1
00:00:57,880 --> 00:01:35,110
Ik eh… eh… zou u eens wat kunnen vertellen
over hoe een eh… een dagorde d’r uit zag?

2
00:01:35,110 --> 00:01:39,430
En of dat jullie in de oorlog je
strikt aan die dagorde konden houden?

3
00:01:39,430 --> 00:01:44,430
En of het silentium bij jullie ook in de dagorde
nagang heeft ge…(…?) En wat is een silentium?

4
00:01:44,430 --> 00:01:47,000
Kunt u daar wat
allemaal over vertellen?

5
00:01:47,000 --> 00:01:49,240
De dagorde.

6
00:01:49,240 --> 00:01:53,174
Nou, vroeger stonden we de
allereerste tijd dat we in het

7
00:01:53,330 --> 00:01:57,910
klooster waren half vijf op,
het is daarna vijf uur geworden.

8
00:01:57,910 --> 00:01:59,519
En in Venlo?

9
00:01:59,520 --> 00:02:01,920
En in Venlo ook hè. Dus.

10
00:02:02,300 --> 00:02:07,920
Dat bleef vijf uur, want, dan ging
je daarna om half zes naar de kapel.

11
00:02:07,920 --> 00:02:13,200
Had je de lauden en had je
meditatie en, daarna hadden we

12
00:02:13,200 --> 00:02:16,000
dus de eucharistieviering en
dan gingen we pas ontbijten.

13
00:02:16,000 --> 00:02:22,930
En om acht uur was alles op de afdeling. Dus dat
was mooi in elkaar gezet dus dat zat heel erg goed.

14
00:02:22,930 --> 00:02:27,300
Je had soms wel mensen die de misbeurt
hadden, dus dat wilde zeggen die

15
00:02:27,300 --> 00:02:31,190
onder de mis op de afdeling waren want
de afdeling kon je niet alleen laten.

16
00:02:31,280 --> 00:02:34,780
Nou dan hadden die naderhand
eh… omdat we toch priesters

17
00:02:34,780 --> 00:02:36,768
genoeg hadden, hadden we daarna
nog wel een eucharistieviering.

18
00:02:36,768 --> 00:02:40,090
Maar we hadden ook ’s morgens om
zes uur een eucharistieviering.

19
00:02:40,090 --> 00:02:45,170
Ik weet nog wel dat ik nog wel eens een keer als
ik in de wacht was, ook alles nog klaar moest

20
00:02:45,170 --> 00:02:51,062
zetten, dan kon de zuster gewoon… op tijd gewoon
opstaan dan hoefde ze niet eerst op te staan.

21
00:02:51,062 --> 00:02:57,550
Nou dat eh… zodoende ben ik ook altijd nog mee
kapelzuster geweest ook al, hoorde dat eigenlijk

22
00:02:57,550 --> 00:03:03,166
niet bij je vak maar je kon, ja je kon eigenlijk
van alles in je, in je, je deed het maar hè. Dus.

23
00:03:03,480 --> 00:03:09,620
Maar dan ging je ’s morgens dus om acht
uur naar de afdeling, en dan tot tien uur…

24
00:03:10,730 --> 00:03:14,640
en dan om tien uur kon je eventjes naar
binnen toe om een kopje koffie te drinken

25
00:03:14,640 --> 00:03:17,685
of een kopje thee of een beker melk, dat
lag d’r maar gewoon naar wat je nodig had.

26
00:03:17,950 --> 00:03:20,880
We hebben ook wel n’s gehad
dat we echt niks meer hadden

27
00:03:20,880 --> 00:03:23,970
maar dat was oorlog toen
hè dus dat scheelt ook wel.

28
00:03:24,520 --> 00:03:28,680
En dan om… hadden een voortafel
en je had een natafel.

29
00:03:28,680 --> 00:03:36,460
Voortafel die was om twaalf uur, de andere tafel
was om half één, en de andere die, kwam dan daarna

30
00:03:36,460 --> 00:03:42,250
dus dat was, ook voor de zusters van de operatiekamer
en alles hè. Want toen ik op de urologie was

31
00:03:42,250 --> 00:03:44,530
ben ik heel vaak dat ik
om half twaalf ben gaan

32
00:03:44,530 --> 00:03:47,570
eten omdat de verpleegster
om twaalf uur moest eten.

33
00:03:47,570 --> 00:03:52,820
Ja, en dan kon ik niet meer daar nog naartoe want,
dan stond toch weer om twee uur de polikliniek.

34
00:03:53,330 --> 00:03:58,330
Maar dat was, echt niet meer in de oorlog
maar dat was dus een gewone dagorde.

35
00:03:58,330 --> 00:04:06,040
En ’s middags ja… ehm van één tot
twee was het recreatie, en om twee uur

36
00:04:06,040 --> 00:04:11,420
ging je ofwel naar de kapel voor
je eigen gewone gebeden hè, want die

37
00:04:11,420 --> 00:04:15,510
kon je tussendoor dan doen omdat dat
apart was, gewetensonderzoek en zo.

38
00:04:15,510 --> 00:04:19,280
Daar was geen tijd voor bepaald
maar wel dat je dat doen moest.

39
00:04:20,360 --> 00:04:24,620
En dan eh… ging je, de anderen gingen
naar de afdelingen en dan werd je

40
00:04:24,620 --> 00:04:27,790
door de anderen weer afgelost die van
de kapel terugkwamen en dan gingen wij.

41
00:04:27,790 --> 00:04:31,450
Dus zodoende waren altijd
zusters op de afdeling, dat

42
00:04:31,450 --> 00:04:34,546
was heel gewoon vroeger omdat
er zoveel zusters waren.

43
00:04:34,546 --> 00:04:38,770
Hè, en je had maar een stuk of
vijf zes verpleegsters, dus die

44
00:04:38,770 --> 00:04:43,850
moesten ook eens af en toe samen
koffie kunnen gaan drinken.

45
00:04:44,280 --> 00:04:53,110
En dan om, half zes, dan weet ik niet zeker
of dat dat… half zes, hm… Ja, ik geloof dat we

46
00:04:53,110 --> 00:04:57,126
toen, nee dat durf… de vespers hadden we al
geb… de vespers hadden we al gebeden en dan

47
00:04:57,126 --> 00:05:02,160
was het ’s avonds… dan ging je, o ja om zes
uur aan tafel en dan om zeven uur rozenhoedje

48
00:05:02,160 --> 00:05:07,410
en eh… het avondgebed bidden eh… en dan om,
nee we gingen om negen uur rozenhoedje bidden.

49
00:05:07,410 --> 00:05:11,880
Niet om zeven uur, om negen
uur, half… ja. Negen uur.

50
00:05:11,880 --> 00:05:15,160
Want je had van acht tot negen
recreatie en dan ging je rozenhoedje

51
00:05:15,160 --> 00:05:18,310
en avondgebed bidden, en dan
ging je allemaal naar bed toe.

52
00:05:19,230 --> 00:05:23,110
Dan deed je niks meer hè. Want je
moest er ’s morgens weer vroeg uit.

53
00:05:23,150 --> 00:05:26,900
En tijdens de oorlog werd deze
dagorde eh… het bleef hetzelfde?

54
00:05:26,900 --> 00:05:28,730
Nou, zoveel mogelijk.

55
00:05:28,730 --> 00:05:31,790
Maar dat kon niet altijd want
je had bijvoorbeeld midden

56
00:05:31,790 --> 00:05:34,370
in de nacht, had je
bijvoorbeeld een bombardement.

57
00:05:35,030 --> 00:05:36,050
Of overdag.

58
00:05:36,050 --> 00:05:39,510
Kunt u nog eens opnieuw antwoorden,
dat u zegt: eh… tijdens de

59
00:05:39,510 --> 00:05:45,149
oorlog, werd de dagorde zoveel, dat
u begint met ‘tijdens de oorlog’…?

60
00:05:45,150 --> 00:05:47,500
Tijdens de oorlog was alles anders.

61
00:05:47,820 --> 00:05:53,720
Dus dan kon je, ja… je kon je gebeden
gewoon doen als daar de tijd voor was.

62
00:05:53,720 --> 00:05:58,732
Maar als er een bombardement was of d’r
was een razzia, zeker toen we in de

63
00:05:58,770 --> 00:06:03,790
kelder zaten, met zo’n driehonderd
gewonden, was dat allemaal heel anders.

64
00:06:03,790 --> 00:06:10,510
Maar je paste jezelf wel aan. Dat was je eigen
verantwoording als je bad of dat je niet bad.

65
00:06:10,790 --> 00:06:12,660
Want dat was je eigen verantwoording.

66
00:06:12,660 --> 00:06:15,690
Nou, je kon altijd wel een
keer een tijd vinden om de

67
00:06:15,690 --> 00:06:18,690
vespers tussendoor te bidden,
dat was iets van tien minuten.

68
00:06:18,690 --> 00:06:21,859
Dat kon je altijd wel, dan zei je
tegen die ene zusters die bij je was:

69
00:06:21,860 --> 00:06:24,610
ik ga even op de trap zitten want de
kapel daar konden we toch niet in.

70
00:06:24,870 --> 00:06:30,340
Dus gingen we op die trap zitten, die
vluchttrappen. Dus daar zag je toch geen mens.

71
00:06:30,340 --> 00:06:31,720
En toen ging je op die trap zitten.

72
00:06:31,720 --> 00:06:35,620
Zo hebben wij ons eigen altijd zien
te redden, ook met onze gebeden.

73
00:06:37,750 --> 00:06:44,018
En eh… bij de dagorde hoorde ook dat je
een deel van de dag niet sprak met elkaar?

74
00:06:44,018 --> 00:06:47,630
Dat het silentium was en
dat er tijdens de recreatie

75
00:06:47,630 --> 00:06:49,290
Nou je moest wel met elkaar praten.

76
00:06:49,290 --> 00:06:53,450
Kunt u dat uitleggen, hoe dat
de eh… zo’n communiteit van

77
00:06:53,450 --> 00:06:57,290
ziekenhuiszusters, hoe dat die
met het silentium omgingen?

78
00:06:57,290 --> 00:06:58,010
Kunt u daar iets over vertellen?

79
00:06:58,010 --> 00:07:03,690
Ja kijk, als het bijvoorbeeld ’s morgens
vroeg was dan hield je vanzelf al silence

80
00:07:03,690 --> 00:07:09,610
want je weet we gaan nog naar de kerk, hè
en… daarna had je dus… je moest toch met

81
00:07:09,610 --> 00:07:14,090
elkaar praten, want dat kon je niet als…
je moest elkaar het werk uitleggen en

82
00:07:14,090 --> 00:07:18,180
dergelijke, maar tussendoor werd er verder
ook niks aparts gesproken of een beetje

83
00:07:18,180 --> 00:07:22,182
gekheid gemaakt, dat zou je niet hebben…
Dat kwam niet in je op om dat te doen.

84
00:07:22,183 --> 00:07:25,488
Dat ligt nu allemaal heel anders
maar in die tijd helemaal niet.

85
00:07:25,488 --> 00:07:27,513
Want, daar had je ook geen tijd voor.

86
00:07:27,513 --> 00:07:31,640
En je vond het de gewoonste zaak
van de wereld dat het silence was.

87
00:07:31,900 --> 00:07:36,570
Alleen met de mensen moest je wel
praten. Hè, daar gold geen silence.

88
00:07:37,080 --> 00:07:39,582
Dat kon ook niet, want dan
zouden die mensen zeggen van:

89
00:07:39,583 --> 00:07:41,730
wat een dooie dienders hebben
we nou aan het bed staan.

90
00:07:41,730 --> 00:07:44,710
Want dan kon je ook niets tegen
die mensen zeggen, dus je kwam op

91
00:07:44,710 --> 00:07:49,510
de kamer, en dan zei je: goedemorgen
meneer of goeiemorgen mevrouw.

92
00:07:49,510 --> 00:07:52,900
Lekker geslapen? Nou ja… dan
gaven hun antwoord of niet.

93
00:07:53,260 --> 00:07:59,273
Nou is Limburg, ik was toen in Limburg dus
Limburg is erg… net als Brabant, gemoedelijk.

94
00:07:59,274 --> 00:08:04,230
Maar toen ik in Den Haag was, daar waren
d’r mensen die niks tegen elkaar zeiden.

95
00:08:04,230 --> 00:08:10,160
Want dat zei ik tegen die hoofdzuster, ik
zeg: lieve hemel, wat zijn die hier stijf.

96
00:08:10,160 --> 00:08:13,580
Dan zegt ze: daar moet je je niks van
aantrekken want, dat is Den Haag.

97
00:08:13,580 --> 00:08:18,498
Ik zeg: die kennen elkaar niet eens, die
zullen ook niet met elkaar zitten te praten.

98
00:08:18,880 --> 00:08:23,180
Ik zeg: nou dat vind ik toch wel erg, want ik
ben een jaar in Den Haag geweest voor die kraam.

99
00:08:23,220 --> 00:08:30,650
Maar ja dan denk ik… Maar dat ligt dan niet in mij
hè, ik ik, ik ben spontaan, of ik ben dat niet.

100
00:08:30,650 --> 00:08:39,143
Dat ligt eraan, hoe de patiënten zelf zijn. Als
die niks willen zeggen, ja dan zeg ik niks.

101
00:08:39,143 --> 00:08:41,010
Ik zeg wel altijd netjes
goeiemorgen en alles.

102
00:08:41,010 --> 00:08:46,100
Maar ze ontdooien vanzelf wel als je
zelf echt goed voor die mensen bent.

103
00:08:46,100 --> 00:08:52,740
Maar dat, ja, die silence, daar kon je
eigenlijk verder niks mee, want de halve tijd

104
00:08:52,740 --> 00:08:58,229
dan was er weer een, eh… twee, twee soms
zeven, drie keer luchtalarm, op één dag.

105
00:08:58,230 --> 00:09:01,760
En dan moest je toch maar weer tegen
elkaar zeggen: maar jij moet daar naartoe

106
00:09:01,760 --> 00:09:06,350
en daar naartoe… Maar dat was geen
silence breken, want dat moest gewoon.

107
00:09:06,970 --> 00:09:11,830
Kijk als je nou zegt: ik ga nou een gezellig praatje
met jou houden, dan is het wél silence breken.

108
00:09:11,830 --> 00:09:15,810
Maar dat was er niet want je had geen,
daar had je trouwens ook geen tijd voor.

109
00:09:17,460 --> 00:09:22,470
Ehm… en vertelden andere zusters wel eens
tegen u over hun angst of over hun zorgen?

110
00:09:22,470 --> 00:09:28,090
U zei dat u niet gauw bang was maar andere zusters
wel. Eh, vertelden ze daar weleens wat over?

111
00:09:28,090 --> 00:09:28,350
Jawel, want, nou het was…

112
00:09:28,350 --> 00:09:30,640
En wanneer, kunt u daar
wat over vertellen?

113
00:09:30,640 --> 00:09:35,350
Het was zo dat als er bijvoorbeeld
een luchtalarm was, dan zeiden

114
00:09:35,350 --> 00:09:39,710
ze wel: we gaan mee met zuster
Geertrude want die helpt ons wel.

115
00:09:39,710 --> 00:09:43,470
Maar dat waren meer de jongeren hè. Maar
de anderen, die hielden zich allemaal best

116
00:09:43,470 --> 00:09:47,900
wel stoer die ouderen, want die wilden
ook niet laten blijken dat ze bang waren.

117
00:09:48,930 --> 00:09:53,110
Dus het eh… dat was… nou
werkelijk of je eigenlijk in

118
00:09:53,110 --> 00:09:56,490
één hele grote familie was
die elkaar toch begrepen.

119
00:09:56,630 --> 00:09:58,090
Zo ging dat.

120
00:09:58,090 --> 00:10:02,790
Eh… of had u misschien ook,
eh opdracht gekregen van

121
00:10:02,790 --> 00:10:04,410
de overste uit, om over
die dingen niet te praten?

122
00:10:05,330 --> 00:10:06,050
Nee.

123
00:10:06,050 --> 00:10:08,790
Kunt u daar iets over
vertellen? Of daar ooit…

124
00:10:08,790 --> 00:10:09,720
Nee daar…

125
00:10:09,720 --> 00:10:10,600
over gesproken is?

126
00:10:10,600 --> 00:10:13,730
Nou eh in het begin van de
oorlog ja toen, toen toen

127
00:10:13,730 --> 00:10:16,740
toen wist je niet beter, je
zat van alles te vertellen.

128
00:10:16,910 --> 00:10:22,300
Maar daarna was het voortaan zo gewoon dat je
iedere keer, dan weer luchtalarm dan weer razzia,

129
00:10:22,300 --> 00:10:26,810
dan kwamen ze weer dat en dan weer dat, dus
dan zeiden we: o God, daar begint het weer.

130
00:10:26,810 --> 00:10:27,310
Zoiets.

131
00:10:27,310 --> 00:10:31,530
Maar voor de verdere rest
eh, je vond alles voortaan

132
00:10:31,530 --> 00:10:36,260
gewoon omdat het eigenlijk
al de hele vijf jaar zo was.

133
00:10:36,410 --> 00:10:38,870
Van begin af aan hebben wij dit gehad.

134
00:10:40,190 --> 00:10:44,373
U zei zojuist dat, van verschillende
keren dat er razzia’s werden gehouden.

135
00:10:44,373 --> 00:10:49,550
Zaten er in het eh… ziekenhuis onderduikers,
kunt u daar wat over vertellen?

136
00:10:49,550 --> 00:10:52,720
We hadden twintig
onderduikers ongeveer.

137
00:10:52,830 --> 00:11:01,790
En we hadden een in de
kelder hadden wij… luiken en

138
00:11:01,790 --> 00:11:03,990
daar konden ze in, dat
noemden wij de kruipruimte.

139
00:11:03,990 --> 00:11:08,690
Dan konden ze door het hele, onder het
hele ruim… onder het hele huis doorkruipen.

140
00:11:08,930 --> 00:11:14,010
Maar op die luiken hadden wij, niet
wij gedaan maar onze mensen van de

141
00:11:14,010 --> 00:11:18,950
technische dienst, allemaal stopcontacten
op zitten of van die grote dingen.

142
00:11:19,570 --> 00:11:22,120
Dus ze wisten niet beter of
het was van de elektriciteit.

143
00:11:22,120 --> 00:11:27,102
Die hebben nooit geweten dat daar
nog twintig onderduikers waren.

144
00:11:27,102 --> 00:11:30,570
En daar heeft ook nooit iemand iets
van verteld, tot op een gegeven

145
00:11:30,570 --> 00:11:35,920
moment ze de directeur op kwamen
halen en toen had ik, kwamen wij

146
00:11:35,920 --> 00:11:39,830
tot de ontdekking dat er, er eentje
was die met de Duitsers heulde.

147
00:11:39,830 --> 00:11:45,630
Die zat in het ketelhuis die man. En dat
verhaal, dat kan ik heel goed vertellen.

148
00:11:45,630 --> 00:11:53,040
Het was, ik had net de wacht achter de rug en…
één dag was ik er uit want wij waren veertien

149
00:11:53,040 --> 00:11:59,230
dagen in de wacht, veertien dagen eruit, dat was
in die tijd dus, dat was óók alweer heel gewoon.

150
00:11:59,470 --> 00:12:03,440
En toen kwam ik ’s avonds in de
recreatie en toen zei die overste:

151
00:12:03,440 --> 00:12:07,533
eh, je moet nou nog eventjes gaan
rusten want jij hebt vannacht waken.

152
00:12:07,820 --> 00:12:10,577
Ik zei: waken? Ik kom
er net uit moeder.

153
00:12:10,720 --> 00:12:15,450
En toen zegt ze: ja maar er is razzia,
ze komen de directeur telkens ophalen,

154
00:12:15,450 --> 00:12:21,240
en dan kun jij tenminste zeggen dat je
niet weet waar die is, want zuster Elies

155
00:12:21,240 --> 00:12:25,844
die zal, als jij haar waarschuwt,
zeggen tegen de directeur, die weet waar

156
00:12:25,844 --> 00:12:30,930
hij zich dan ophoudt, dat hij weg moet
gaan want dat ze razzia komen houden.

157
00:12:30,930 --> 00:12:35,280
Ik zeg: dan wil ik niet weten waar
die directeur zit want veronderstel

158
00:12:35,320 --> 00:12:40,680
dat ze mij daar eens eventjes…voor
zetten en ik het wel zeg.

159
00:12:40,680 --> 00:12:43,480
Nou, dat was afgesproken dus
ik wist niks, ik zou alleen

160
00:12:43,480 --> 00:12:49,310
zuster Elies op de eerste klas
opbellen, als eh… ze weer kwamen.

161
00:12:49,700 --> 00:12:53,902
Dus op een gegeven moment ’s avonds na acht
uur ging de voordeurbel want dan was altijd

162
00:12:53,902 --> 00:12:59,600
al gesloten, en eh… toen belde ik eerst naar
zuster Elies, ik zeg: ik denk dat ze er zijn.

163
00:12:59,600 --> 00:13:02,800
Dus ik naar de voordeur en stonden
ze aan die deur te rammelen

164
00:13:02,800 --> 00:13:05,778
en toen zei ik: ik zeg God, kan
het niet een beetje minder?

165
00:13:05,910 --> 00:13:09,960
Want dan ben ik brutaal, ik zeg: kan ’t niet
een beetje minder? Ik kan niet zo hard lopen.

166
00:13:09,960 --> 00:13:14,830
Ik zeg: ik zit ook maar met een afdeling.
Ja, maar we moeten de directeur hebben.

167
00:13:14,831 --> 00:13:19,293
Ik zeg: ja de directeur, die heb ik niet gezien.
Zijn vrouw heeft gezegd dat hij hier in huis is.

168
00:13:19,294 --> 00:13:22,880
Ik zeg: dat kan best zijn meneer, gaat
u maar kijken. Waren ze met z’n tweeën.

169
00:13:22,880 --> 00:13:29,694
En eh, toen zegt ie ehm: ja maar, waar
is zijn kamer? Ik zeg: oh, kom maar mee.

170
00:13:30,570 --> 00:13:33,837
Daar is hij toch niet. En toen zeiden
ze dan, dat ik het licht aan moest doen.

171
00:13:33,837 --> 00:13:38,750
Ik zeg: dat kan niet want hier is het niet
verduisterd. Licht aan! Nou ik heb het gedaan.

172
00:13:39,760 --> 00:13:42,350
Toen zagen ze wel dat er
geen directeur te vinden was.

173
00:13:42,350 --> 00:13:47,104
En toen zeiden ze tegen mij op een gegeven
moment: zuster, mogen wij uw naam weten?

174
00:13:47,104 --> 00:13:51,620
Ik dacht nou moet ik voorzichtig zijn.
Ik zei: ik heet zuster Maria Geertrude.

175
00:13:51,620 --> 00:13:54,440
Nee wij moeten uw wereldse naam weten.

176
00:13:54,440 --> 00:13:58,050
Ik dacht: ja, dan gaat de hele familie
Van de Leur eraan, dat weet ik vooruit.

177
00:13:58,230 --> 00:14:00,220
Hè, als ik niks zeg dan
gaan hun d’r naartoe.

178
00:14:00,220 --> 00:14:04,660
Dus ik zeg: nou, die heb ik bij mijn
eeuwige gelofte, heb ik die wereldse

179
00:14:04,700 --> 00:14:08,570
naam afgelegd, en dat was een leugen
uit bestwil want da’s niet waar.

180
00:14:08,570 --> 00:14:14,060
Ik zeg: dus daar praten wij verder hier niet
meer over. Ja, toch moeten wij die weten.

181
00:14:14,060 --> 00:14:17,810
Ik zeg: nee dat hoeft helemaal niet,
daar hebben jullie niks mee nodig.

182
00:14:18,160 --> 00:14:21,910
Nou, toen zeiden ze van eh:
dan komen we straks wel terug.

183
00:14:21,910 --> 00:14:26,190
Die zijn drie keer teruggeweest
en toen ging dat luchtalarm.

184
00:14:26,400 --> 00:14:29,584
En toen zie ik die directeur
ineens in dat ziekenhuis rondlopen.

185
00:14:29,585 --> 00:14:34,640
Toen zei ik: man maak toch dat ge wegkomt.
Ik zeg: ze zijn al drie keer hier geweest.

186
00:14:34,640 --> 00:14:40,260
Zei ie: die schijtluizen (ze lacht)
durven nou hier ook niet te komen, want

187
00:14:40,510 --> 00:14:44,490
die zijn veel te bang dat ze de straat
over moeten, dat ze zelf iets krijgen.

188
00:14:44,490 --> 00:14:47,420
Als het dadelijk weer vrijgegeven
wordt, dan zie je me niet meer.

189
00:14:47,420 --> 00:14:51,920
Ik zeg: o dan is het goed, dus hij hielp
gewoon mee waar ik… mensen wegbrengen naar

190
00:14:51,920 --> 00:14:55,930
beneden en toen ze weer naar boven moesten,
was ie ineens verdwenen, ik zag hem niet meer.

191
00:14:55,930 --> 00:14:58,720
Hij was weer ondergedoken.
Toen kwamen ze weer terug.

192
00:14:58,720 --> 00:15:02,000
En toen zeiden ze tegen
mij: ja, wij weten waar de

193
00:15:02,000 --> 00:15:05,090
directeur geweest is, die
is in het ketelhuis geweest.

194
00:15:05,091 --> 00:15:06,460
Ik zeg: maar dat kan best wel zijn.

195
00:15:06,460 --> 00:15:10,780
Hij gaat altijd overal kijken, want
ik weet echt niet waar ik al die

196
00:15:10,780 --> 00:15:13,880
antwoorden altijd vandaan gehaald heb
hoor want ze kwamen zomaar ineens.

197
00:15:13,880 --> 00:15:17,040
Ik zeg: ja dat weet ik… ik zeg: ik
heb niet gekeken, ik heb alleen tegen

198
00:15:17,090 --> 00:15:20,858
hem gezegd: hij moest maken dat ie
wegkwam want dat jullie geweest waren.

199
00:15:20,859 --> 00:15:23,946
Toen keken ze me heel verbaasd aan
dat ik hun dat gewoon maar vertelde.

200
00:15:23,947 --> 00:15:27,709
En toen zeiden ze: nou maar wij weten waar hij
geweest is. Ik zeg: nou ja, waar? In het ketelhuis.

201
00:15:28,470 --> 00:15:34,788
Ik zeg: o ja jong, moet je nogal een aardig stukje
lopen ook nog. Nou hoe kunnen wij daar komen?

202
00:15:34,788 --> 00:15:36,990
En toen dacht ik: nou
zal ik jullie hebben.

203
00:15:36,990 --> 00:15:41,550
Ik zeg: oh da’s helemaal niet zo
moeilijk, je gaat hier de trap af, dan

204
00:15:41,550 --> 00:15:44,174
loop je hier door de gang langs de
lijkenkapel, ik zei geen mortuarium,

205
00:15:44,175 --> 00:15:50,040
langs de lijkenkapel, dan ga je naar
buiten dan is daar het ketelhuis.

206
00:15:50,930 --> 00:15:52,319
Kunnen we er niet anders komen.

207
00:15:52,319 --> 00:15:54,422
Ik zeg: ja over het Duitse kerkhof,
want d’r lagen ook Duitsers begraven.

208
00:15:54,422 --> 00:15:58,540
Ik zeg: over het Duitse kerkhof.
Ik zeg: dan moet je daar maar over.

209
00:15:58,540 --> 00:16:03,950
Ik zeg: als jullie niet door die gang willen,
nou dat deden ze dan toch maar liever niet.

210
00:16:03,950 --> 00:16:07,890
Dan kwamen ze maar weer een keer terug,
maar toen was het ’s morgens al half vijf.

211
00:16:08,330 --> 00:16:12,220
Ik denk ja, nou jullie komen niet meer terug
want je durft zelf ook niet die straat over.

212
00:16:12,220 --> 00:16:18,570
En toen kwam om een uur of vijf ging
de telefoon of mijn sein eigenlijk, eh

213
00:16:18,570 --> 00:16:22,218
Geertrude kun je even naar de afdeling
kamer acht komen op de eerste klas.

214
00:16:22,219 --> 00:16:25,540
Ik zeg: oh da’s goed, dat doe ik
wel. Want je had toch hoofdwacht.

215
00:16:25,540 --> 00:16:29,521
Dus ik ging daar naartoe en daar lag
de directeur prinsheerlijk in bed.

216
00:16:29,522 --> 00:16:33,643
En toen zeg ik: lieve hemel
ze zijn al drie keer geweest.

217
00:16:33,644 --> 00:16:36,535
Toen zegt ie eh, ja zegt
ie: waar zijn ze nou?

218
00:16:36,536 --> 00:16:38,995
Ik zeg: ik heb ze angst aangejaagd,
en toen vertelde ik hem dat.

219
00:16:38,995 --> 00:16:42,266
En toen zegt ie: ik ga d’r
toch ook naartoe ik heb

220
00:16:42,266 --> 00:16:44,672
toch ook niks gedaan, ik
sta op en ik ga er naartoe.

221
00:16:44,673 --> 00:16:49,100
Ik zeg: ja en uw vrouw dan, want die was op het
eind van d’r, van d’r verwachting van een kind.

222
00:16:49,100 --> 00:16:51,890
En toen zegt ie: die zal
ik wel geruststellen.

223
00:16:51,890 --> 00:16:57,450
Hij ging weg en hij is daar naartoe gegaan maar
zijn oudste zoon, die was toen al veertien,

224
00:16:57,890 --> 00:17:03,418
die ging op de fiets achter hem aan want die
dacht: ik wil weten wat er met vader gebeurt.

225
00:17:03,418 --> 00:17:07,750
En die heeft de hele dag rondom
dat huis gefietst daar, maar ze

226
00:17:07,750 --> 00:17:10,710
hebben hem nooit iets gedaan en
hem ’s avonds weer vrijgelaten.

227
00:17:10,710 --> 00:17:15,450
Gewoonweg omdat ze niks uit
hem gedaan konden krijgen.

228
00:17:16,820 --> 00:17:20,840
En dat was de eerste keer voor
een razzia, maar daarna kwamen

229
00:17:20,840 --> 00:17:23,900
ze voortaan omdat ze wisten
dat wij onderduikers hadden.

230
00:17:24,740 --> 00:17:27,456
En toen lagen alle
mensen al in de kelder.

231
00:17:27,456 --> 00:17:31,796
En dan hadden wij verlichting,
van kerststallen, weet

232
00:17:31,797 --> 00:17:35,420
je wel oude kleine lampjes,
als er een razzia was.

233
00:17:35,780 --> 00:17:39,071
En anders hadden we de gewone lampen
aan maar toen was er weer razzia

234
00:17:39,072 --> 00:17:42,220
dus wij draaiden de grote lichten
uit en dan gingen die kleine aan.

235
00:17:42,220 --> 00:17:44,840
Maar die hadden we nog niet
aan en toen stonden ze daar

236
00:17:44,840 --> 00:17:48,160
boven al, en toen zeiden ze:
ja, we gaan ook in die kelder.

237
00:17:48,160 --> 00:17:51,920
Toen riep ik naar Sjuulke Smeets:
Sjuulke, doe de lampen eens aan.

238
00:17:51,920 --> 00:17:55,770
En die riep heel leuk terug: zuster
ik kan het stopcontact niet vinden.

239
00:17:55,770 --> 00:17:59,050
Die was zestien jaar maar die
had allebei d’r benen af.

240
00:17:59,050 --> 00:18:03,490
En toen zeg ik: ja Sjuul, kun je echt
niet… moet ik naar beneden komen?

241
00:18:03,490 --> 00:18:07,680
Nee, doe maar niet want het is veel te
donker. Nou, de mannen gingen weer weg.

242
00:18:07,680 --> 00:18:15,520
Zo hebben wij die mensen altijd een beetje voor
de gek gehouden. Heel gewoon, met die razzia’s.

243
00:18:16,570 --> 00:18:20,110
En eh… daar zaten dus die eh, de
onderduikers zaten in die kruipruimtes.

244
00:18:20,110 --> 00:18:20,350
Ja.

245
00:18:20,350 --> 00:18:29,050
Ehm… hoe gaf u het sein dat ze eh, kunt u daar
iets over vertellen? Eh, zaten ze daar constant of…

246
00:18:29,050 --> 00:18:34,690
Nee, alleen als er een razzia was. En voor de
verders hielpen ze gewoon met de mensen mee.

247
00:18:35,790 --> 00:18:39,170
Kunt u nog vertellen
hoe zij te weten kwamen…

248
00:18:39,170 --> 00:18:43,400
Nou, zo gauw als er luchtalarm
was, schoten hun al weg.

249
00:18:43,710 --> 00:18:50,900
Die waren dan zo d’r, de ene d’r uit, dat ene
stuk… dat was, dat was zo groot geweest zo,

250
00:18:50,900 --> 00:18:55,820
en dan schoten ze er allemaal in en dan een
van ons stopte dat ding er weer in en hun

251
00:18:55,820 --> 00:19:00,830
gingen dan een beetje verder doorkruipen want
er was wel, ze hadden allemaal een lamp, zo’n

252
00:19:00,830 --> 00:19:04,817
zo’n knijplamp gehad of ze hadden allemaal
een andere lamp, dat ze elkaar toch nog zagen.

253
00:19:04,818 --> 00:19:08,880
Maar ze gingen wel altijd tellen
of ze wel met z’n twintigen waren.

254
00:19:08,980 --> 00:19:13,240
Dus, en da… zo gauw als dan… maar hun
konden niet horen of het vrij was,

255
00:19:13,240 --> 00:19:16,940
maar dan gingen d’r aan twee kanten
de luiken open, dan kregen ze licht.

256
00:19:16,940 --> 00:19:19,010
En dan kwamen ze er weer uit.

257
00:19:19,030 --> 00:19:24,340
En dan gingen ze weer gewoon heel vrolijk door
met dingen, met de… mensen mee te helpen en

258
00:19:24,340 --> 00:19:29,580
eten rond te brengen want we zaten toen continu
in de kelder, we konden niet meer naar boven.

259
00:19:29,580 --> 00:19:31,139
Vanaf wanneer zat u
continu in de kelder?

260
00:19:31,840 --> 00:19:34,090
Dat was het laatste half jaar.

261
00:19:34,640 --> 00:19:36,970
Laatste half jaar hebben
wij al die tijd dag en nacht

262
00:19:36,970 --> 00:19:39,890
in de kelder… want wij
sliepen ook in de kelder hoor.

263
00:19:39,960 --> 00:19:42,920
Wij, wij zelf wij hadden wel een
ligstoel we hadden geen bedden

264
00:19:42,920 --> 00:19:46,170
meer want die hadden de
schoolzusters allemaal al ingenomen.

265
00:19:46,210 --> 00:19:49,330
Maar wij hadden dus in de appelenkelder
waar toch geen appels waren

266
00:19:49,330 --> 00:19:53,119
al die ligstoelen van buiten, hadden
wij daar neergezet en daar hadden

267
00:19:53,120 --> 00:19:56,520
we zo’n soort stretcher overheen
en dan sliepen we in de kelder.

268
00:19:56,520 --> 00:19:58,740
Maar we waren tegenwoordig
allemaal aangekleed voortaan.

269
00:19:58,740 --> 00:20:02,180
Alleen de kap was af, want daar
kon je niet makkelijk mee liggen.

270
00:20:02,180 --> 00:20:05,750
Je lag in je witte schort
lag je daar bovenop dat bed.

271
00:20:06,580 --> 00:20:08,650
Dat was het laatste half jaar.

272
00:20:09,200 --> 00:20:15,430
En eh… er werkten in het ziekenhuis ook artsen,
Nederlandse artsen, hoeveel waren dat er?

273
00:20:15,430 --> 00:20:23,140
Nou er was een chirurg, even kijken
drie chirurgen en een internist, twee

274
00:20:23,140 --> 00:20:30,890
internisten, een cardioloog, een eh…
kinderarts, nou ik denk een stuk of tien artsen.

275
00:20:31,340 --> 00:20:33,227
En eh, werd daar ook naar gezocht…(…?)

276
00:20:33,360 --> 00:20:34,200
Jazeker. Jazeker.

277
00:20:34,200 --> 00:20:36,170
Hoe ging dat?

278
00:20:36,170 --> 00:20:39,190
Maar dat was, was
maar heel kort geweest.

279
00:20:39,190 --> 00:20:43,000
Die hebben dus, die doktoren
eigenlijk wel met rust

280
00:20:43,000 --> 00:20:46,380
gelaten alleen de directeur
dat was de kwaaie pier.

281
00:20:46,380 --> 00:20:50,690
Die wilden ze dan eigenlijk
meenemen. Maar het is nooit gelukt.

282
00:20:51,010 --> 00:20:54,180
Gewoonweg omdat wij gewoon zeiden
dat we niet wisten waar hij was.

283
00:20:55,440 --> 00:20:59,880
Ik wist het ook nooit want ik wilde het niet
weten want die zuster Elies wist het wél.

284
00:20:59,880 --> 00:21:02,960
Maar ja, die zat boven dus
die kon hem waarschuwen

285
00:21:02,960 --> 00:21:04,900
en dan kon ze ook zeggen dat
ze niet wist waar ie was.

286
00:21:04,900 --> 00:21:06,709
Want hij zei natuurlijk niet waar hij
naartoe ging. Dat was heel gewoon.

287
00:21:06,710 --> 00:21:19,682
Ehm... ik wil het met u gaan hebben over
het eh, bombardement van eh het schoolhuis.

288
00:21:20,250 --> 00:21:22,300
Er zijn een aantal
bombardementen geweest.

289
00:21:22,300 --> 00:21:22,662
Ja.

290
00:21:22,662 --> 00:21:30,200
Dat is een periode dan in eh, najaar ’44, dat
er heel veel bombardementen achter elkaar zijn.

291
00:21:30,201 --> 00:21:38,590
Kunt u over die periode wat vertellen?

292
00:21:39,610 --> 00:21:45,500
Ja eh, wat eh, hoe was, kwam
u weleens op straat in Venlo?

293
00:21:45,500 --> 00:21:46,520
Nee.

294
00:21:46,950 --> 00:21:51,410
Al die jaren niet? Dus u zag
ook niet hoe Venlo erbij lag?

295
00:21:51,410 --> 00:21:52,600
Dat hebben we daarna gezien.

296
00:21:52,600 --> 00:21:53,810
Ja, maar tijdens de
oorlog wist u dat niet?

297
00:21:53,810 --> 00:21:59,120
Tijdens de oorlog, ja, je zag vanuit het
ziekenhuis, daar lag weer een huis in

298
00:21:59,120 --> 00:22:03,108
elkaar en daar dit of dat maar, het
schoolhuis toen toen, toen zagen we het wel.

299
00:22:03,560 --> 00:22:04,370
Toen was, eh…

300
00:22:04,370 --> 00:22:08,860
Boven bij ons op het dak, dat
is zo dicht bij het schoolhuis,

301
00:22:08,860 --> 00:22:14,530
zaten d’r mensen met water omdat
het schoolhuis in brand stond.

302
00:22:14,570 --> 00:22:17,500
En die moesten zorgen dat de
kerk ook niet in brand vloog.

303
00:22:17,500 --> 00:22:20,960
Dus die hebben iedere keer met
water daar gezeten en allemaal

304
00:22:20,960 --> 00:22:24,470
naar de kerk dat die kerktoren
niet in de fik zou vliegen.

305
00:22:24,470 --> 00:22:26,070
Lag dat zo dicht bij elkaar?

306
00:22:26,070 --> 00:22:30,250
Ja, de schoolhuis, het schoolhuis
en het ziekenhuis, die lagen

307
00:22:30,250 --> 00:22:33,150
heel dicht bij elkaar, naderhand
zijn die ergens anders gekomen.

308
00:22:33,150 --> 00:22:36,370
En de kerk lag vlakbij het schoolhuis.

309
00:22:36,370 --> 00:22:39,490
Hoe heette die straat? Waar
het ziekenhuis aan lag?

310
00:22:39,490 --> 00:22:43,180
Dat was de nee, nee dat is
het niet, dat was de Hogeweg.

311
00:22:43,180 --> 00:22:49,590
Dat was eh, de Hogeweg die was… en daar lag
ook het klooster van de paters Augustijnen.

312
00:22:49,780 --> 00:22:53,730
Dat was er ook allemaal in die tijd maar die
zaten bij ons ook allemaal al ondergedoken.

313
00:22:54,060 --> 00:22:59,760
En ja, voor de verdere rest, met
dat bombardement toen, dat was

314
00:23:00,400 --> 00:23:04,950
in de week van Sinterklaas, toen
eh, was het schoolhuis getroffen.

315
00:23:04,950 --> 00:23:09,610
En van het weeshuis hadden wij, dus
dat was iets verderop, hadden wij een

316
00:23:09,610 --> 00:23:13,920
paar maanden van te voren al mensen
gekregen en ook weesjes, hè want die

317
00:23:13,920 --> 00:23:17,560
moesten ook ondergebracht worden,
want die konden er ook niet meer bij.

318
00:23:17,560 --> 00:23:22,940
Kerkhof was ook gebombardeerd dus, alles wat
nog dood ging werd bij ons in de tuin begraven.

319
00:23:23,460 --> 00:23:29,700
Hebben daar zo’n driehonderd mensen gehad die
daar in de tuin begraven lagen, en die vijf zusters

320
00:23:29,700 --> 00:23:35,960
die ze onder het puin vandaan hebben kunnen
halen, die hadden dan nog zo, een apart stuk.

321
00:23:36,410 --> 00:23:37,760
Die lagen daar apart.

322
00:23:37,760 --> 00:23:43,970
Maar toen is het schoolhuis is toen getroffen
en toen hebben ze tot ’s nachts twaalf

323
00:23:43,970 --> 00:23:47,916
uur hulp horen roepen maar toen waren de
mensen nog aan’t razzia houden, toen kwamen

324
00:23:47,916 --> 00:23:52,300
ze razzia houden, en toen moesten die
mannen wel allemaal maken dat ze wegkwamen.

325
00:23:52,300 --> 00:23:57,720
Dus we hadden er vijf zusters
onderuit en die waren dan al overleden,

326
00:23:57,720 --> 00:24:00,840
en de anderen die konden zelf nog
komen, dus dat waren er een stuk of

327
00:24:00,840 --> 00:24:07,200
dertien, en daar lagen er nog een
stuk of elf, lagen nog in de kelder.

328
00:24:07,200 --> 00:24:10,180
En die hebben tot na
de oorlog daar gelegen.

329
00:24:10,180 --> 00:24:14,710
En dit was met, tegen Sinterklaas
eind november, begin november zoiets.

330
00:24:14,710 --> 00:24:17,660
Dat deze mensen toen daar
gelegen hebben, ze hebben tot

331
00:24:17,660 --> 00:24:21,190
twaalf uur hulp horen roepen
maar niemand kon erbij.

332
00:24:22,540 --> 00:24:23,780
Niemand kon er nog bij.

333
00:24:23,780 --> 00:24:31,300
Dus die zijn eigenlijk… ook onder
de puin doodgegaan want, die overste

334
00:24:31,300 --> 00:24:35,419
die daar zat, die zat zo en die
had een steen hier in d’r hals.

335
00:24:35,420 --> 00:24:37,290
Maar die was nog helemaal gaaf verder.

336
00:24:37,320 --> 00:24:41,640
Maar dus die is haar nek
natuurlijk gebroken of iets, want

337
00:24:41,640 --> 00:24:46,714
dat weten wij natuurlijk allemaal
niet wat er toen gebeurd is.

338
00:24:46,715 --> 00:24:51,980
naderhand zijn die wel allemaal d’r uit gehaald
en die zijn toen weer wél op het kerkhof

339
00:24:51,980 --> 00:24:56,840
begraven kunnen worden omdat toen er weer een
plaats hersteld was, want dat bombardement

340
00:24:56,840 --> 00:25:03,370
om het kerkhof dat was ook verschrikkelijk
d’r was haast geen een graf meer nog heel.

341
00:25:03,370 --> 00:25:05,429
En eh toen kwam die hele communiteit
van het schoolhuis die kwam naar eh…

342
00:25:05,430 --> 00:25:07,920
Die kwamen naar ons toe ja.

343
00:25:07,920 --> 00:25:10,090
Kunt u daar wat over
vertellen? Hoe dat ging

344
00:25:10,090 --> 00:25:13,650
Nou die kwamen, ja die kwamen
heel angstig naar ons gelopen,

345
00:25:13,650 --> 00:25:16,780
sommigen hadden niet eens meer
een kap of iets dergelijks op.

346
00:25:16,780 --> 00:25:20,820
Dus die hebben wij gewoon allemaal opgevangen
maar die goeie mensen hadden geen bed.

347
00:25:21,050 --> 00:25:25,120
Dus, wij hebben ons bed
afgestaan, voor hun.

348
00:25:25,360 --> 00:25:28,700
Want wij hadden allemaal natuurlijk medelijden
met hun want die waren nou alles kwijt.

349
00:25:28,700 --> 00:25:33,700
En wij hadden nog wel wat maar dat heb…
toen zijn wij gewoon allemaal in, die dan

350
00:25:33,700 --> 00:25:38,490
hun bed afgestaan want ik denk dat dat
zo’n stuk of twaalf zusters nog waren.

351
00:25:38,490 --> 00:25:44,150
Die hebben dus een bed gehad en wij zijn dus
in de appelenkelder gaan slapen en die zusters

352
00:25:44,150 --> 00:25:49,820
hebben zich prima aangepast dat moet ik echt
zeggen, die gingen gewoon mee de zieken helpen.

353
00:25:50,030 --> 00:25:54,630
Waar, waar ze eigenlijk in het begin bang
van waren, maar wij hebben ze dus wel op de

354
00:25:54,630 --> 00:26:01,060
kinderafdeling neergezet en op de elkaar afdelingen,
waar dan in die kelder de mensen nog geholpen

355
00:26:01,060 --> 00:26:04,850
konden worden met eten geven en alles, maar
sommigen die wilden echt ook mee de mensen wassen.

356
00:26:04,850 --> 00:26:11,080
En dat hebben we ze ook allemaal laten
doen, als ze maar zichzelf goed voelden.

357
00:26:11,140 --> 00:26:15,110
Dus ze mochten ons zelf meehelpen,
we hebben daar zangles gehad, want er

358
00:26:15,110 --> 00:26:18,598
was één zuster bij die kon ontzettend
goed zingen, die gaf ook zangles.

359
00:26:19,070 --> 00:26:26,000
Dus wij hebben daar zangles gehad en dat… in de
kerk, in de kelder, was de kapel ook voortaan.

360
00:26:26,000 --> 00:26:28,310
Ja, want wij konden in de kapel ook
niet terecht. Want dat ging niet.

361
00:26:28,310 --> 00:26:35,690
Want daar konden we geen ene mens mee naartoe
nemen. Dus in de kelder werd de mis gedaan.

362
00:26:35,690 --> 00:26:37,960
Wat was er met uw kapel aan de hand?

363
00:26:37,960 --> 00:26:44,230
Nou die was nog helemaal, ja toen was ie
nog heel, maar daar konden wij met de mensen

364
00:26:44,230 --> 00:26:48,080
niet naartoe, dus dan zouden wij alleen een
mis gehad hebben en dat wilden wij ook niet.

365
00:26:48,080 --> 00:26:50,650
Trouwens die paters waren
veel banger als wij.

366
00:26:50,650 --> 00:26:53,960
D’r waren paters die met
een helm op onder de bedden

367
00:26:53,960 --> 00:26:57,100
gingen liggen, als er
bijvoorbeeld luchtalarm was.

368
00:26:57,930 --> 00:26:58,843
Dus.

369
00:26:58,843 --> 00:27:02,780
Dat was niet allemaal maar d’r
waren verschillenden bij die

370
00:27:02,780 --> 00:27:05,520
dat echt, die hadden een helm
op en die kropen onder een bed.

371
00:27:06,160 --> 00:27:09,640
En daar hebben wij wél om
gelachen, omdat wij dat helemaal

372
00:27:09,640 --> 00:27:12,720
niet deden (ze lacht), want
wij moesten wel doorrennen.

373
00:27:13,030 --> 00:27:16,590
Maar die, dat begrijp je gewoon niet,
je begrijpt gewoon niet die dingen niet.

374
00:27:16,590 --> 00:27:19,940
Want toen wij in de kelder
waren, de allereerste keer dat

375
00:27:19,940 --> 00:27:36,330
er echt niet uit kon, hadden
ze van die [de telefoon gaat]

376
00:27:39,330 --> 00:27:43,410
Ehm, u vertelde net dat
u vanaf eh, het laatste

377
00:27:43,410 --> 00:27:46,150
half jaar dat u in die
kelder zat, hoe is dat gegaan?

378
00:27:46,150 --> 00:27:50,860
Kunt u wat vertellen over, hoe
het ziekenhuis daarboven, voorheen

379
00:27:50,860 --> 00:27:54,300
functioneerde en waarom dat u op een
gegeven moment naar de kelder toe moest?

380
00:27:54,300 --> 00:27:55,740
Omdat alles kapot ging.

381
00:27:55,810 --> 00:27:57,980
Kunt u daar wat meer over vertellen?

382
00:27:57,980 --> 00:28:01,930
Na één bombardement bijvoorbeeld dan hadden
ze weer een of andere vleugel toch weer

383
00:28:01,930 --> 00:28:07,490
geraakt, ofwel met een granaat ofwel gewoon,
dat er weer eens ene keer wat gebeurd was.

384
00:28:07,490 --> 00:28:11,020
Dus dat de directeur zei:
wij blijven niet meer boven.

385
00:28:11,510 --> 00:28:15,010
En dan gingen we ook beneden, hadden
we voortaan iets van de röntgenafdeling

386
00:28:15,010 --> 00:28:18,600
en we hadden ook een soort
operatiekamer als er geopereerd moest

387
00:28:18,600 --> 00:28:22,410
worden, en we konden voor de
bevallingen dan ook nog zoiets hebben.

388
00:28:22,450 --> 00:28:27,530
Maar eh, voor de verdere rest, we moesten
wel proberen, want de keuken was wél

389
00:28:27,530 --> 00:28:32,150
boven, en de wasserij ook, dus dat er…
maar d’r waren soms zusters die boven

390
00:28:32,150 --> 00:28:37,830
in de wasserij bezig waren, en dat zó
een stuk, granaat door de hele wasserij

391
00:28:37,830 --> 00:28:42,940
heen vloog hè, en d’r is gelukkig nooit
geen enkele zuster geraakt geweest.

392
00:28:43,780 --> 00:28:49,397
Hè, omdat het toch altijd eigenlijk best
gevaarlijk was. Er is nooit iemand geraakt geweest.

393
00:28:49,398 --> 00:28:53,920
Alleen dus die zusters van het schoolhuis
en het weeshuis, die hebben dan onder

394
00:28:53,920 --> 00:29:00,440
het puin gelegen maar wij, hadden dus
wel de puin boven ons, maar we hadden

395
00:29:00,440 --> 00:29:04,160
Want naderhand eh ja, dat moet
ik straks nog maar vertellen.

396
00:29:04,160 --> 00:29:06,970
Toen we dan in de kelder
waren stonden er zo van die

397
00:29:06,970 --> 00:29:10,960
grote tonnen en daar moest
dus, eh de urine en alles in.

398
00:29:10,960 --> 00:29:16,530
En op een gegeven moment toen zei een van de
zusters, die hoofdzuster was, zegt ze tegen mij:

399
00:29:16,530 --> 00:29:20,430
Geertrude, zou jij dat ding naar boven durven
brengen want wij durven geen van allen niet.

400
00:29:20,430 --> 00:29:24,102
Toen zei ik: nou ja als jullie hier
onderaan die trap blijven bidden,

401
00:29:24,103 --> 00:29:27,112
ik zeg dan zal ik dat wel doen, ik
zeg maar anders doe ik het niet.

402
00:29:27,112 --> 00:29:31,563
Toen ben ik naar boven gegaan en ik heb die ton
leeggemaakt en ik heb hem helemaal schoongemaakt.

403
00:29:31,564 --> 00:29:33,765
En toen dacht ik, ja nou
kan ik hier ook zelf wel

404
00:29:33,766 --> 00:29:37,200
naar het toilet gaan, ik was
boven er was niks te doen.

405
00:29:37,620 --> 00:29:39,078
Dus, en toen zeiden ze naderhand:
wat ben je toch lang weggebleven.

406
00:29:39,079 --> 00:29:45,180
Ik zeg: ja, ik zeg maar ik moest zelf ook nog en
toen dacht ik nou dan blijf ik maar even boven.

407
00:29:45,210 --> 00:29:51,496
En, de volgende morgen, want er was in de
tussentijd weer granaatvuur geweest, en de volgende

408
00:29:51,497 --> 00:29:56,950
morgen kom ik op diezelfde plek waar die toilet
stond en daar was zo’n gat, net zoals dit hier.

409
00:29:57,490 --> 00:30:02,480
Was gewoon ingeslagen. En toen zeg ik: ik heb
toch wel een goeie engelenbewaarder gehad.

410
00:30:02,910 --> 00:30:08,407
Ja eerlijk is eerlijk, hè want, en dan
moest je toch maar weer naar boven met die

411
00:30:08,408 --> 00:30:11,480
spullen maar niemand durfde dat, en dan
moest jij maar weer gaan dus ik heb altijd

412
00:30:11,480 --> 00:30:15,160
gezegd dat ik een goeie engelenbewaarder heb
gehad, want anders had ik hier niet gezeten.

413
00:30:15,160 --> 00:30:18,990
Echt niet, dan was
ik hier niet geweest.

414
00:30:18,990 --> 00:30:24,350
Ehm, die eh, u zei net dat
er zo’n twaalf zusters van het

415
00:30:24,350 --> 00:30:29,350
schoolhuis overleefden en bij u
naar het eh, in de kelder kwamen.

416
00:30:30,880 --> 00:30:33,740
Ehm… spraken die zusters,
konden die met u of met anderen

417
00:30:33,740 --> 00:30:36,458
zusters ook met elkaar praten
over wat ze meegemaakt hadden?

418
00:30:36,440 --> 00:30:39,820
Ja, ja dat was toen allemaal heel
anders, toen is die hele silence…

419
00:30:39,820 --> 00:30:44,500
is toen opgeheven, als je de
kans had om met elkaar te praten…

420
00:30:44,500 --> 00:30:44,984
Kunt u, kunt u nog een
keer op nieuw beginnen.

421
00:30:44,985 --> 00:30:48,450
Kunt u nog een keer opnieuw beginnen
uw antwoord want ik zat er nog doorheen.

422
00:30:48,450 --> 00:30:53,520
Eh, dat u opnieuw antwoordt over
hoe dat was voor die zusters van

423
00:30:53,520 --> 00:30:56,830
het schoolhuis, die spanningen
of ze daar over konden praten?

424
00:30:56,830 --> 00:31:03,230
Ja. Ze konden best over die spanningen
praten omdat wij zo heel gewoon deden.

425
00:31:03,370 --> 00:31:07,150
Hè, en dan de ene kon het beter
als de andere en de ene had

426
00:31:07,150 --> 00:31:11,481
meer huilbuien als de andere
want, ze waren echt alles kwijt.

427
00:31:11,481 --> 00:31:15,410
Ze hadden niks meer. Dus dat
moest dan wel van ons komen.

428
00:31:15,410 --> 00:31:20,100
Maar ik zei al, die hebben zich zo
goed aangepast, dat ze zelf gewoon

429
00:31:20,100 --> 00:31:23,380
mee gingen helpen, ze gingen naar
de wasserij maar ze kwamen ook de

430
00:31:23,380 --> 00:31:27,210
mensen helpen als er gegeten moest
worden, ze ruimden alles mee op.

431
00:31:27,210 --> 00:31:30,820
Ze hadden wel een aparte tafel
want wij hadden geen grote refter

432
00:31:30,820 --> 00:31:34,960
in de kelder, dus hun gingen eerst
eten en dan gingen wij eten.

433
00:31:35,140 --> 00:31:39,500
Maar dat was allemaal zo, doordat ze toch
de bon en alles hadden, kregen we dan

434
00:31:39,500 --> 00:31:43,750
wel, dat we toch nog wel wat te eten
hadden, maar ’t was dan wel, voortaan,

435
00:31:43,750 --> 00:31:49,390
touwtjes bij elkaar knopen zei ik dan hè.
Maar ik moet zeggen, ik heb eh, ik heb

436
00:31:49,390 --> 00:31:54,150
wel honger geleden, maar niet zo dat ik
zou zeggen: kon mijn werk niet meer doen.

437
00:31:54,150 --> 00:31:56,220
En dat was met hun precies hetzelfde.

438
00:31:56,220 --> 00:32:00,930
Maar daar klaagde ook niemand over, ik
heb nooit iemand horen klagen. Nooit.

439
00:32:00,930 --> 00:32:04,530
En zelfs toen ik een keer een
boterham kreeg van een patiënt van de

440
00:32:04,530 --> 00:32:08,819
eerste klas, ja twee sneeën brood
en met vlees erop, en toen zegt ze:

441
00:32:08,820 --> 00:32:13,330
zuster je moet... want je ziet er
zo uit, moet je zelf even opeten.

442
00:32:13,330 --> 00:32:15,120
Ik denk: ja, morgen brengen.

443
00:32:15,120 --> 00:32:18,920
Ik nam hem mee naar de refter
en ik heb hem in acht stukjes

444
00:32:18,920 --> 00:32:22,540
gesneden, dat we allemaal
zo’n stukje hadden met vlees.

445
00:32:22,850 --> 00:32:26,360
Ja, ik denk ja, die kan ik niet alleen
op gaan eten, doe ik nou nog niet.

446
00:32:26,360 --> 00:32:28,780
Als ik iets heb dan zal ik
het met een ander delen.

447
00:32:28,780 --> 00:32:31,240
Want dan zeg ik altijd: ja
jongens van mij, ik hoef niet

448
00:32:31,240 --> 00:32:35,480
altijd alleen alles te hebben,
hè dus dat gebeurt dan ook niet.

449
00:32:35,570 --> 00:32:41,620
Maar dat was in die oorlog nog zo, dat
je gewoon voor elkaar helemaal klaarstond.

450
00:32:41,620 --> 00:32:43,950
Ja, d’r waren ook weleens
schermutselingen dat de ene

451
00:32:43,950 --> 00:32:46,710
zei: ja, moet ik dat nou weer
doen, heb ik geen zin in.

452
00:32:46,710 --> 00:32:50,964
Maar, als ze dan zagen dat de anderen het
ook deden dan ging dat gewoon toch door.

453
00:32:50,964 --> 00:32:54,670
Want ik kan me best wel indenken, heb ook
wel eens ooit dan, moet ik nou alweer waken?

454
00:32:54,670 --> 00:32:58,040
Verdraaid, ik ben er net uit moet
ik er alweer in, zoiets van die

455
00:32:58,040 --> 00:33:00,314
dingen maar dan denk je: ja, d’r
zijn wel mensen die het erger hebben.

456
00:33:00,314 --> 00:33:01,800
Heb ik nu nog.

457
00:33:02,510 --> 00:33:09,800
Als ik, toen ik nou ziek was en… moest
mijn ehm… [dotter?] Ging niet door.

458
00:33:09,930 --> 00:33:14,250
Maar die twee mannen die daar zaten
waren mannen van een huisgezin.

459
00:33:14,300 --> 00:33:17,010
En toen kwam die dokter mij vertellen
dat ie bij mij niet doorging.

460
00:33:17,010 --> 00:33:20,740
En toen zeg ik: fijn dan kunnen die
twee mannen nog geholpen worden.

461
00:33:20,740 --> 00:33:24,600
En die werden wel geholpen maar
die waren vanuit een huisgezin.

462
00:33:25,020 --> 00:33:27,689
En die hadden kinderen en die
kinderen kwamen ’s avonds nog even

463
00:33:27,690 --> 00:33:30,630
op bezoek, en toen lag vader al…
toen waren ze alweer geholpen.

464
00:33:30,630 --> 00:33:33,070
Dat kan ik dan heel gewoon vinden.

465
00:33:33,120 --> 00:33:35,650
Terwijl een ander zegt: ja, maar
jij bent toch ook een gewone mens.

466
00:33:35,650 --> 00:33:38,140
Ik zeg: ja dat kan wel zijn, maar
die mensen hebben het harder nodig.

467
00:33:38,140 --> 00:33:47,022
Ehm… kunt u, kunt u ons wat eh… vertellen
van hoe dat dat leven in die kelders was?

468
00:33:47,023 --> 00:33:52,330
Hoe waren die kelders ingedeeld en hoe sliepen
de mensen en waar waren die afdelingen?

469
00:33:52,330 --> 00:33:55,850
Was het… hoe was het…
behelpen was het comfortabel?

470
00:33:55,850 --> 00:34:01,540
Was behelpen van hier tot ginder hoor.

471
00:34:01,840 --> 00:34:06,240
Want je moest met alles wat je had,
moest je weer naar boven toe, want je

472
00:34:06,240 --> 00:34:09,970
had niks van water of iets dergelijks,
je had alleen die waterbuizen van

473
00:34:09,970 --> 00:34:14,020
de verwarming en al… levensgevaarlijk
hoor, die liepen boven over je heen.

474
00:34:14,020 --> 00:34:18,044
Was de kelder getroffen dan hadden
we leven verbrand met kokend water.

475
00:34:18,044 --> 00:34:19,930
Maar dat is gelukkig niet gebeurd.

476
00:34:19,930 --> 00:34:23,955
Maar we moesten alles wel naar boven en
je moest de gazen weer naar boven brengen.

477
00:34:23,956 --> 00:34:27,420
En alles van de operatiekamer en
alles moest toch boven weer gespoeld.

478
00:34:28,060 --> 00:34:34,150
En dat was de eerste eh de begane grond, die
was dan eigenlijk nog, het beste begaanbaar,

479
00:34:34,150 --> 00:34:37,800
alleen nog toen er die ene toilet daar weg
was, toen durfden ze die gang niet meer in.

480
00:34:37,800 --> 00:34:41,630
Maar voor de verdere rest kon je
best nog wel water… Maar we hadden

481
00:34:41,630 --> 00:34:44,858
ook niet altijd water, want we
hadden buiten hadden we een pompje.

482
00:34:46,380 --> 00:34:50,930
En dus dat we nog eens konden pompen want, we
hadden voor ons eigen hadden we die bakjes waar

483
00:34:50,930 --> 00:34:57,120
je dan water in haalde omdat je je kon wassen,
zo’n soort bakken, hè, maar dan was… bewaarde

484
00:34:57,120 --> 00:35:03,950
je dat water tot de volgende dag, want als
d’r geen water was kon je je ook niet wassen.

485
00:35:04,340 --> 00:35:07,473
Maar dan was er toch altijd nog: d’r is
water, kom maar, en dan gooiden wij dat weg.

486
00:35:07,640 --> 00:35:11,140
Maar anders dan deden we het,
met een doek over de bakken

487
00:35:11,140 --> 00:35:14,600
heen en dan ging je de volgende
morgen je daar ook mee wassen.

488
00:35:14,680 --> 00:35:17,610
Dat, daar hebben we ons eigen
echt mee moeten behelpen,

489
00:35:17,610 --> 00:35:22,130
maar voor de verdere rest, ja
eten dat was… een Hongerwinter.

490
00:35:22,650 --> 00:35:28,120
Had iedereen. En als iedereen dat
heeft, dan vind je dat gewoon.

491
00:35:28,670 --> 00:35:31,614
Maar als u nou bijvoorbeeld volop
te eten had, en ik zat daar dan

492
00:35:31,615 --> 00:35:34,885
naar te kijken en ik krijg niks,
ik denk dat ik dán jaloers zou zijn.

493
00:35:34,885 --> 00:35:36,323
Maar dat weet ik niet.

494
00:35:36,324 --> 00:35:42,228
Dat weet ik echt niet of ik zou zeggen: mag ik een
stukje boterham van jou hebben, dat weet ik niet.

495
00:35:42,228 --> 00:35:47,210
Maar dat was wel zo dat we dan, we
hadden dus allemaal van die hele

496
00:35:47,210 --> 00:35:50,140
lange gangen waar je doorliep
want die liepen door het hele huis.

497
00:35:50,140 --> 00:35:54,940
Daar ga je een hoek om en daar was een
hoek om, maar je kon elkaar wel verstaan,

498
00:35:55,070 --> 00:35:58,290
als er bijvoorbeeld een mis gezongen
werd, dus dan kon iedereen het ook horen.

499
00:35:58,290 --> 00:36:06,409
Zo… was die kelder, zo ja, in een kelder zit
je, en dan hoor je veel beter dan natuurlijk

500
00:36:06,410 --> 00:36:12,455
hè. Maar daar werd ook alles gedaan en, als de
doktoren visite kwamen maken, nou dan moesten

501
00:36:12,455 --> 00:36:16,580
we zeggen dat de mensen stil moesten zijn want
anders konden ze elkaar niet eens verstaan.

502
00:36:16,830 --> 00:36:21,690
Want zo’n herrie was het dan wel hè.
Als de mensen eenmaal bezig waren.

503
00:36:21,690 --> 00:36:25,350
Je had er mensen tussen,
die lagen zoiets ongeveer,

504
00:36:25,350 --> 00:36:27,750
moest je op je knieën gaan
zitten om de mensen te helpen.

505
00:36:28,620 --> 00:36:31,260
En dat waren dus de mensen
die wel weer op konden

506
00:36:31,260 --> 00:36:35,400
staan, dus die waren al van
daar naar beneden verhuisd.

507
00:36:35,400 --> 00:36:39,890
En daarboven, op de tweede, daar
lagen dan de andere mensen die

508
00:36:39,890 --> 00:36:44,010
echt nog geholpen moesten worden
en veel wonden hadden en dergelijke.

509
00:36:44,010 --> 00:36:47,590
Want we kregen niet allemaal zomaar
gewone operatiepatiënten binnen

510
00:36:47,590 --> 00:36:51,380
want het waren bijna allemaal
mensen, die door een bombardement

511
00:36:51,380 --> 00:36:56,020
getroffen waren en, dan is het heel
moeilijk om die te kunnen verzorgen.

512
00:36:56,860 --> 00:37:00,310
En de gaasjes die anders
normaal weggegooid werden, die

513
00:37:00,310 --> 00:37:04,717
werden eerst heel goed
gedesinfecteerd en dan nog uitgekookt.

514
00:37:04,717 --> 00:37:07,490
Dat we die weer voor de volgende
patiënt want we hadden haast niks meer.

515
00:37:08,940 --> 00:37:14,950
Maar, daar is nooit een infectie of iets geweest,
hè, dus dan is het toch nog wel goed steriel

516
00:37:14,950 --> 00:37:22,520
gemaakt, denk ik tenminste want we deden die
zelf uitwassen, hè, en en, de zwachtels en alles.

517
00:37:22,590 --> 00:37:27,634
En d’r zaten er twee die zaten altijd zwachtels
te rollen, maar dat moest dan heel strak, en als

518
00:37:27,634 --> 00:37:32,440
het niet goed was dan moesten ze het opnieuw doen
(ze lacht). Maar dat leerden ze dan ook wel weer.

519
00:37:32,440 --> 00:37:37,450
En de meesten die dan naar huis toe gingen
die waren dan ook echt weer goed genezen.

520
00:37:37,620 --> 00:37:41,240
Ook van al die wonden, maar d’r waren
verschrikkelijk veel wonden bij hè.

521
00:37:41,240 --> 00:37:43,287
Lagen er ook Duitsers in die kelder…
[Na overleg wordt besloten om

522
00:37:43,287 --> 00:37:44,070
het vervolg van het interview op
een volgend bandje op te nemen]