat mensen een ster moeten dragen.