1
00:00:00,000 --> 00:00:04,480
Kunt u mij iets vertellen, over
waar u geboren bent en hoe uw jeugd

2
00:00:04,480 --> 00:00:08,320
eruitzag, hoe u woonde en hoe het
gezin was samengesteld, enzovoort?

3
00:00:08,400 --> 00:00:16,210
Ja. Ik ben in Middelstum, het
hoofddorp, ben ik geboren.

4
00:00:16,460 --> 00:00:25,290
En in 1932 zijn we verhuisd naar een dorpje van
de gemeente Middelstum en dat was Westerwijtwerd.

5
00:00:25,290 --> 00:00:25,990
Mm-mm.

6
00:00:26,860 --> 00:00:37,378
En het… ik kwam uit een nest
van drie jongens en één meisje.

7
00:00:37,378 --> 00:00:44,550
En het was… nou, ik ben dus
van 26, maar ik heb die

8
00:00:44,550 --> 00:00:49,690
crisisjaren heb ik ook heel
bewust mee moeten maken.

9
00:00:49,780 --> 00:00:55,020
Mijn vader die werkte toen in de
ontginningswerken in Jipsinghuizen.

10
00:00:55,540 --> 00:01:01,290
En dan kwam hij zaterdags
terug met zes harde guldens.

11
00:01:01,290 --> 00:01:06,320
En daar moesten dan vijf
monden van leven, zo’n weekje.

12
00:01:06,940 --> 00:01:10,570
En ik vond dat altijd
heel erg, als hij dan thuis

13
00:01:10,570 --> 00:01:16,250
kwam, dan rook de hele kamer
en de keuken naar lysol.

14
00:01:16,800 --> 00:01:23,510
En dat ging daar in Jipsinghuizen tegen de luizen.
Maar ik vond het een verschrikkelijke stank.

15
00:01:23,510 --> 00:01:26,760
Dus u associeerde het eigenlijk…
als uw vader thuiskwam,

16
00:01:26,760 --> 00:01:28,950
dat was eigenlijk iets
onprettigs vanwege die lucht.

17
00:01:28,950 --> 00:01:31,870
Ja, inderdaad. Ja.

18
00:01:32,940 --> 00:01:35,699
Goh. Wat kan geur dan
veel doen, hè? Ja.

19
00:01:35,700 --> 00:01:36,570
Ja.

20
00:01:36,710 --> 00:01:44,690
Maar in 1938, zover ga ik
nou dan terug, mijn broer,

21
00:01:44,690 --> 00:01:48,000
mijn oudste broer die werkte
al bij een landbouwer.

22
00:01:48,390 --> 00:01:54,320
En die heeft gespaard voor
een radio. Onverstelbaar.

23
00:01:54,860 --> 00:02:00,160
Nu wipt het van de radio’s en dergelijke,
maar toen werd er echt nog voor gespaard.

24
00:02:00,610 --> 00:02:09,810
En hij heeft er een aangeschaft. En mijn vader
die was sociaal-democraat. Toentertijd SDAP.

25
00:02:10,090 --> 00:02:14,610
En… maar die heeft toch wel
eens Hitler gehoord op de radio.

26
00:02:14,610 --> 00:02:18,250
En die heb ik toen ook gehoord
met zijn brallende stem.

27
00:02:18,250 --> 00:02:20,390
Kende u zijn naam toen al?

28
00:02:20,390 --> 00:02:28,090
Ja. Er werd toen ook gezegd van Adolf Hitler.
En in Middelstum daar woonden vier Joden.

29
00:02:28,180 --> 00:02:33,170
En een daarvan dat was ook een slager
en die leverde ons altijd vlees.

30
00:02:33,480 --> 00:02:39,150
En toen heeft mijn vader een keer een heel
gesprek met hem gehad. Daar was ik zelf ook bij.

31
00:02:40,240 --> 00:02:48,100
Dat mijn vader die zegt: man, zorg toch dat je
uit Nederland wegkomt. Ga toch naar Amerika.

32
00:02:48,100 --> 00:02:55,150
Hij was er zelf ook geweest in de vorige
oorlog, 14-15 is mijn vader daar geweest.

33
00:02:55,450 --> 00:03:00,141
En hij zegt: Ga toch naar Amerika. Want dan
heb je het beter als wat nu in het vat zit.

34
00:03:00,240 --> 00:03:08,800
Maar ze hebben dat niet gedaan. De Joden die zijn
net als alle andere Joden bij ons ook afgevoerd.

35
00:03:08,980 --> 00:03:13,950
En daar was onder andere ook een
meisje bij, dat was een Betsy van Haren

36
00:03:14,410 --> 00:03:21,650
[spelling?]. Een heel lief kind, ik
vergelijk haar nog steeds met Anne Frank.

37
00:03:21,940 --> 00:03:27,570
Gezichtje was ook ongeveer zo.
Het was een heel lief meisje.

38
00:03:27,760 --> 00:03:35,390
En mijn vader heeft gezien dat ze afgevoerd
zijn naar het treinstation in Middelstum.

39
00:03:35,800 --> 00:03:39,520
Die heeft dat toen nog
gezien voor het laatst.

40
00:03:39,520 --> 00:03:42,560
Wat was daarvan bekend
wat daarmee zou gebeuren?

41
00:03:44,460 --> 00:03:52,670
Ja, die mensen die wisten het zelf niet. Maar één
schijnbaar wel. Want die heeft zelfmoord gepleegd.

42
00:03:52,800 --> 00:03:58,220
Ja. Die zag het niet zitten, die heeft
zelfmoord gepleegd. En die zijn vrouw ook.

43
00:03:58,440 --> 00:04:06,480
Maar die heeft het gered en die is ondergedoken
met behulp van onze huisarts, dokter Klompsma.

44
00:04:06,480 --> 00:04:12,510
Ja, zijn naam wil ik wel noemen. Hij is
overleden. Maar dat was ook een hele fijne dokter.

45
00:04:12,510 --> 00:04:19,810
En die heeft gezorgd dat ze in eerste instantie
in een gesticht in Zuidlaren is terechtgekomen.

46
00:04:20,010 --> 00:04:25,730
En later is zij naar Apeldoorn
verhuisd, of ondergedoken.

47
00:04:25,950 --> 00:04:30,280
Maar ze is nooit en te nimmer
weer in Middelstum geweest.

48
00:04:30,820 --> 00:04:40,060
En wat ik ook jammer vind, en wat ik zelfs
frappant vind: de Joden waren weg, en er is

49
00:04:40,060 --> 00:04:47,230
eigenlijk nooit en te nimmer weer gesproken
over de vier huisgezinnen wat de Joden betreft.

50
00:04:47,230 --> 00:04:48,913
Heb ik heel erg gevonden.

51
00:04:48,490 --> 00:04:51,100
Waar kwam dat door, denkt u?

52
00:04:51,100 --> 00:04:58,950
Weet ik niet. Is niet te verklaren. Is echt
niet te verklaren. Maar dat valt je dan wel op.

53
00:05:00,570 --> 00:05:04,760
Nou, je kunt ook op een feestje
zijn of op een verjaardagsvisite.

54
00:05:04,760 --> 00:05:07,370
Nou, dan zou je zeggen,
dan worden die vier Joden,

55
00:05:07,370 --> 00:05:09,900
die worden nog wel eens
aangehaald in het gesprek.

56
00:05:10,160 --> 00:05:13,512
Nooit en te nimmer. Nooit een keer.

57
00:05:15,180 --> 00:05:18,260
Maar u kende dus zelf dat
meisje, bijvoorbeeld.

58
00:05:18,260 --> 00:05:19,810
Ja. En die jongen die kon ik ook.

59
00:05:19,810 --> 00:05:24,298
En die jongen, die had kunnen onderduiken
in Middelstum bij een landbouwer.

60
00:05:24,580 --> 00:05:30,010
Maar hij wou zijn ouders niet alleen
laten. Dus die is ook vergast.

61
00:05:30,010 --> 00:05:39,370
Ze zijn in 42 opgepakt en gelijk een dag of wat
later na aankomst zijn ze allemaal vergast. Ja.

62
00:05:39,370 --> 00:05:42,640
En hoe is daar na de oorlog mee
omgegaan dan in Middelstum?

63
00:05:44,590 --> 00:05:51,360
Ze zijn wel geplaatst op een gedenkplaats. Ja.
Maar het waren dus slachtoffers uit de oorlog.

64
00:05:51,510 --> 00:05:56,500
Wij hebben daar een verzetsmonument
en die geldt van 40 tot 45.

65
00:05:57,030 --> 00:06:01,180
Er zijn ook mensen geweest,
die wouden de mensen die

66
00:06:01,180 --> 00:06:06,650
gestorven zijn in Nederlands
Indië, die wouden ze er ook op.

67
00:06:06,650 --> 00:06:08,630
Maar daar heb ik mij eigenlijk
een beetje tegen verzet.

68
00:06:08,630 --> 00:06:14,230
Want die stond al op een
gedenknaald in Roermond.

69
00:06:14,970 --> 00:06:22,120
Daar zijn alle mensen die overleden zijn in Indië,
die staan daar op hele grote zuilen vermeld.

70
00:06:22,400 --> 00:06:32,260
En dat was ook een politionele actie. Hè? Het had
met de oorlog eigenlijk niks meer te maken, 40-45.

71
00:06:32,260 --> 00:06:35,006
Dus dat was dus dat.

72
00:06:35,020 --> 00:06:43,520
Ja. U vertelde dat u uit een gezin van vier
kinderen kwam. Wat was uw positie in het gezin?

73
00:06:43,520 --> 00:06:44,930
Hoeveelste kind was u?

74
00:06:44,930 --> 00:06:47,960
Ik was de derde.

75
00:06:47,960 --> 00:06:53,690
En uw vader werkte dus voor
de, of in de werkverschaffing.

76
00:06:53,690 --> 00:06:53,970
Ja.

77
00:06:53,970 --> 00:06:56,180
Hoe ging…

78
00:06:56,210 --> 00:07:00,110
En, zo bij de zomerdag en voorjaar,
dan werkte hij op een steenfabriek.

79
00:07:00,590 --> 00:07:01,630
Maar dat was seizoenswerk.

80
00:07:01,630 --> 00:07:07,005
En als het dan september, oktober
was, nou, dan moest hij eerst

81
00:07:07,005 --> 00:07:15,640
zijn geld opmaken voordat hij in
aanmerking kwam voor Jipsinghuizen.

82
00:07:15,640 --> 00:07:17,580
Zo’n toestand was dat toen.

83
00:07:18,010 --> 00:07:23,840
En ik kan me ook nog herinneren,
dat de commies, een soort

84
00:07:23,840 --> 00:07:30,350
douanier, en de gemeenteveldwachter
bij ons thuis zijn geweest.

85
00:07:30,600 --> 00:07:38,660
En de linnenkast opengedaan, wat voor
linnen of mijn moeder nog in bezit had.

86
00:07:38,660 --> 00:07:41,830
Of er niet teveel in huis was dus.

87
00:07:41,830 --> 00:07:44,440
Of er niet teveel in huis was. Ja.

88
00:07:44,440 --> 00:07:47,320
Dus u gold als een arm gezin vroeger.

89
00:07:47,320 --> 00:07:48,660
Wij waren vroeger arm. Ja.

90
00:07:48,660 --> 00:07:54,150
Ja. Wat kreeg u daar zelf van mee?
In hoeverre raakte u dat persoonlijk?

91
00:07:54,890 --> 00:07:55,350
Nou…

92
00:07:55,350 --> 00:07:55,430
Op school…

93
00:07:55,430 --> 00:07:57,940
Daar had je eigenlijk
toen geen weet van.

94
00:07:57,940 --> 00:08:03,050
Maar achterna weet ik wel:
ondanks dat wij het arm

95
00:08:03,050 --> 00:08:08,630
hadden, hebben wij altijd een
goede Sint Nicolaas gehad.

96
00:08:08,630 --> 00:08:15,730
Wat cadeau’s betreft. Dat was niet overdadig,
maar we konden toch echt wel meedoen.

97
00:08:16,200 --> 00:08:22,750
Zo heeft mijn zus, die heeft ooit een
kinderservies gekregen. En die heeft ze nog. Ja.

98
00:08:23,910 --> 00:08:28,950
Nou, dat was een rib
uit een lijf toen hoor.

99
00:08:28,950 --> 00:08:33,910
En nou, net als ik zeg, mijn zus die heeft
dat nog; die is daar altijd zuinig op geweest.

100
00:08:33,910 --> 00:08:42,984
Ja, hoor. Was u, had u… Wisten de kinderen bij
u in de klas dat u het thuis niet breed had?

101
00:08:42,984 --> 00:08:43,369
Of waren er meer kinderen zoals…

102
00:08:43,370 --> 00:08:48,820
Er waren meer als wij.
De meeste waren zo.

103
00:08:48,820 --> 00:08:58,690
Wat een beetje gegoed was, dat was een notariszoon
of een dochter. Of een dokterszoon of dochter.

104
00:08:58,760 --> 00:09:00,650
En ga zo maar door.

105
00:09:00,650 --> 00:09:04,440
Maar verder waren het
allemaal arbeiders in die klas.

106
00:09:05,200 --> 00:09:08,460
Maar ik heb nooit met plezier
naar school gegaan. Echt.

107
00:09:08,460 --> 00:09:08,710
Waarom niet?

108
00:09:08,710 --> 00:09:17,398
Nou, je werd toch wat verstoten
door iemand die wat meer was.

109
00:09:17,399 --> 00:09:20,910
Werd je eigenlijk in
de hoek geplaatst.

110
00:09:21,180 --> 00:09:22,860
Dus er werd wel onderscheid gemaakt.

111
00:09:22,860 --> 00:09:24,740
Ja. Er werd echt onderscheid gemaakt.

112
00:09:24,740 --> 00:09:28,100
Want ik weet nog best, ik had
een keer een oude jas en daar

113
00:09:29,430 --> 00:09:35,270
kwam ik mee op het voetbalveld,
Middelstum 1 te zien voetballen.

114
00:09:35,450 --> 00:09:41,320
En dan waren er twee jongens. Er was een van
een smid en de andere van een boderijder.

115
00:09:41,470 --> 00:09:44,940
Nou, en die gaven nogal
wat af op mijn jas.

116
00:09:44,940 --> 00:09:51,910
En toen heb ik gezegd: met veertien dagen
jongens, zeg dan lach ik jullie uit.

117
00:09:52,130 --> 00:09:58,240
Dan heb ik een jas aan om u tegen te zeggen.
Mijn moeder heeft die hele jas gekeerd.

118
00:09:58,260 --> 00:10:00,450
En je kon hem van nieuw
niet onderscheiden.

119
00:10:00,980 --> 00:10:05,279
Zo’n prachtige jas was het toen. Maar
ja, dat kreeg je toen op je bordje. Hè?

120
00:10:05,280 --> 00:10:09,265
Maar daar spreekt ook wel een hoop liefde
van uw moeders kant uit, dat ze dat...

121
00:10:09,340 --> 00:10:09,670
Ook. Ja.

122
00:10:09,670 --> 00:10:10,520
Ja.

123
00:10:10,520 --> 00:10:12,070
Ja hoor.

124
00:10:12,190 --> 00:10:14,420
Dus het was wel een hecht
gezin, waar u woonde.

125
00:10:14,420 --> 00:10:16,590
Dat wel ja. Ja.

126
00:10:17,170 --> 00:10:19,410
Dit speelt nog voor de oorlog, hè?

127
00:10:19,410 --> 00:10:20,790
Dit speelt voor de oorlog.

128
00:10:21,610 --> 00:10:24,260
Hoe heeft u het begin
van de oorlog beleefd?

129
00:10:24,260 --> 00:10:28,630
Nou, toen de oorlog dus
werkelijk uitbrak, 10 mei.

130
00:10:28,630 --> 00:10:34,810
Ik heb wel verteld dat mijn… oudere
broer aan het werk was in Middelstum.

131
00:10:34,810 --> 00:10:36,800
En die moest over een brug.

132
00:10:36,920 --> 00:10:43,930
Maar die bruggen overal door het hele land,
waren ondermijnd door trotyl of dynamiet.

133
00:10:44,270 --> 00:10:50,159
En die zijn de lucht ingegaan. Dat was in
Westerwijtwerd is dat ook het geval geweest.

134
00:10:50,160 --> 00:10:56,980
En nou begin ik met een droom.
En ik eindig met een droom.

135
00:10:56,980 --> 00:11:01,570
In 1940 dus, 10 mei, toen kwam
mijn broer, die kwam weer terug.

136
00:11:01,570 --> 00:11:07,900
Want hij mocht niet meer over die brug.
Want die kon alle momenten de lucht ingaan.

137
00:11:07,990 --> 00:11:09,790
Want het was oorlog.

138
00:11:09,790 --> 00:11:16,380
Maar die nacht heb ik
gedroomd dat, er waren twee

139
00:11:16,380 --> 00:11:20,770
soldaten bij die brug die
steeds om en om wacht liepen.

140
00:11:21,150 --> 00:11:29,670
En naast dat café, of naast die brug, daar
stond een smid, café. En die mevrouw die zegt

141
00:11:29,780 --> 00:11:36,130
tegen een van die soldaten, Nederlandse
soldaten: moet ik mijn glaswerk ook nog opbergen?

142
00:11:36,190 --> 00:11:39,200
Aan bierglazen en
borrelglazen en dergelijke.

143
00:11:39,200 --> 00:11:40,020
Dat droomde u?

144
00:11:40,020 --> 00:11:41,540
Dat droomde ik.

145
00:11:41,570 --> 00:11:46,604
En toen hoorde ik die soldaat
zeggen: mevrouw Klunner

146
00:11:46,604 --> 00:11:52,040
[spelling?], dat hoeft niet, want
het is maar een hele doffe knal.

147
00:11:52,380 --> 00:12:01,310
En mits dat hij dat zegt van die doffe knal zie
ik in mijn droom de brug in de lucht in gaan.

148
00:12:01,310 --> 00:12:05,360
En ik zie nog mevrouw Klunner staan
schreien met de handen voor de ogen.

149
00:12:05,360 --> 00:12:14,140
Want er was geen glaswerk meer heel. Is
ook gebeurd. Was geen glaswerk meer heel.

150
00:12:14,860 --> 00:12:23,300
En toen was er een oude mevrouw, die had een
schoondochter naast de smid wonen. Dat waren buren.

151
00:12:23,300 --> 00:12:31,110
En die waren nog geen vijftien meter van die brug
af. En die vrouw die is bevallen van een dochter.

152
00:12:31,110 --> 00:12:32,270
Op 10 mei?

153
00:12:32,270 --> 00:12:38,230
Op 10 mei. En haar schoonmoeder
heeft die baby daar uit huis gehaald.

154
00:12:38,230 --> 00:12:42,986
En ze liep op de weg en toen
is die brug de lucht in gegaan.

155
00:12:44,570 --> 00:12:51,010
Zij heeft wel de luchtdruk vernomen,
maar ze is niet gewond geraakt.

156
00:12:51,290 --> 00:12:56,680
Wel iemand, een jonge jongen
van ook zo’n beetje tien jaar.

157
00:12:56,680 --> 00:13:00,299
Die stond misschien 250
meter van die brug af.

158
00:13:00,300 --> 00:13:07,940
Hij had klompen aan. Hij zegt: au. En
hij had gelijk bloed in zijn klompen.

159
00:13:08,980 --> 00:13:14,050
En toen was het nog zo in die tijd,
er waren ook nog niet veel auto’s.

160
00:13:14,450 --> 00:13:22,150
En dat, die meneer, of die jongen zijn
vader die heette Klont en die had een taxi.

161
00:13:22,150 --> 00:13:25,540
En die woonde aan
deze kant van de brug.

162
00:13:25,540 --> 00:13:29,410
En dan aan de andere kant van
de brug, dat was één landbouwer.

163
00:13:29,410 --> 00:13:37,060
En die had ook een auto maar die kon niks
worden, omdat de brug al in de lucht was gegaan.

164
00:13:37,470 --> 00:13:37,610
Ja.

165
00:13:37,610 --> 00:13:44,760
Nou, toen is Klont met zijn zoon naar
het academisch ziekenhuis gegaan.

166
00:13:45,280 --> 00:13:53,060
Binnenweggetjes langs en mijn vader heeft de soldaten
afgeleverd in Bedum in het hotel gemeentehuis.

167
00:13:53,060 --> 00:13:55,480
Want daar moesten zij zich vervoegen.

168
00:13:55,620 --> 00:13:58,140
En hoe is het afgelopen met
die Klont, met die jongen?

169
00:13:58,930 --> 00:13:59,450
Goed.

170
00:13:59,450 --> 00:14:05,050
Maar hij had zo’n bolt, een
schroef, had hij aan de binnenkant

171
00:14:05,050 --> 00:14:08,560
van zijn bil en aan de
buitenkant er haast weer uit.

172
00:14:09,140 --> 00:14:14,070
Ze hebben hem als souvenir jaren
op de schoorsteenmantel gehad.

173
00:14:14,190 --> 00:14:15,499
Maar op den duur is
hij toch verdwenen.

174
00:14:15,500 --> 00:14:18,990
En hoe is het met die baby afgelopen?

175
00:14:18,990 --> 00:14:22,140
Goed. Heeft geen
schrammetje opgelopen.

176
00:14:22,330 --> 00:14:23,240
Hoe bestaat het.

177
00:14:23,240 --> 00:14:29,150
Ja. Heeft geen schrammetje opgelopen. Maar ja,
die dagen ook hè, het gonsde van de geruchten.

178
00:14:29,150 --> 00:14:31,490
De Duitsers dit en de Duitsers dat.

179
00:14:32,080 --> 00:14:42,000
En dat was… 15 mei, toen stond
een oudere iemand vlakbij de brug.

180
00:14:42,000 --> 00:14:47,382
En toen kwam er een motor met
zijspan, twee Duitsers kwamen eraan.

181
00:14:47,383 --> 00:14:54,927
Maar die konden niet over de brug. Tikten
op hun voorhoofd. Stapelgek natuurlijk.

182
00:14:54,927 --> 00:14:57,440
Maar ze hielden een kaart uit een tas.

183
00:14:57,440 --> 00:15:09,790
En daar was alles op aangekruist. Zelfs een
doodgewoon landweggetje tussen twee begaanbare wegen.

184
00:15:10,430 --> 00:15:17,008
Maar dat is ook geen wonder, want net
voor de oorlog is er een zogenaamde

185
00:15:17,010 --> 00:15:23,190
Duitse sportvliegtuigje geland
achter de steenfabriek in Middelstum.

186
00:15:24,250 --> 00:15:31,390
Maar het mag dan wel een sportvliegtuigje geweest
zijn, maar die heeft wel alles op de foto gezet.

187
00:15:31,460 --> 00:15:33,230
Was dat toen bekend?

188
00:15:33,840 --> 00:15:39,320
Nou, dat was niet bekend. Maar dat was
na die tijd wel de algemene gedachte.

189
00:15:39,430 --> 00:15:42,290
Dat ze alles wel
gefotografeerd hadden.

190
00:15:42,290 --> 00:15:52,060
En daar kwam nog bij, in die tijd werkten er
heel veel Duitse Mädel bij de Groninger boeren.

191
00:15:52,400 --> 00:16:00,540
Heel veel. En bewijzen valt
er niks, maar te denken wel.

192
00:16:01,170 --> 00:16:08,780
Dat die ook wel een hand hebben gehad
in het doorspelen van sommige situaties.

193
00:16:09,080 --> 00:16:11,760
Dat werd tenminste wel
algemeen aangenomen.

194
00:16:11,760 --> 00:16:18,595
Hoe keek u daar zelf tegenaan, zo die
eerste dagen van de oorlog? En ook daarna?

195
00:16:17,950 --> 00:16:30,083
Vol schrik. Vol schrik, want u wilt niet weten,
heel Nederland dat gonsde van de geruchten.

196
00:16:30,084 --> 00:16:37,090
Net als ik al zei: de Duitsers die deden dit en dat
en je mocht geen snoepje aannemen en dergelijke.

197
00:16:37,090 --> 00:16:40,700
Dus nee, ik heb daar geen
prettig gevoel van gehad.

198
00:16:40,700 --> 00:16:42,680
Was u in die tijd nog schoolgaand?

199
00:16:42,680 --> 00:16:45,010
Toen niet meer.

200
00:16:45,080 --> 00:16:46,500
Wat deed u toen? In…

201
00:16:46,500 --> 00:16:50,600
Ik ben toen naar de
zuivelfabriek gegaan in Bedum.

202
00:16:50,600 --> 00:16:54,010
Dus u werkte in 1940 in…

203
00:16:54,010 --> 00:17:01,380
40, toen werkte ik al. Ik was veertien jaar,
toen werkte ik op de zuivelfabriek in Bedum.

204
00:17:01,380 --> 00:17:03,200
Wat nou dus DOMO is, DOMO Bedum.

205
00:17:03,200 --> 00:17:07,530
Het is wel een eindje nog van
Middelstum naar Bedum. Of niet?

206
00:17:07,530 --> 00:17:08,690
Acht kilometer.

207
00:17:08,690 --> 00:17:09,520
Ja.

208
00:17:09,600 --> 00:17:11,990
Ja, dat gebeurde toen nog op de fiets.

209
00:17:12,750 --> 00:17:18,010
En later met de bus, want nou ja, in de
oorlogstijd, de fietsbanden die waren op.

210
00:17:18,010 --> 00:17:22,230
En dan had je autobanden,
zogenaamde cushionbanden.

211
00:17:22,420 --> 00:17:26,370
En nou, dat stootte verschrikkelijk
en dat trapte zeer moeilijk.

212
00:17:26,480 --> 00:17:28,550
Dus ik ben altijd met de bus geweest.

213
00:17:28,550 --> 00:17:35,420
En veranderden uw dagelijkse bezigheden in het begin
van de oorlog ook daardoor, door die bezetting?

214
00:17:35,740 --> 00:17:39,330
Vernam u er veel van, ook
van de Duitse aanwezigheid?

215
00:17:39,330 --> 00:17:47,150
Nee, want in Middelstum daar was een lagere
school, maar er was ook een MULO aan verbonden.

216
00:17:47,320 --> 00:17:52,740
En er is een bataljon Duitsers
is daar ingekwartierd geweest.

217
00:17:52,740 --> 00:17:59,530
Maar van die mensen hebben wij nooit
geen hinder gehad. Nooit een keer.

218
00:17:59,830 --> 00:18:06,410
Ook niet dat ze de deuren platliepen om te proberen
om een kop koffie te drinken of iets dergelijks.

219
00:18:06,410 --> 00:18:11,270
Dat was het niet. Maar wij lieten hen
met rust en zij lieten ons met rust.

220
00:18:11,270 --> 00:18:14,060
Dus dat ging nog gemoedelijk toen.

221
00:18:14,060 --> 00:18:18,430
Wanneer veranderde dat? Wanneer werd die
aanwezigheid van die Duitsers wat grimmiger?

222
00:18:18,430 --> 00:18:21,050
Nou, dat zal ik u vertellen.

223
00:18:21,540 --> 00:18:35,120
In 1943 toen is hier op de basculebrug in
Groningen is iemand doodgeschoten door het verzet.

224
00:18:35,460 --> 00:18:39,780
En ik meende dat het
Pop Dijkema is geweest.

225
00:18:39,860 --> 00:18:41,550
Die heeft Elzinga doodgeschoten.

226
00:18:41,550 --> 00:18:44,290
En die heeft Elzinga doodgeschoten.

227
00:18:44,290 --> 00:18:45,390
Reint. Reint Dijkema.

228
00:18:45,390 --> 00:18:54,630
Reint Dijkema. Ja. Nou,
dat was dus in Groningen.

229
00:18:55,490 --> 00:19:10,990
Maar in, ik meende van, in maart 43, toen vonden
de eerste bonnenkraken, die begonnen ook al.

230
00:19:10,990 --> 00:19:13,400
Want er waren toen
ook al onderduikers.

231
00:19:13,400 --> 00:19:19,240
En als je geen bonnen had, dan
kreeg je natuurlijk ook geen eten.

232
00:19:19,240 --> 00:19:23,390
Dus maar de eerste twee
jongens die dat gedaan hebben

233
00:19:23,390 --> 00:19:27,540
dat waren jongens van
dominee Gootjes uit Baflo.

234
00:19:28,870 --> 00:19:36,690
En die hebben in Langweer is dat gebeurd
hebben ze het gemeentehuis gekraakt.

235
00:19:36,690 --> 00:19:44,640
En die jongens die zijn toen ondergedoken in
Middelstum. Mag ik even een slokje drinken hebben?

236
00:19:46,640 --> 00:19:50,860
Ja natuurlijk.

237
00:19:52,940 --> 00:19:59,200
Die twee jongens die zijn
ondergedoken geweest in Middelstum.

238
00:19:59,980 --> 00:20:00,690
Kende u hen?

239
00:20:00,690 --> 00:20:06,150
Ik heb hen niet gekend, maar
de geschiedenis ken ik dus wel.

240
00:20:06,670 --> 00:20:12,570
En de achterburen van die
mensen, dat was een familie

241
00:20:12,570 --> 00:20:15,180
Poes [spelling?], waar die
jongens ondergedoken zaten.

242
00:20:15,650 --> 00:20:22,930
En de achterburen dat was de heer
en mevrouw Van Til en die hadden

243
00:20:22,930 --> 00:20:28,350
een dochter, Giny [spelling?]. En dan
was het een Jan Miske [spelling?]

244
00:20:29,280 --> 00:20:35,218
die dacht dat hij verkering had
met Giny, maar dat was niet zo.

245
00:20:35,470 --> 00:20:44,710
Eén van de jongens van Gootjes die
had toen zogezegd verkering met Giny.

246
00:20:45,360 --> 00:20:51,320
En die Jan die heeft de zaak verraden.

247
00:20:51,790 --> 00:20:58,660
Hij is een paar dagen later zelf op het Scholtenhuis
geweest om zijn verradersloon op te halen.

248
00:21:00,460 --> 00:21:06,510
Maar van die gevolgen, die jongens die
zijn ontvlucht en die zijn... waren

249
00:21:06,510 --> 00:21:11,440
ze maar in het dorp gegaan, dan hadden
ze misschien de dans ontsprongen.

250
00:21:11,440 --> 00:21:15,710
Want ze zijn een stuk land in gerend.

251
00:21:15,760 --> 00:21:22,960
En de Duitsers die hebben toen een mitrailleur
gezet op de stelling van de Middelstummer

252
00:21:22,960 --> 00:21:30,500
molen, de Hoop, en gericht op die jongens en
de oudste die is over de jongste heen gevallen.

253
00:21:30,500 --> 00:21:39,150
Die wou hem tenminste vrijwaren van de
kogels. Maar het heeft niet geholpen.

254
00:21:39,150 --> 00:21:41,340
Hij heeft ook zijn laatste
patroon verschoten op de Duitsers.

255
00:21:41,340 --> 00:21:46,220
Maar ze zijn beiden door het
Duits geweld zijn ze overleden.

256
00:21:46,220 --> 00:21:51,420
Maar er is ook een Duitser
nog erg gewond geraakt.

257
00:21:51,440 --> 00:21:51,660
Ja.

258
00:21:52,400 --> 00:21:57,120
En vanaf die tijd is Middelstum
eigenlijk op de zwarte lijst gekomen.

259
00:21:57,120 --> 00:22:01,110
Vind het bijzonder wat u vertelt, want
ik ken het verhaal van de dood van die

260
00:22:01,110 --> 00:22:05,930
gebroeders Gootjes wel en inderdaad dat
gevecht, waar die Duitser bij gewond raakte.

261
00:22:05,930 --> 00:22:09,690
Maar die, wat eraan vooraf ging, dat verraad,
dat, zo ken ik dat nog niet. Dus dat...?

262
00:22:09,690 --> 00:22:12,250
Zo is het gebeurd. Ja.

263
00:22:12,710 --> 00:22:14,659
Wat is er later met die
verrader gebeurd? In de oorlog?

264
00:22:14,660 --> 00:22:19,510
Nou, die heeft nog gevangen
gezeten. Die heeft zijn straf gehad.

265
00:22:19,510 --> 00:22:20,780
Ja, na de oorlog.

266
00:22:20,780 --> 00:22:22,560
Na de oorlog. Ja.

267
00:22:22,560 --> 00:22:25,420
En tijdens de oorlog, hoe werd
er toen tegen hem aangekeken?

268
00:22:25,420 --> 00:22:28,790
Dat weet ik niet, want ik ben in
diezelfde tijd ongeveer opgepakt.

269
00:22:29,090 --> 00:22:29,300
Oké.

270
00:22:29,300 --> 00:22:30,930
Ik weet dat niet.

271
00:22:30,930 --> 00:22:42,930
Maar vanaf die tijd toen, is Middelstum eigenlijk,
nou, in het zwart boekje gekomen van de Duitsers.

272
00:22:42,930 --> 00:22:48,610
U… dus dat is dan zo’n 44 geweest.

273
00:22:48,650 --> 00:22:57,120
Maar in april, mei 43 was de staking
waarbij ook melk niet meer werd opgehaald.

274
00:22:57,120 --> 00:23:01,570
Had u daar nog iets van gemerkt
omdat u op die melkfabriek werkte?

275
00:23:01,570 --> 00:23:02,780
Ik heb nog meegestaakt.

276
00:23:02,780 --> 00:23:03,164
Ja?

277
00:23:03,164 --> 00:23:15,423
Ja. En op die hele fabriek daar
werkte één NSB’er en één meeloper.

278
00:23:15,750 --> 00:23:23,652
Nou, en toen werd de vraag dus gesteld aan
al die mensen: staken wij of staken wij niet?

279
00:23:24,098 --> 00:23:35,644
Dus allemaal waren voor staken. Maar
die NSB’er die zei: En ik stoak nait!

280
00:23:36,486 --> 00:23:42,230
Nou, dat was een… hij heeft ook niet
gestaakt. Maar dan ga ik even verder.

281
00:23:42,230 --> 00:23:47,990
Nou, mag ik u nog even iets daarover vragen?
Want het was heel gevaarlijk om te staken.

282
00:23:47,990 --> 00:23:50,910
Er zijn ook mensen in
Hoogezand om doodgeschoten.

283
00:23:50,910 --> 00:23:51,120
Ja.

284
00:23:51,120 --> 00:23:53,210
Hoe gebeurde dat in Bedum dan?

285
00:23:53,400 --> 00:23:54,740
Is allemaal goed verlopen.

286
00:23:55,100 --> 00:23:56,959
Er is gewoon weer
begonnen met werk, en…

287
00:23:56,960 --> 00:24:02,400
Ja, gewoon weer… Ja, er stond zo’n drang
of zo’n dwang op. Dus we moesten wel.

288
00:24:02,400 --> 00:24:02,684
Oké.

289
00:24:02,684 --> 00:24:08,966
Hè, want er is vrijdags, zaterdag gestaakt. En ik
geloof dat we dinsdags alweer aan het werk waren.

290
00:24:08,966 --> 00:24:13,980
Ja. Nee, we hebben daar geen
problemen mee gehad. Dat niet.

291
00:24:13,980 --> 00:24:17,320
Goed. Dus toen was het 44.

292
00:24:17,320 --> 00:24:36,780
Ja, en toen was het 23 april. En toen is ’s avonds
de politieagent doodgeschoten, de heer Keijer.

293
00:24:37,630 --> 00:24:47,370
Wij noemden ons na die tijd ook altijd de
Keijergroep. Die is doodgeschoten door het verzet.

294
00:24:47,880 --> 00:24:53,680
En nou moet gezegd worden, in Bedum,
of meer in Ellerhuizen, daar was een

295
00:24:53,680 --> 00:25:00,330
landbouwer en die stond bekend als de
allerfelste NSB’er van de gemeente Bedum.

296
00:25:00,330 --> 00:25:09,976
Maar de mensen, ikzelf ook niet, hebben
niet geweten dat hij een dubbelrol speelde.

297
00:25:09,870 --> 00:25:11,810
Van Stolwijk, bedoelt u.

298
00:25:11,810 --> 00:25:19,050
De heer Stolwijk, ja. Die
heeft een dubbele rol gespeeld.

299
00:25:19,050 --> 00:25:26,190
Want Lehnhoff en Stolwijk op de
begrafenis hier aan de Hereweg

300
00:25:26,690 --> 00:25:31,960
die hebben tijdens die begrafenis
elkander stijf aangekeken.

301
00:25:32,310 --> 00:25:39,790
En hij heeft ook geen oog afgewend. Hij is blijven
kijken en hij is ook buiten schot gebleven.

302
00:25:40,580 --> 00:25:51,690
Maar door die aanslag dus zijn
ze op dinsdag 25 april hebben

303
00:25:51,690 --> 00:25:57,440
ze een cordon gelegd om
Zuidwolde, Ellerhuizen, Bedum.

304
00:25:57,600 --> 00:26:03,930
Heel typisch, Onderdendam
niet. Winsum wel en Middelstum.

305
00:26:04,390 --> 00:26:11,030
Dus ik werkte toen al op die melkfabriek
in Bedum. Ik werkte in de boterkelder.

306
00:26:11,030 --> 00:26:20,130
En ik had net een week voor die tijd een
Ausweis op zak voor de zogenaamde arbeidsdienst.

307
00:26:20,600 --> 00:26:25,440
Daar heb ik ook als de dood tegenaan
gezien om naar die keuring te gaan.

308
00:26:25,930 --> 00:26:31,560
Maar onze huisarts die heeft tegen mijn
ouders gezegd: Jan die is al onderduiker.

309
00:26:31,890 --> 00:26:36,730
En Kor die kan rustig naar Groningen gegaan.
Hij wordt afgekeurd, want hij is te klein.

310
00:26:36,730 --> 00:26:46,140
En ik ben met lood in de schoenen daarheen
geweest. En ik ben inderdaad afgekeurd. En ik had…

311
00:26:46,140 --> 00:26:47,200
Omdat u te klein was.

312
00:26:47,480 --> 00:26:47,849
Omdat ik te klein was.

313
00:26:47,850 --> 00:26:48,740
Hoe groot was u?

314
00:26:48,740 --> 00:26:48,910
Wablief?

315
00:26:48,910 --> 00:26:51,240
Hoe groot was u?

316
00:26:51,240 --> 00:26:53,970
Nou, ik was toen misschien 1,45.

317
00:26:53,970 --> 00:26:59,970
En toen was u achttien al?

318
00:26:59,970 --> 00:27:01,560
Nee, was ik zeventien.

319
00:27:01,560 --> 00:27:03,290
Ja, oké. Wel heel klein.

320
00:27:03,290 --> 00:27:03,605
Ik was heel klein van stuk.

321
00:27:03,605 --> 00:27:03,640
Ja.

322
00:27:03,640 --> 00:27:03,931
Ik was heel klein van stuk.

323
00:27:03,932 --> 00:27:07,329
Want even tussendoor, we hadden een
overbuurman en die zei, toen was ik

324
00:27:07,330 --> 00:27:13,349
dus kind, en die zei altijd tegen
mij: Kor, jij groeit als een koestaart.

325
00:27:13,349 --> 00:27:20,640
Naar beneden. Dat heb ik vaak
moeten horen van hem. Ja.

326
00:27:21,270 --> 00:27:29,330
Maar dus toen 44… Ik ging toen
met de bus naar Bedum, want

327
00:27:29,330 --> 00:27:32,680
ik had dus geen fietsbanden
meer, wat ik ook dus verteld heb.

328
00:27:32,680 --> 00:27:33,128
[knip]

329
00:27:33,129 --> 00:27:40,380
Was er na die moord op Keijer, was er toen angst
bij u in het dorp dat er iets zou gaan gebeuren?

330
00:27:40,380 --> 00:27:47,450
Niet alleen in ons dorp. Door de hele provincie.
Door de hele provincie was men angstig.

331
00:27:47,450 --> 00:27:54,720
Want men wist niet wat ze in het vat voor
ons hadden. Dat wist men helemaal niet.

332
00:27:54,720 --> 00:28:01,600
Want u moet nagaan: was
zaterdag 23 dat het gebeurd is.

333
00:28:01,600 --> 00:28:05,799
Dus zondag niks gebeurd, maandag
niks gebeurd, maar de dinsdag.

334
00:28:05,800 --> 00:28:09,130
Twijfelde u ook of u
weer aan het werk moest?

335
00:28:10,240 --> 00:28:16,260
Ja, ik… Nee, want ik had mijn Ausweis. Mij kon
niks gebeuren, ja. Ik had mijn Ausweis op zak.

336
00:28:16,260 --> 00:28:26,100
Wat kon mij gebeuren? Dus, maar ik heb…
Normaal was de bus om acht uur op Fraamklap.

337
00:28:26,900 --> 00:28:30,100
En daar was een transformatorhuisje.

338
00:28:30,310 --> 00:28:34,580
En daar stond ik op de oostkant
en de Duitsers die naar

339
00:28:34,580 --> 00:28:37,780
Middelstum trokken, die
kwamen van west naar noord.

340
00:28:37,780 --> 00:28:42,410
Dus die hebben mij nooit zien staan
achter die transformatorhuisje.

341
00:28:42,410 --> 00:28:46,820
Maar om half tien,
toen kwam de bus eerst.

342
00:28:47,230 --> 00:28:52,393
En toen zegt die chauffeur, die zegt zo tegen mij
“Och man” zegt hij “ ik zet je bij de poort uit.

343
00:28:52,393 --> 00:28:55,150
“ Anders was het
altijd over het spoor.

344
00:28:55,520 --> 00:29:03,120
Maar hij zegt: want over het spoor bij de halte
kan best een Duitser staan en die jou arresteert.

345
00:29:03,470 --> 00:29:04,650
En dat is ook gebeurd.

346
00:29:04,650 --> 00:29:09,250
Ik ben bij de poort uitgestapt
en ik heb tot half twaalf

347
00:29:09,250 --> 00:29:16,920
gewerkt en toen kwam de
hele meute in de boterkelder.

348
00:29:17,960 --> 00:29:23,550
En was ik voor die tijd nog maar
in de boterkelder achter een paar

349
00:29:23,550 --> 00:29:31,420
botervaten in de ijskelder gaan staan,
of dat ik mij daar verstopt had.

350
00:29:31,420 --> 00:29:36,310
Maar daar werd niet aan
gedacht. Ik had mijn Ausweis.

351
00:29:36,870 --> 00:29:39,131
Dus in een eerste instantie,
want toen zei mijn baas die

352
00:29:39,690 --> 00:29:44,050
zei nog zo: jongens, want het
was half twaalf inmiddels.

353
00:29:44,150 --> 00:29:49,280
Hij zegt: gaan jullie maar schaften, want we komen
voor twaalf uur toch niet meer aan het werk.

354
00:29:49,990 --> 00:29:56,250
Nou, en ik loop zo naar de uitgang en toen stond
er zo’n Duitse platpet en die zegt: auch mit!

355
00:29:56,550 --> 00:30:01,520
En dat was het.

356
00:30:02,460 --> 00:30:08,050
Allereerste wat ik hun heb laten zien dat was
niet mijn persoonsbewijs maar mijn Ausweis.

357
00:30:08,450 --> 00:30:16,288
Die werd verscheurd. Ausweis moesten
ze hebben. En Hofman was de klos.

358
00:30:16,288 --> 00:30:18,630
Dat was een oudere
iemand van Middelstum.

359
00:30:19,250 --> 00:30:21,900
Die heeft nog tegen een
Duitser gezegd van: schamen

360
00:30:21,900 --> 00:30:26,330
jullie je niet, dat jullie
zo’n kleine jongen meenemen.

361
00:30:26,690 --> 00:30:34,317
Maul halten, du Alte. Mit fünf minuten ist er
schon wieder zurück. Het is een jaar geweest.

362
00:30:34,317 --> 00:30:44,170
We zijn toen afgevoerd in eerste instantie naar
hotel Krijthe. Hij staat er niet meer in Bedum.

363
00:30:44,170 --> 00:30:48,350
Maar van Bedum uit naar het oude
politiebureau hier in de stad Groningen.

364
00:30:48,350 --> 00:30:49,579
Hoe ging dat? Met de bus of lopend?

365
00:30:49,580 --> 00:30:52,140
Nee hoor, dat ging
met de overvalwagens.

366
00:30:52,140 --> 00:30:52,650
Ja.

367
00:30:52,960 --> 00:30:55,530
Overvalauto’s, hè? Daar
werd je in gepropt.

368
00:30:56,080 --> 00:31:00,820
En toen zijn we dus hier naar Groningen
gebracht naar het oude politiebureau.

369
00:31:00,820 --> 00:31:04,550
Met hoeveel mensen was u toen?

370
00:31:04,550 --> 00:31:13,060
150 in totaal. En dan moet je nagaan, dat je
eigenlijk als kind nooit met vakantie bent geweest.

371
00:31:13,380 --> 00:31:20,530
Hè? Maar toen werd je zo van je ouders
losgerukt. En dus en daar hebben wij overnacht.

372
00:31:20,530 --> 00:31:28,180
En op dat politiebureau. Er was een
gymzaal. Er was stro op de vloer gegooid.

373
00:31:28,180 --> 00:31:35,250
Nou, dat was onze slaapplaats. En ’s morgens
tegen zeven uur was het aantreden op dat plein.

374
00:31:35,570 --> 00:31:41,825
Toen werden er nog verschillende mensen tussenuit
geroepen. Denk: nou, die gaan de kogel krijgen.

375
00:31:41,825 --> 00:31:44,790
Maar dat was niet zo. Die
werden in vrijheid gesteld.

376
00:31:44,790 --> 00:31:46,830
Waarom die mensen wel?

377
00:31:46,880 --> 00:31:51,080
Om… die hadden weer
connecties in de NSB-sfeer.

378
00:31:51,080 --> 00:31:58,080
En die anderen en u… Wat vermoeden had u
eigenlijk toen die nacht en die ochtend?

379
00:31:58,080 --> 00:32:02,790
Ja, wij wisten totaal niks.
We wisten totaal niks.

380
00:32:02,790 --> 00:32:08,590
We wisten wel, toen we in Amersfoort
aankwamen, dat het toen fout zat.

381
00:32:08,590 --> 00:32:14,560
Waren we om zeven uur zijn we in colonne
naar het hoofdstation gebracht hier zo.

382
00:32:16,970 --> 00:32:25,060
En onder strenge bewaking van de Duitse
SS en de SD. En in Amersfoort uitgestapt.

383
00:32:25,060 --> 00:32:32,350
En een hele lange laan over, Laan
1914. En dat werd kamp Amersfoort.

384
00:32:32,520 --> 00:32:35,340
Maar u wist op dat moment dus nog
helemaal niet wat er zou gaan gebeuren.

385
00:32:35,340 --> 00:32:47,250
Helemaal niet. Helemaal niet. Dus en wij werden
in colonne gezet en de namen werden afgeroepen.

386
00:32:47,250 --> 00:32:55,650
Dat was ook nog zo sterk, daar waren
twee neven en die heetten allebei

387
00:32:56,130 --> 00:32:58,660
Louis de Blecourt [spelling?]. Dus
en die namen werden afgeroepen.

388
00:32:59,070 --> 00:33:06,163
En toen zegt die ene van: ja, hier.
Want die andere zei ook van: ja, hier.

389
00:33:06,164 --> 00:33:06,690
Want dat moesten we zeggen.

390
00:33:06,690 --> 00:33:12,540
En nou, toen heeft die ene, die heeft
toch schoppen in zijn achterste gehad.

391
00:33:12,600 --> 00:33:15,250
Dat was al niet mooi
meer. Dat was het begin.

392
00:33:15,250 --> 00:33:18,150
Omdat ze niet geloofden dat ze
allebei dezelfde naam hadden.

393
00:33:18,150 --> 00:33:26,700
Ja. Heel onschuldig dus. Maar door die
onschuldigheid moest één die moest wel incasseren.

394
00:33:26,700 --> 00:33:30,020
Nou, en ik weet niet of u wel eens
van de rozentuin heeft gehoord.

395
00:33:30,020 --> 00:33:32,990
Of die wel eens ooit
ter sprake is geweest?

396
00:33:32,990 --> 00:33:33,327
Nee.

397
00:33:33,327 --> 00:33:39,531
Nou, we werden toen geplaatst in de rozentuin.
En dat was anders niks als prikkeldraad.

398
00:33:39,831 --> 00:33:44,296
De zijkanten, de achterkant,
bovenkant, dat was prikkeldraad.

399
00:33:44,467 --> 00:33:50,401
Dat was ongeveer 25 meter
lang en misschien 2,5 breed.

400
00:33:50,401 --> 00:33:58,823
Nou, en daar hebben we toen de hele
dag gestaan en om zes uur kregen we,

401
00:33:58,824 --> 00:34:02,940
want de Landwacht die had ons ook
verschillende dingen afgepakt in Bedum.

402
00:34:02,940 --> 00:34:07,600
En die hebben we toen weer gekregen.

403
00:34:07,910 --> 00:34:15,800
Maar er is toen heel veel geld en sieraden
zijn toch achterover gedrukt door de Landwacht.

404
00:34:15,800 --> 00:34:19,748
Hoe voelde u zich ondertussen? Want u was
waarschijnlijk nog nooit eerder zo ver van huis geweest.

405
00:34:19,749 --> 00:34:21,739
En uw ouders wisten niet waar
u was. Hoe was het met u toen?

406
00:34:21,740 --> 00:34:26,060
Ja, hoe voelde je je? Verschrikkelijk.

407
00:34:26,230 --> 00:34:37,280
Maar ik weet wel, daar was iemand en die liep in
een buitengewoon Nederlandse militaire uniform.

408
00:34:37,370 --> 00:34:43,530
En hij had de naam van Lange Jan. Het was ook
een hele lange man. Maar dat was Lange Jan.

409
00:34:43,610 --> 00:34:52,440
En dat vergeet ik nooit, dat die ons allemaal wat
heeft gerustgesteld. Voor zover hij dat kon doen.

410
00:34:52,570 --> 00:35:02,100
En dat gaf mij toch een klein beetje
meer vertrouwen op een goede afloop.

411
00:35:02,100 --> 00:35:11,510
Maar ja, in Amersfoort was het niet leuk. We
hebben ook een keer een strafexercitie moeten doen.

412
00:35:12,000 --> 00:35:17,580
En dat was hinliegen, aufstehen, huppen
als een kikker, hinliegen, aufstehen.

413
00:35:17,580 --> 00:35:19,330
Dan weer hardop rennen.

414
00:35:19,750 --> 00:35:26,120
En er waren ook medegevangen, die namen
daar niet aan deel want het was hun

415
00:35:26,120 --> 00:35:31,770
afdeling niet, toen waren er een paar
mannen, die stonden op een hoek in het kamp

416
00:35:31,770 --> 00:35:40,880
tussen twee barakken en die zeiden tegen
mij: als Kotälla niet kijkt, ertussenuit.

417
00:35:42,120 --> 00:35:49,570
En dat heb ik gedaan. Achterna, had
ik het met de dood kunnen bekopen.

418
00:35:49,850 --> 00:35:57,990
Want was er na die tijd een appel geweest en
er was iemand gemist, dan was het deze jongen.

419
00:35:58,400 --> 00:36:02,330
En dan had Hofman hier op dit
moment niet gezeten. Echt niet.

420
00:36:03,060 --> 00:36:09,130
Maar ik weet wel, toen dat gebeurd
is, ik ben naar de wasbarak gegaan.

421
00:36:09,130 --> 00:36:13,380
En ik heb ongelooflijk, ik
heb overgegeven, klare zand.

422
00:36:14,560 --> 00:36:19,270
Ik weet ook nog dat ik van iemand
een kantinekoek heb gekregen.

423
00:36:19,990 --> 00:36:23,820
Die kon je dan kopen ik
meende van voor vijf cent.

424
00:36:24,160 --> 00:36:30,440
Maar toen de exercitie dus afgelopen
was, ja, toen ben ik toch nog

425
00:36:30,440 --> 00:36:36,270
tussen verboden prikkeldraad gekropen
om weer in mijn barak te komen.

426
00:36:36,560 --> 00:36:39,530
En dat is goddank gelukt want anders
was ik hier niet meer gezeten.

427
00:36:39,530 --> 00:36:43,480
Omdat… U heeft het gedaan om
uit die exercitie te komen.

428
00:36:43,480 --> 00:36:49,640
Ja, ik was uit die exercitie. Was… Als ze appel
hadden gehouden, dan hadden ze er één gemist.

429
00:36:51,030 --> 00:36:55,537
Hè? En dat is ook wel eens gebeurd
dat we een strafappel hadden.

430
00:36:55,538 --> 00:37:00,790
En dat was niet een uur, nee, dat
was soms twaalf uur achter elkaar.

431
00:37:01,010 --> 00:37:02,950
Wat hield dat in?

432
00:37:02,950 --> 00:37:09,310
Ja, dan was er weer wat gebeurd in hun ogen,
wat niet klopte. En dan kreeg je strafappel.

433
00:37:09,310 --> 00:37:11,009
En wat moest men dan doen? Wat…

434
00:37:11,010 --> 00:37:15,980
Dan bleef je staan op één plek
en dan stond je op één been

435
00:37:15,980 --> 00:37:20,810
en dan stond je op de andere
been en dan stond je wijdbeens.

436
00:37:21,080 --> 00:37:27,720
Ja, je probeerde van alles. Maar er zijn wel mensen
die gewoon op staan ondersteboven zijn gevallen.

437
00:37:28,190 --> 00:37:32,124
En dan werden ze met een grote emmer vol
ijskoud water werden ze weer bijgemaakt.

438
00:37:32,124 --> 00:37:36,890
En dan konden ze weer staan. Ja, dan
hadden ze ook nog een aframmeling gehad.

439
00:37:36,890 --> 00:37:43,240
Of ze gingen door voor straf naar
de rozentuin, want dat was ook,

440
00:37:43,460 --> 00:37:47,980
die rozentuin, daar had je ook
wel straf en dan moest je pompen.

441
00:37:48,160 --> 00:37:50,380
Dan moest je door de knieën,
moest je de handen zo

442
00:37:50,620 --> 00:37:55,107
recht houden en door de
knieën, en steeds op en neer.

443
00:37:55,108 --> 00:37:56,690
En niet langzaam maar heel vlug.

444
00:37:56,690 --> 00:38:00,730
En als het heel ..? ging,
dan kreeg je ook nog iets

445
00:38:00,730 --> 00:38:04,990
zwaars in je handen gedrukt
en dat moest je ook snel op.

446
00:38:04,990 --> 00:38:08,320
En gebeurde dat niet, je kreeg slaag.

447
00:38:08,320 --> 00:38:13,170
En viel je buiten westen, dan werd je weer
bijgebracht met een emmer vol koud water.

448
00:38:13,170 --> 00:38:16,010
Zo werkte dat daar.

449
00:38:16,010 --> 00:38:16,817
Is u dat ook overkomen?

450
00:38:17,010 --> 00:38:26,330
Nee, gelukkig niet. En er is nog meer
waar ik de dans van ontsprongen ben.

451
00:38:26,510 --> 00:38:33,078
Ik ben een paar weken later, toen we in het
kamp zaten, ben ik op een ander bed gegaan.

452
00:38:33,078 --> 00:38:43,020
Die stond in het middenpad. Ik stond anders
op de kant, maar toen in het middenpad.

453
00:38:43,020 --> 00:38:54,163
Maar op een zeker moment, ’s morgens ik word
wakker en ik heb toch een pijn in mijn rechterzij.

454
00:38:54,163 --> 00:38:54,550
Denk: nou ..? dat ..? blindedarm.
Ik wist me geen raad, zo’n pijn.

455
00:38:54,550 --> 00:38:59,800
Toen ben ik nog bij de dokter geweest.
En nou, het was dus geen blindedarm.

456
00:38:59,800 --> 00:39:03,700
Maar wat het wel was
dat wist hij ook niet.

457
00:39:03,700 --> 00:39:10,310
Maar ik kom weer terug van die dokter
en toen zegt mijn kameraad, mijn

458
00:39:10,310 --> 00:39:16,660
allerbeste kameraad: Kor, zegt hij, wij
gaan jouw matras eens even onderzoeken.

459
00:39:17,180 --> 00:39:24,292
En die is onderzocht door ons beiden. En
wat vinden we? Een ijzeren straathamer.

460
00:39:24,293 --> 00:39:29,730
Zo’n klophamer waar ze de straten, de stenen
mee aankloppen met de wegen. Een ijzeren geval.

461
00:39:29,730 --> 00:39:32,760
Nou hadden we daar
ook een schoorsteen.

462
00:39:32,870 --> 00:39:41,060
En normaal zit daar een deksel voor, maar die zat
er niet voor. Want daar hebben we hem ingegooid.

463
00:39:41,060 --> 00:39:42,720
En daar kwam die rugpijn, die zijpijn
van? Omdat u daarop had gelegen?

464
00:39:42,990 --> 00:39:48,865
Daar kwam dat vandaan. Want hij
was eruit en ik was klaar. Ja.

465
00:39:48,865 --> 00:39:51,582
Maar als ze dat bij mij op
dat ledi… op die matras hadden

466
00:39:51,582 --> 00:39:56,720
gevonden, dan was deze jongen
wel weer zwaar de klos geweest.

467
00:39:57,450 --> 00:40:03,850
Toen u in dat kamp terecht kwam, wist u niet wat,
hoelang u daar zou blijven en wat er zou gebeuren.

468
00:40:03,850 --> 00:40:06,300
Dat heeft… heeft u dat
al die tijd nooit geweten?

469
00:40:06,300 --> 00:40:11,920
Nee, nooit geweten. Nooit geweten. Tot
de standaardbrief kwam voor onze ouders.

470
00:40:12,310 --> 00:40:21,580
Dat we dus naar Duitsland tewerkgesteld werden.
En zij moesten zorgen voor een koffer met kleren.

471
00:40:22,190 --> 00:40:29,560
Mochten geen eetwaren in en ook geen rookwaren.
En die moesten persoonlijk gebracht worden.

472
00:40:30,120 --> 00:40:37,370
Nou, in alle haast heeft mijn vader nog gezorgd
dat ik een koffer kreeg, een houten koffer.

473
00:40:38,120 --> 00:40:48,260
En het was ongeveer tegen de landing in
Normandië, toen wij vertrokken uit Amersfoort.

474
00:40:48,260 --> 00:40:54,980
Mm. Wil ik even nog over dat leven daar in dat kamp.
Hoe zag… Kunt u een gemiddelde dag beschrijven?

475
00:40:54,980 --> 00:40:59,280
Wat u daar deed? Hoe laat u opstond
en wat u aan had en wat u moest doen.

476
00:40:59,550 --> 00:41:05,394
We hadden dezelfde kleren aan als waar we in
zijn opgepakt. Meer kleren hadden we niet.

477
00:41:05,394 --> 00:41:12,510
Nou moet ik wel zeggen, ik heb
in zoverre zware mazzel gehad.

478
00:41:12,780 --> 00:41:21,450
Want toen ik dus opgepakt ben, 25 april, toen
was het ijzig koud. Noordwestenwind, zeer koud.

479
00:41:21,450 --> 00:41:27,770
Toen zegt mijn moeder nog zo,
toen ik de deur uitging: Kor, trek

480
00:41:27,770 --> 00:41:32,390
je winterjas maar aan, want het
is verschrikkelijk koud buiten.

481
00:41:32,510 --> 00:41:40,452
En daar heb ik 44-45, die winter,
ontzettend veel plezier van gehad.

482
00:41:41,720 --> 00:41:47,247
Want er waren jongens, die kwamen zo onder de
koeien weg. Die waren melker dan bij de boeren.

483
00:41:47,490 --> 00:41:52,007
Nou, die hadden anders niks
aan als een dunne pakje.

484
00:41:52,007 --> 00:42:01,413
Dat was een peper en zout pakje, werd
daar tegen gezegd. Dat was een grijs geval.

485
00:42:01,414 --> 00:42:01,590
En dat hadden ze aan. En
zo werden ze opgepakt.

486
00:42:01,590 --> 00:42:01,990
Mm.

487
00:42:01,990 --> 00:42:02,390
Ja.

488
00:42:02,390 --> 00:42:05,850
En hoe zag zo’n dag eruit in dat kamp?

489
00:42:05,850 --> 00:42:06,650
Nou.

490
00:42:07,240 --> 00:42:09,490
Hoe laat moest u
opstaan, bijvoorbeeld?

491
00:42:09,490 --> 00:42:16,215
Nou, we moesten om zeven uur altijd opstaan. En in
eerste instantie hoefden wij nooit op het appel.

492
00:42:16,216 --> 00:42:23,310
Maar later wel. Toen moesten we
ook op het appel. Op ieder appel.

493
00:42:23,310 --> 00:42:26,780
’s Morgens, ’s middags en ’s avonds.

494
00:42:26,780 --> 00:42:29,970
En dan was het zo, dan stond je in
blokken van een honderd personen.

495
00:42:30,180 --> 00:42:39,820
Zuiver recht voor elkaar en naast elkaar. Want dan
werd de hand zo gelegd op iemand zijn schouder.

496
00:42:39,820 --> 00:42:44,890
En dan moest de voorste rij die
begonnen te tellen: 1, 2, 3 en zo door.

497
00:42:44,890 --> 00:42:49,580
Maar ik heb altijd gezorgd dat ik
middenin het pelotonnetje stond.

498
00:42:49,580 --> 00:42:54,703
Want ging het een keer fout
vooraan met de telling, nou ja,

499
00:42:54,704 --> 00:43:00,310
dan was het …? hè, dan werd
er weer geschopt of geslagen.

500
00:43:00,310 --> 00:43:03,240
En dat ben ik altijd,
heb ik wel ontlopen.

501
00:43:03,240 --> 00:43:06,690
Wat dat betreft heb ik mijn
ogen wel goed open gehad daar.

502
00:43:06,690 --> 00:43:09,860
Wat waren er nog meer
voor mensen in dat kamp?

503
00:43:10,610 --> 00:43:24,308
Ja, van divers pluimage.Van professoren
tot gewone arbeiders. Alles zat daar.

504
00:43:24,308 --> 00:43:34,200
Er zaten professoren, doktoren, dokters,
verplegers, masseurs. Alles, alles zat daar. Ja.

505
00:43:34,200 --> 00:43:36,270
En moest u ook daar werken?

506
00:43:36,270 --> 00:43:40,940
Ja. Ik heb daar trouwens niet gewerkt.

507
00:43:40,940 --> 00:43:46,390
En vraag me niet meer van hoe of wat
hoe of ik daar buiten ben gekomen.

508
00:43:46,390 --> 00:43:52,380
Maar we hebben heel lang in het kamp
gezeten dat we niet hoefden te werken.

509
00:43:52,380 --> 00:43:58,450
Maar toen, op een zeker moment, moesten
we wel werken. En dat was stro vlechten.

510
00:43:59,180 --> 00:44:04,808
Dan had je stro, en daar moesten zulke
dikke stengels werden daarvan gemaakt.

511
00:44:04,808 --> 00:44:10,910
En dat ging allemaal voor
camouflages voor de Wehrmacht.

512
00:44:10,910 --> 00:44:15,740
Maar nee, ik heb daar
eigenlijk nooit aan meegedaan.

513
00:44:15,830 --> 00:44:17,310
Hoe kwam u dan de dag door?

514
00:44:17,310 --> 00:44:27,440
Ja, de dag door. Heel vaak over lekker
eten praten. Eten, dat was het toch wel.

515
00:44:27,440 --> 00:44:33,220
En roken, hè. Maar ik rookte toen nog niet,
dus daar had ik gelukkig geen problemen mee.

516
00:44:33,690 --> 00:44:37,630
Maar ik heb jongens gekend, later
ook, toen we in Duitsland waren.

517
00:44:38,730 --> 00:44:41,074
Nou, je kreeg je pannetje met eten.

518
00:44:41,075 --> 00:44:51,730
Maar dan waren er jongens bij, nou die zo hunkerden
naar een sigaret. En dan werd er wat verkocht.

519
00:44:52,080 --> 00:44:58,040
En dan werd zijn eigen eten dat werd verkocht
voor één sigaret. Zo werkte dat toen.

520
00:44:58,040 --> 00:45:03,898
Maar we hebben ook wel eens een keer een
propagandafilms, hebben we ook een paar keer gezien.

521
00:45:03,899 --> 00:45:09,930
En er is wel eens een keer een
bokswedstrijd, onvoorstelbaar,

522
00:45:09,930 --> 00:45:14,110
een bokswedstrijd onder
elkaar georganiseerd.

523
00:45:14,110 --> 00:45:18,870
Hadden ze geen bokshandschoenen
aan, maar dan hadden ze

524
00:45:19,990 --> 00:45:26,220
stukken, ja, hoe zeg je dat,
jutezakken hadden ze bijeengepropt.

525
00:45:26,220 --> 00:45:27,840
En dat was dan de bokshandschoen.

526
00:45:27,840 --> 00:45:31,650
En bleef die groep die uit
Groningen, uit die omgeving

527
00:45:31,650 --> 00:45:33,949
was opgepakt, bleef dat ook
in het kamp bij elkaar?

528
00:45:33,950 --> 00:45:35,780
Nee. Wel in Amersfoort.

529
00:45:35,780 --> 00:45:36,180
Ja.

530
00:45:36,180 --> 00:45:43,690
Maar naar Duitsland zijn we uit elkaar gegaan.
Er is een groep gegaan naar Braunschweig.

531
00:45:44,160 --> 00:45:49,180
En er is een groep gegaan naar Böhlen
bij Leipzig. En daar was ik bij.

532
00:45:49,180 --> 00:45:51,909
Ging van het alfabet ging dat af.

533
00:45:52,120 --> 00:45:57,150
Wilden de Nederlanders dat wel doen, wilden die
wel boksen voor de, in opdracht van de Duitsers?

534
00:45:57,150 --> 00:45:57,880
Ja, is wel gebeurd.

535
00:45:57,880 --> 00:45:58,610
Oké.

536
00:45:59,460 --> 00:46:03,350
Want ze hadden toch niks te willen.
Nee, ja, dat gebeurde gewoon.

537
00:46:03,350 --> 00:46:07,140
Er zijn ook nog wel
voetbalwedstrijden gehouden.

538
00:46:07,140 --> 00:46:13,410
Want ik herinner mij nog iemand die
woonde in, ik meende van Beverwijk.

539
00:46:14,060 --> 00:46:20,550
En dat was een hele goede keeper. En
als die… Hij is overleden daar zo.

540
00:46:20,820 --> 00:46:26,280
Maar als hij had geleefd, dan was die in het
Nederlands elftal gekomen vlak na de oorlog.

541
00:46:26,380 --> 00:46:27,150
Zo’n keeper was dat.

542
00:46:27,150 --> 00:46:29,850
Hè, u zegt, hij is daar overleden.

543
00:46:29,850 --> 00:46:35,900
Ik heb hier ook nog opgeschreven dat u in
Amersfoort ook nog twee executies heeft meegemaakt.

544
00:46:37,030 --> 00:46:40,350
Dat moet wel heel
verschrikkelijk zijn geweest.

545
00:46:40,350 --> 00:46:40,920
Nee, dat klopt niet.

546
00:46:40,920 --> 00:46:40,988
Nee?

547
00:46:40,988 --> 00:46:41,141
Nee hoor.

548
00:46:41,141 --> 00:46:41,720
Dan heb ik het niet goed verstaan.

549
00:46:41,720 --> 00:46:45,760
Nee, dat klopt niet. Ik heb
geen executies meegemaakt. Nee.

550
00:46:45,760 --> 00:46:52,270
Waren de Duitsers sowieso grof tegen de
gevangenen? Wat… Hoe kwamen die Duitsers over?

551
00:46:52,270 --> 00:46:53,360
Hoe gedroegen ze zich?

552
00:46:53,360 --> 00:47:00,370
Als tirannen. Gewoon als
tirannen. Normaal waren ze niet.

553
00:47:00,370 --> 00:47:05,340
Nee. Het waren gewoon tirannen, ja.

554
00:47:07,820 --> 00:47:10,410
En Kotälla, heeft u die
ook zelf meegemaakt?

555
00:47:10,410 --> 00:47:20,270
Die heb ik ook zelf meegemaakt. Want
die nam toen ook die exercitie af. Ja.

556
00:47:20,270 --> 00:47:25,590
En de laatste nacht, toen heb ik
nog een ferme schop van hem gehad.

557
00:47:25,590 --> 00:47:32,260
Ik moest door een nauwe deur met mijn
koffer. En het ging hem te langzaam.

558
00:47:32,700 --> 00:47:34,430
En dat was een cadeautje van Kotälla.

559
00:47:34,430 --> 00:47:41,020
Toen kwam op een gegeven moment dus het
bericht dat u ergens anders naartoe zou gaan.

560
00:47:41,020 --> 00:47:41,340
Ja.

561
00:47:41,340 --> 00:47:43,040
Naar Duitsland. Hoe ging dat?

562
00:47:44,250 --> 00:47:48,850
Ja, dus. We hebben dus een standaardbrief
moeten sturen naar mijn ouders.

563
00:47:48,850 --> 00:47:51,140
En die hebben gezorgd voor een koffer.

564
00:47:51,580 --> 00:47:55,720
Dus en toen op een zekere
ja, vroege ochtend, tegen

565
00:47:55,720 --> 00:48:00,300
vier uur, in colonne naar
het station Amersfoort.

566
00:48:00,690 --> 00:48:05,470
Dus en daar op de trein en via
Osnabrück verder Duitsland in.

567
00:48:05,470 --> 00:48:06,880
En dat was alleen die Groningen groep?

568
00:48:06,880 --> 00:48:11,940
Dat waren de Groninger groep en
Beverwijkers en Sliedrechters.

569
00:48:12,360 --> 00:48:16,030
Want daar was hetzelfde gebeurd als bij ons.
Daar was ook een foute Nederlander doodgeschoten.

570
00:48:16,030 --> 00:48:19,780
En daar hebben ze ook een
hele grote razzia gehouden.

571
00:48:19,780 --> 00:48:25,549
Dus we waren eigenlijk Groningers,
Hollanders en mensen uit Sliedrecht.

572
00:48:25,780 --> 00:48:34,020
Ik wil nog één dingetje vragen over Amersfoort
wat ik vergeten was. Hoe was het eten in het kamp?

573
00:48:34,020 --> 00:48:34,130
Slecht.

574
00:48:34,130 --> 00:48:35,920
Wat kreeg u te eten?

575
00:48:35,920 --> 00:48:48,700
Dat was, ja, koolsoep. Maar woensdags dan
kregen we roggepap. En dat was heel zoet.

576
00:48:50,240 --> 00:48:57,059
En dat smaakte overheerlijk. Ja, dat was echt,
dat was een festijn voor ons als het woensdag was.

577
00:48:57,060 --> 00:49:02,090
En niet te vergeten de vrijdag.
Dan kwam het Rode Kruis..?

578
00:49:02,090 --> 00:49:05,430
En dan kregen we een van beiden,
de ene week dan kreeg je een

579
00:49:05,430 --> 00:49:10,390
zogenaamde stadspakket en de andere
keer dan kreeg je een boerenpakket.

580
00:49:10,390 --> 00:49:17,556
Maar in die boerenpakket, daar
zat zelfs roggebrood met spek in.

581
00:49:17,557 --> 00:49:22,880
En ik heb na de oorlog heb ik ook
altijd gezegd: wat het Rode Kruis voor

582
00:49:22,880 --> 00:49:28,520
ons heeft gedaan, dat is met geen
geld en met geen goed te vergoeden.

583
00:49:28,520 --> 00:49:32,170
Ik ben ook van stond af
aan vaste donor geworden.

584
00:49:32,170 --> 00:49:38,460
Ieder jaar als er bloed moest
worden afgestaan, dan was ik erbij.

585
00:49:38,460 --> 00:49:43,140
De eerste keer ben ik nog van mijn stokje
gegaan. Maar dat heeft me niet weerhouden.

586
00:49:43,140 --> 00:49:47,139
Ik ben steeds, als er een oproep kwam,
dan kregen de mensen van mij bloed. Ja.

587
00:49:47,140 --> 00:49:49,600
Kreeg u wel drie keer
per dag te eten daar?

588
00:49:52,770 --> 00:49:59,370
Nee. (lacht) Dat was maar één keer. Je kreeg
’s avonds dan kreeg je soep of ’s middags.

589
00:49:59,370 --> 00:50:07,600
En dan kreeg je ook nog zo’n stukje ..? En dat
was het. En daar moest je een heel etmaal op doen.

590
00:50:08,240 --> 00:50:12,060
Nee, toen is er al wel door
ons honger geleden hoor.

591
00:50:12,060 --> 00:50:15,799
En nou heb ik daar persoonlijk
niet zo’n hinder van gehad.

592
00:50:15,800 --> 00:50:25,790
Want toen speelde toch mijn
bouw een rol mee, dat ik niet

593
00:50:26,100 --> 00:50:30,870
zoveel eten hoefde hebben als
zo’n groffe bonkerd, zeg maar.

594
00:50:30,870 --> 00:50:32,783
Die moesten veel meer hebben.

595
00:50:32,783 --> 00:50:41,310
En dat is ook heel typisch, de grofste en de dikste
en de sterkste jongens die kwamen te overlijden.

596
00:50:41,310 --> 00:50:46,631
Want die moesten veel gebruiken. Want er was
bij ons ook nog iemand, dat was een boerenzoon.

597
00:50:48,100 --> 00:50:51,966
En ik vergeet het nooit weer. Ik
lag bij hem in dezelfde barak.

598
00:50:52,920 --> 00:51:02,260
En ik kom ’s morgens dan in het
kamp. En ik heb een wortel.

599
00:51:02,260 --> 00:51:06,503
Vraag me niet hoe ik eraan gekomen ben. Maar ik
had die wortel. En die jongen die was doodziek.

600
00:51:07,820 --> 00:51:14,272
Dysenterie. Hij zegt: Kor, zegt hij, ik heb
zo’n honger. Mag ik die wortel wel van jou?

601
00:51:14,310 --> 00:51:19,152
Zeg: ja jongen, ik zeg: jij
mag die wortel van mij hebben.

602
00:51:19,152 --> 00:51:24,180
Maar de dag erop was hij
overleden en ik heb zijn graf met

603
00:51:24,180 --> 00:51:28,920
een paar andere jongens zelf
gegraven en weer dichtgegooid.

604
00:51:29,350 --> 00:51:35,730
En dat is wel hard. En ik heb ook iemand
meegemaakt, dat was de allereerste.

605
00:51:36,170 --> 00:51:45,060
Dat was een groot wonder. Die lag keurig opgebaard
in een dodenhuisje. Op katholieke wijze.

606
00:51:45,540 --> 00:51:51,380
Op het hoofdeind twee hoge kaarsen,
aan het voeteneind twee hoge kaarsen.

607
00:51:51,690 --> 00:51:58,610
Pastoor erbij met wijwater. Maar hij is aan
de buitenkant van het Roomse kerkhof begraven.

608
00:51:58,610 --> 00:51:59,734
Want hij was niet gewijd.

609
00:51:59,410 --> 00:52:06,270
En als je niet gewijd bent, dan kom je
niet op een.. het katholieke kerkhof.

610
00:52:06,270 --> 00:52:08,050
Maar dat was in Amersfoort dus nog.

611
00:52:08,050 --> 00:52:08,420
Dat was in Duitsland.

612
00:52:08,420 --> 00:52:09,160
In Duitsland.

613
00:52:09,160 --> 00:52:12,310
Dat was in Duitsland. Ja. Ja.

614
00:52:14,330 --> 00:52:18,492
Maar we hebben ons allemaal, we waren vier
jongens, we zijn allemaal geschrokken van hem.

615
00:52:18,492 --> 00:52:23,070
Want hij lag met ogen open. En
dat is een heel naar gezicht.

616
00:52:23,540 --> 00:52:26,550
En als je dan ook al zo mager
bent, het is al net een doodshoofd.

617
00:52:26,550 --> 00:52:31,749
Dan zie je die opengesperde
ogen, dat is, ja, niet leuk.

618
00:52:31,750 --> 00:52:32,164
Nee.

619
00:52:32,165 --> 00:52:32,579
Nee.

620
00:52:32,580 --> 00:52:33,202
[knip]

621
00:52:33,202 --> 00:52:42,850
Toen kwam dus dat moment dat u naar Duitsland
moest met die groep, met die Nederlandse groep.

622
00:52:42,900 --> 00:52:43,190
Ja.

623
00:52:43,190 --> 00:52:45,540
Waar ging u heen? Waar
werd u naartoe gebracht?

624
00:52:46,030 --> 00:52:50,481
We zijn in eerste instantie zijn we geweest in
Halle. Daar hebben we een paar dagen geweest.

625
00:52:50,481 --> 00:53:03,410
En toen zijn we vervoerd naar Böhlen bij Leipzig.
Dat is 22 kilometer achter de stad Leipzig.

626
00:53:03,410 --> 00:53:03,699
En hoe werd u daarheen gebracht?

627
00:53:03,700 --> 00:53:09,280
Met de trein.

628
00:53:09,280 --> 00:53:10,970
Hoe ging die reis?

629
00:53:10,970 --> 00:53:19,210
Slecht. In dichte veewagens. En pal op elkaar
natuurlijk. Je had weinig of geen bewegingsvrijheid.

630
00:53:19,210 --> 00:53:21,040
Wist u wat er zou gaan gebeuren?

631
00:53:21,640 --> 00:53:23,170
Echt niet.

632
00:53:23,170 --> 00:53:24,450
Wat werd daarover gedacht?

633
00:53:25,350 --> 00:53:34,280
Ja… Wat zouden ze met ons bezig
willen, hè? Dat was de gedachte.

634
00:53:34,280 --> 00:53:40,880
Wat staat ons nou nog verder te wachten?
Maar goed, we zijn dus toen aangekomen.

635
00:53:40,880 --> 00:53:44,640
En toen was er een dorpje ook
vlakbij Böhlen bij Leipzig.

636
00:53:44,640 --> 00:53:51,180
Dat heette Peres [spelling?]. Lippendorf
heette dat, sorry. Lippendorf.

637
00:53:52,060 --> 00:53:58,750
En dat waren gewoon een
soort iglo barakjes.

638
00:53:58,750 --> 00:54:06,562
Zo in de rondte. Je kon ook niet recht staan.
Daar lag een hoop stro in. En dat was onze bedstee.

639
00:54:06,562 --> 00:54:12,940
Ik had nog nooit geen kramp gehad
in mijn benen. Maar toen wel.

640
00:54:12,940 --> 00:54:19,946
Ik kreeg alle nachten had ik last van kramp in
mijn benen. Maar dat kwam van die koude grond. Ja.

641
00:54:19,870 --> 00:54:21,839
Want u lag gewoon op
die grond, op dat stro.

642
00:54:21,840 --> 00:54:32,290
Lag gewoon op die grond. En door ik dus klein
was kwam ik ongewild weer in een andere positie.

643
00:54:32,780 --> 00:54:40,740
Ik werd namelijk oppasser bij iemand,
die had altijd op de Rijnvaart gevaren.

644
00:54:40,810 --> 00:54:46,270
Wij noemden hem ook Kappi. Hij had ook
zo’n echte schipperspet had hij op.

645
00:54:46,270 --> 00:54:54,880
Maar hij kon natuurlijk behoorlijk Duits. En
die werd door zijn Duitse taal kameroudste.

646
00:54:55,840 --> 00:55:02,550
En daar werd ik corveeër bij. Dus ik moest
voor zijn natje en zijn droogje zorgen.

647
00:55:02,550 --> 00:55:05,060
En zijn bed opmaken en
zijn schoenen poetsen.

648
00:55:05,060 --> 00:55:08,900
Maar was dat een ongeschreven
iets dat u dat moest?

649
00:55:08,900 --> 00:55:09,250
Ja.

650
00:55:09,250 --> 00:55:11,850
Was ‘t privilege omdat
hij de kameroudste was?

651
00:55:11,850 --> 00:55:17,290
Ja. Hij was de kameroudste. Dus
hij koos mij uit als corveeër.

652
00:55:17,420 --> 00:55:20,764
Nou ja, verder had je niets te willen.
Maar ik hoefde dus niet naar die fabriek.

653
00:55:20,764 --> 00:55:28,930
Dat was er bij voor. Maar die man heeft later
ook nog gezeten hier in Nederland ook hoor.

654
00:55:28,930 --> 00:55:37,069
Want dat was een, ja, wij zeggen dan in het
Gronings: dat was een min iemand. Wat deed hij?

655
00:55:37,070 --> 00:55:46,440
Hij kocht sokken, overhemden,
gouden ringen kocht hij

656
00:55:46,440 --> 00:55:51,730
allemaal op zogenaamd voor
een paar extra porties eten.

657
00:55:51,770 --> 00:56:01,580
Voor een paar sokken twee keer eten.
Voor een overhemd vier keer een maaltijd.

658
00:56:01,640 --> 00:56:07,970
Maar dat ging ten koste van de mensen die
daar aanwezig waren. Die kregen steeds minder.

659
00:56:08,250 --> 00:56:17,530
En zelfs gouden ringen heeft hij wel opgekocht.
En ja, hij had toch een soort privilege.

660
00:56:17,530 --> 00:56:22,680
Hij mocht ook buiten het kamp.
Maar toen is een keer gebeurd.

661
00:56:23,220 --> 00:56:29,410
Toen had hij van de Duitse leiding
geld gekregen voor postzegels.

662
00:56:29,560 --> 00:56:34,320
Want oh, grote wonder, wij mochten
een brief naar huis schrijven.

663
00:56:34,880 --> 00:56:39,102
Maar dat geld, daar moest hij postzegels
voor kopen. Maar dat heeft hij niet gedaan.

664
00:56:39,102 --> 00:56:42,430
Hij is naar de kroeg gegaan en hij
heeft hem ongeveer zat gezopen.

665
00:56:42,430 --> 00:56:49,547
En dat zijn ze aan de weet gekomen.
Nou, toen heeft hij het geweten.

666
00:56:50,900 --> 00:56:56,130
Hij heeft toch wel op zijn sodemieter gehad
van eigen jongens, van de eigen kampgenoten.

667
00:56:56,130 --> 00:56:56,980
Die mochten dat doen?

668
00:56:56,980 --> 00:57:03,960
Ja hoor. Die mochten hem
slaan en wat ze maar wilden.

669
00:57:03,960 --> 00:57:08,020
En maar janken natuurlijk, hè. Maar
hij is afgevoerd in, naar Leipzig.

670
00:57:08,020 --> 00:57:17,690
Hij is daar in de staatsgevangenis terechtgekomen,
waar ook Rinus van der Lubbe is geweest.

671
00:57:18,470 --> 00:57:22,150
En toch heeft hij daar nog
weer een baantje gekregen.

672
00:57:22,530 --> 00:57:26,740
Want veel later, dan was er
iemand van Beverwijk, die hebben

673
00:57:26,740 --> 00:57:32,590
ze gepakt door zijn brief,
want die werd gecensureerd.

674
00:57:32,590 --> 00:57:36,800
Maar daar hebben ze wat in gevonden
wat hun niet welgevallig was.

675
00:57:36,800 --> 00:57:42,180
En die is ook afgevoerd naar de
staatsgevangenis in Leipzig en

676
00:57:42,180 --> 00:57:46,240
die kwam Kappi, want zo noemden
we hem, die kwam hem daar tegen.

677
00:57:46,240 --> 00:57:50,900
Maar toen had hij weer een baantje. En
een goed baantje. Ook goed van eten. Ja.

678
00:57:50,900 --> 00:57:54,260
Maar toen was Kappi weg toen had
u dus, was u geen corveeër meer.

679
00:57:54,260 --> 00:58:00,070
Nee. Nee. Ik ben al eerder hoor. Want ik kon
niks goed bij die man doen. Helemaal niks.

680
00:58:00,160 --> 00:58:10,057
Want die Duitse commandant over ons, ik moet
zeggen: dat is de enigste SS-man, een goede SS-man.

681
00:58:10,058 --> 00:58:21,509
Echt waar. Want ik herinner me nog op een
zondagmiddag, knallende onweer met veel regen.

682
00:58:21,510 --> 00:58:28,000
En aan de achtereind van
ons kamp, waar die barakjes

683
00:58:28,000 --> 00:58:31,103
stonden, daar dreven de
koffers, die dreven in de rondte.

684
00:58:31,103 --> 00:58:32,890
Het water wou niet weg.

685
00:58:33,200 --> 00:58:41,770
En hij kwam zelf met een schep in een
sportbroekje met zijn blote bast en hij ging gewoon

686
00:58:41,770 --> 00:58:48,480
naar diverse tenten toe en vroeg: jongens, help
mee om die jongens even watervrij te maken.

687
00:58:48,480 --> 00:58:51,030
Ik heb nog nooit zo iemand meegemaakt.

688
00:58:51,030 --> 00:58:52,620
Weet u zijn naam nog?

689
00:58:52,670 --> 00:58:56,605
Ik weet zijn naam niet meer. En ik weet
wel hij heeft niet lang bij ons geweest.

690
00:58:56,605 --> 00:59:01,480
Want die was te goed en die is
weer naar het oostfront gestuurd.

691
00:59:01,480 --> 00:59:02,490
Hoe groot….ja?

692
00:59:02,490 --> 00:59:08,590
Er waren twee gewone soldaten, SS-mannen.
Nou, dat waren ploerten. Maar hij niet, hoor.

693
00:59:08,590 --> 00:59:12,900
Hij heeft nooit een
stokslag uitgedeeld. Nooit.

694
00:59:13,230 --> 00:59:14,949
Maar die twee anderen, nou,
dat waren gewoon ploerten.

695
00:59:14,950 --> 00:59:15,700
Hoe groot…

696
00:59:15,700 --> 00:59:21,810
Dus, en toen werd er tegen mij gezegd
van: jij gaat morgen naar de fabriek.

697
00:59:21,810 --> 00:59:28,383
Ik wil je hier niet meer zien. Nou, dat
was het. En ik moest ook naar de fabriek.

698
00:59:28,384 --> 00:59:33,430
Maar dat wist ik niet, maar
de allereerste keer, we

699
00:59:33,430 --> 00:59:39,250
waren dat kamp uit en toen
klonk er vooraan: ein Lied!

700
00:59:40,060 --> 00:59:42,497
Nou, en we moesten zingen.
En wat zongen we altijd?

701
00:59:42,498 --> 00:59:51,120
(zingt) Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje
weer aan. Nou, dan hadden we het liedje gedaan.

702
00:59:51,120 --> 00:59:59,450
En dan hadden we weer een meter
of twintig gelopen. Ein Lied!

703
00:59:59,450 --> 01:00:06,930
(zingt) Heide [spelling?] Marie. Nou, dan
was dat weer afgelopen twintig meter verder.

704
01:00:06,930 --> 01:00:14,220
Want die soldaat, die had ook in Rusland
gevochten. Die had maar één arm meer.

705
01:00:14,430 --> 01:00:17,340
En, maar die kreeg de
naam van ‘ein Lied’.

706
01:00:17,340 --> 01:00:18,620
(gniffelt)

707
01:00:18,690 --> 01:00:24,840
Ja, ze hadden zo daar een naam. Want op de
fabriek daar hield ook een Gestapoman toe.

708
01:00:25,020 --> 01:00:35,250
En die had een glazen oog. Nou, dat was altijd het
boze oog. Ja. (fluistert) Pas op, jongens, hoor.

709
01:00:35,480 --> 01:00:35,959
Het boze oog komt eraan. Ja,
daar moest je je voor waken, hè?

710
01:00:35,960 --> 01:00:39,430
Hadden jullie zelf ook
bijnamen voor elkaar?

711
01:00:39,430 --> 01:00:40,470
Nee, wijzelf niet.

712
01:00:40,470 --> 01:00:42,820
Nee nee.

713
01:00:42,820 --> 01:00:46,190
Nee. Nou, dat is nog iets
komisch, wat me overkomen is.

714
01:00:46,190 --> 01:00:49,680
Ik had van thuis uit dus
een koffer met kleren.

715
01:00:49,840 --> 01:00:58,170
En daar zaten ook twee truitjes
in, twee wollen truitjes met

716
01:00:58,170 --> 01:01:04,129
katoenen kraag en eind van de
mouwen… ja, hoe noem je deze ook?

717
01:01:04,260 --> 01:01:04,580
Manchetten?

718
01:01:04,580 --> 01:01:06,420
Ja, de manchetten.

719
01:01:06,800 --> 01:01:14,290
En mijn baas toen, die zei: ik
neem een keer zeeppoeder mee en

720
01:01:14,310 --> 01:01:19,690
dan moet je die truien, die
moet je maar een keer uitwassen.

721
01:01:19,690 --> 01:01:20,798
Nou, dat was goed.

722
01:01:20,798 --> 01:01:26,297
Want er was een hele grote centerberg [spelling?]
en die leverde, daar zat nog vuur in.

723
01:01:26,298 --> 01:01:32,240
Dat was gloeiend heet. Nou, en ik had
een lege marmeladebus, ongeveer zo.

724
01:01:32,980 --> 01:01:37,910
Water erin, goed zeeppoeder erin. En na
een uur, ik zei: nou kan het zeker wel.

725
01:01:39,200 --> 01:01:45,130
Ja, dat zou wel kunnen, dacht hij ook.
Nou, en ik zou die truien eruit halen.

726
01:01:45,130 --> 01:01:54,770
En ik haal twee kragen en vier manchetten.
Zo heet, het was allemaal verbrand.

727
01:01:54,770 --> 01:01:56,600
(lacht) Maar dat was wel een
kleine ramp, neem ik aan.

728
01:01:56,600 --> 01:01:58,180
Dat was een kleine ramp ja. Ja.

729
01:01:58,180 --> 01:01:59,440
Ja.

730
01:01:59,830 --> 01:02:06,960
Maar ja, die winter, ja, daar heb ik echt
veel gehad dat ik mijn winterjas bij me had.

731
01:02:06,960 --> 01:02:10,159
Want toen sliep u ook gewoon
daar op die vloer van die hutjes?

732
01:02:10,160 --> 01:02:16,050
Nee hoor. Toen waren we… Later zijn we verhuisd
naar Peres [spelling?] en dat waren houten barakken.

733
01:02:16,050 --> 01:02:16,200
Ja.

734
01:02:16,780 --> 01:02:21,830
En dat kamp daar, dat eerste kamp, hoe groot
was dat ongeveer? Hoeveel mensen zaten daar?

735
01:02:21,830 --> 01:02:26,740
Nou, daar zaten niet meer
als een 150. Meer niet.

736
01:02:26,740 --> 01:02:28,140
Maar… En waren dat
allemaal Nederlanders?

737
01:02:28,140 --> 01:02:29,250
Allemaal Nederlanders. Ja.

738
01:02:29,250 --> 01:02:32,580
En dat werk wat u daar moest doen
in die fabriek, wat hield dat in?

739
01:02:32,580 --> 01:02:37,090
Ja, dat waren
bomtrechters dichtgooien.

740
01:02:37,220 --> 01:02:44,500
Maar ik werkte bij een oude baas en
nou, die was zeker al wel 65 jaar.

741
01:02:45,210 --> 01:02:48,470
En daar heb ik nooit geen problemen
mee gehad. Het was mijn baas.

742
01:02:48,470 --> 01:02:55,450
En ik moest ook iedere keer schroeven
losdraaien. Want die kwamen in de spoorbiels.

743
01:02:55,510 --> 01:02:57,440
En die werden weer wat recht geslagen.

744
01:02:57,440 --> 01:03:01,760
En dan kwam de schroefdop met een beetje
olie moesten er weer op gedraaid worden.

745
01:03:01,760 --> 01:03:08,430
Dat was heel gemakkelijk werk voor mij.
Maar ook dus wel bomtrechters dichtgooien.

746
01:03:08,820 --> 01:03:14,910
En dan hebben we een hele strenge winter gehad
in 1944. Hier in Nederland ook maar daar ook.

747
01:03:14,910 --> 01:03:19,710
En dan waren er zulke lange beitels, zo
dik, en dan liepen ze in een punt uit.

748
01:03:19,710 --> 01:03:24,520
En die zette je op de grond met een
voorhamer, zo’n grote zware hamer.

749
01:03:24,520 --> 01:03:30,020
En dan maar zorgen dat je wat in blokken
kreeg. Want dat was geen werk gelijk.

750
01:03:30,020 --> 01:03:36,280
En ik heb een keer een wagon met
pure blokken zwavel moeten lossen.

751
01:03:37,070 --> 01:03:41,767
Toen het leeg was kon ik uit mijn
ogen praktisch niet meer zien.

752
01:03:41,767 --> 01:03:48,120
Zo zeer, zo pijnlijk deden
mijn ogen van dat zwavel.

753
01:03:48,120 --> 01:03:55,580
En nog later, toen wouden ze mij rangeerder
maken. Maar ik heb dat niet gewild.

754
01:03:55,940 --> 01:04:00,330
En ik had toen een paar
goede Duitsers op mijn hand.

755
01:04:00,330 --> 01:04:05,410
Dat waren ook gewone arbeiders hoor. Maar
die hebben het verder met rust gelaten.

756
01:04:05,410 --> 01:04:08,580
Maar ja, dan moest je
bij nacht ook werken.

757
01:04:08,770 --> 01:04:14,440
En nou, dat zag ik eigenlijk niet
zitten met die bombardementen.

758
01:04:14,520 --> 01:04:21,710
Over de bombardementen gesproken: mijn
allereerste, toen zat ik in de bruinkoolmijn.

759
01:04:21,910 --> 01:04:25,643
Want dat werd daar gedolven,
bruinkool, en daar werd

760
01:04:25,643 --> 01:04:31,050
synthetisch benzine
uitgehaald voor de Wehrmacht.

761
01:04:31,050 --> 01:04:41,210
(toetergeluid op de achtergrond) En ik zit
daar in die bruinkoolmijn, niet te ver eronder.

762
01:04:41,210 --> 01:04:44,940
Was de eerste bombardement
op die fabriek.

763
01:04:45,270 --> 01:04:53,550
En de Duitse vrouwen en kinderen, die zaten ook
bij ons in. En dan kun je zien wat propaganda is.

764
01:04:53,960 --> 01:04:59,560
Want hier werd verteld in Nederland,
nou, de Duitse vrouwen die zaten met een

765
01:04:59,560 --> 01:05:05,170
bombardement prinsheerlijk in de schuilkelders
te breien of te kaarten of iets dergelijks.

766
01:05:05,890 --> 01:05:13,590
Nou, dat was niet waar. Oh, mijn
arme Küchen. Daar hadden ze het over.

767
01:05:13,590 --> 01:05:18,650
Oh, mein arme Küchen und mein Haus.
Ja, daar prakkiseerden ze over.

768
01:05:18,650 --> 01:05:20,723
Maar ze zaten niet te breien
of te kaarten. Helemaal niet.

769
01:05:21,050 --> 01:05:23,470
Hoe keek u tegen die mensen aan, toen?

770
01:05:28,710 --> 01:05:31,490
Ja, we hadden er niks
mee, met die burgers niet.

771
01:05:31,850 --> 01:05:35,030
Er waren wel enkele mensen
bij, die hebben wel contact

772
01:05:35,030 --> 01:05:42,180
gehad met deze en gene burger,
maar ik heb het nooit gehad.

773
01:05:42,180 --> 01:05:46,860
Nee. Maar ik heb in totaal
acht bombardementen meegemaakt.

774
01:05:46,860 --> 01:05:51,830
Hoe gaat zo’n bombardement dan? Hoelang
duurt dat en hoe hard hoor je dat?

775
01:05:51,830 --> 01:06:01,830
Nou, dat begint met vooralarm. Dat zijn
dan bepaalde stoten op zo’n sirene.

776
01:06:01,920 --> 01:06:13,930
Dat gaat nogal lang. En dat is vooralarm. En dan
krijg je aanvalsalarm. En dan duurt dat korter.

777
01:06:13,930 --> 01:06:17,410
Maar daar kan soms maar
een hele kleine tussenpoos

778
01:06:17,410 --> 01:06:21,630
in zitten, tussen die
vooralarm en die grote alarm.

779
01:06:21,630 --> 01:06:31,190
Dus want zo is mij een keer overkomen, was ik
eigenlijk te laat om in zo’n schuilkelder te komen.

780
01:06:31,820 --> 01:06:38,730
Het is me wel gelukt maar in de haast heb ik me
tegen mijn enkel aangetrapt. En dat was in december.

781
01:06:39,120 --> 01:06:47,070
En in januari, of in juli 45 liep ik met
diezelfde zweren nog bij mijn huisarts.

782
01:06:47,070 --> 01:06:49,680
Toen was het nog niet dicht.

783
01:06:50,270 --> 01:06:53,370
Maar dan, dan komt dus
dat aanvalsalarm. En dan…

784
01:06:54,450 --> 01:07:00,940
En dan zorg je dat je dus in een schuilkelder kwam,
hè. En er waren allemaal mijnen en oude mijnen.

785
01:07:00,940 --> 01:07:04,967
Nou, dan had je een berg grond op
je, zo hoog als de Martinitoren.

786
01:07:04,968 --> 01:07:13,047
En als je daar heel ver in op ging, dan kwam
je kletsnat van het grondwater er weer uit.

787
01:07:13,047 --> 01:07:15,090
Ergens was het levensgevaarlijk
want het had maar één ingang.

788
01:07:15,090 --> 01:07:15,390
Ja.

789
01:07:15,390 --> 01:07:18,010
Maar we moesten wat.

790
01:07:19,520 --> 01:07:21,620
Hoorden jullie dan ook het
geraas van de vliegtuigen en die…

791
01:07:22,230 --> 01:07:23,960
Oh ja, ja, ja, ja, ja.

792
01:07:23,960 --> 01:07:28,340
Ondanks die diepte?

793
01:07:28,340 --> 01:07:34,240
En de laatste die heb ik
meegemaakt in de maand maart.

794
01:07:34,780 --> 01:07:42,470
En toen werd er een aanval gedaan op de fabriek.
En toen hebben ze ook met luchtmijnen gewerkt.

795
01:07:43,100 --> 01:07:46,850
En op die rangeerplaats,
daar stonden ook allemaal

796
01:07:46,850 --> 01:07:51,080
lege wagons, waar dat
bruinkool dan aangevoerd werd.

797
01:07:51,080 --> 01:07:59,207
En toen is één van die wagons, die
is als een veertje opgetild, en

798
01:07:59,208 --> 01:08:03,570
dan moet je nagaan, die wagon, die
was zo leeg zeker al wel tien ton.

799
01:08:03,570 --> 01:08:08,870
Die is als een veertje opgetild en
die stond op een zolder zo hoog.

800
01:08:08,870 --> 01:08:11,940
Maar toen hebben ze ook
met luchtmijnen gewerkt.

801
01:08:11,940 --> 01:08:16,010
Maar toen zat ik met iemand
van de stad Groningen, Sjors

802
01:08:16,010 --> 01:08:21,180
Houwen [spelling?] zat ik in een
stropakbult midden in het veld.

803
01:08:21,730 --> 01:08:29,250
Niet wetende, rechts van ons, een paar
honderd meter, daar had je zogenaamde FlaK.

804
01:08:29,560 --> 01:08:36,670
En dat was luchtdoelafweergeschut.
En daar hebben ze het ook op gemunt.

805
01:08:37,190 --> 01:08:42,820
Dat was die bombardement, die was
na een goed uur was dat afgelopen.

806
01:08:42,820 --> 01:08:48,880
En het begon altijd met lichtkogels. Daar
begon het… er waren altijd jagers bij.

807
01:08:48,880 --> 01:08:52,380
Zogenaamde jagers, en die
gooiden de lichtkogels uit.

808
01:08:52,380 --> 01:09:00,600
En als die half uit waren dan kwam het
bombardement. Dus en toen is dat ook gebeurd.

809
01:09:00,600 --> 01:09:02,520
En het bombardement was afgelopen.

810
01:09:02,520 --> 01:09:06,110
Toen zegt die Sjors Houwen:
Kor, zegt hij, wij moeten naar

811
01:09:06,110 --> 01:09:09,649
het kamp, want dat hele kamp
dat staat in brand bij ons.

812
01:09:10,000 --> 01:09:16,010
Ik zei: jongen, ik zeg: wacht nog eventjes.
Ze kunnen misschien nog wel weer terugkomen.

813
01:09:16,010 --> 01:09:18,020
Maar hij wou niet wachten. Hij weg.

814
01:09:18,020 --> 01:09:22,300
Hoe kwam het dan dat u daar in dat
veld zat? Dat u niet in dat kamp was?

815
01:09:22,300 --> 01:09:28,590
Omdat ik het niet vertrouwde. In ons kamp daar
waren schuilkeldertjes met zo’n laagje grond.

816
01:09:28,590 --> 01:09:33,840
Nou, daar ging gewoon een mortier er
al door. Dus dat vertrouwde ik niet.

817
01:09:33,840 --> 01:09:39,437
Dus en toen uit die stropakbult. En dus, hij
rende maar weg. En hij kwam gelijk weer terug.

818
01:09:39,437 --> 01:09:44,964
Hij zegt: Kor, zegt hij, moet je eens
even kijken. Nou, ik met hem mee.

819
01:09:44,965 --> 01:09:49,890
En je kunt het geloven of
niet, vijfentwintig meter van

820
01:09:49,890 --> 01:09:54,490
ons vandaan vier gaten zo
groot als een boerenschuur.

821
01:09:55,080 --> 01:10:03,350
En toch hebben wij van die bom die
daar gevallen is, niks vernomen.

822
01:10:03,800 --> 01:10:06,040
Ook geen luchtdruk, ook geen scherm.

823
01:10:06,040 --> 01:10:11,784
We hebben daar schijnbaar te dicht
op gezeten, want de luchtdruk

824
01:10:11,920 --> 01:10:17,030
die is als het ware als een
paraplu over ons heen gekomen.

825
01:10:17,310 --> 01:10:19,154
Ons is toen niks overkomen.

826
01:10:19,720 --> 01:10:26,330
Maar, nou, we zijn dus teruggegaan naar het
kamp en daar was dus alles toch nog goed.

827
01:10:27,370 --> 01:10:31,560
Er waren geen bommen op gevallen.

828
01:10:34,630 --> 01:10:37,560
Beetje drinken hoor, bij
die oude baas werkte, toen

829
01:10:37,560 --> 01:10:42,740
zei hij in november een keer
tegen mij: Kor, zegt hij.

830
01:10:42,740 --> 01:10:49,540
Of Karl, noemde hij mij. Karl, als het
Weihnachten ist, kommst du bei mich zu essen.

831
01:10:49,540 --> 01:11:02,210
Dat is ook gebeurd. Ik weet nóg wat ik heb
gehad. Dat was surrogaatkoffie met Weihnachtskoek.

832
01:11:02,390 --> 01:11:12,390
En ’s middags waren het geschilde aardappels,
rode kool en als toetje pompoenenpap.

833
01:11:13,540 --> 01:11:20,370
En het eten was op en ’s middags tegen een
uur of drie we kregen weer surrogaatkoffie,

834
01:11:20,740 --> 01:11:27,170
we kregen nog eens weer Weihnachtskuchen
en tegen vijf uur zijn we weer vertrokken.

835
01:11:27,170 --> 01:11:29,739
We hebben hem vriendelijk bedankt.
Want was nog iemand meer bij.

836
01:11:29,740 --> 01:11:31,410
Dat was bij hem thuis.

837
01:11:31,460 --> 01:11:33,640
Dat was gewoon bij hem thuis. Ja.

838
01:11:33,640 --> 01:11:36,259
Dat was heel bijzonder, denk ik.

839
01:11:36,260 --> 01:11:36,789
Ja, dat was heel bijzonder.

840
01:11:36,790 --> 01:11:37,160
Ja.

841
01:11:37,160 --> 01:11:41,815
Hij had ook twee kinderen. En ik weet nog,
we zijn aan het mens-erger-je-nieten geweest.

842
01:11:42,570 --> 01:11:43,550
Maar Duitsland heeft gewonnen. (lacht) Wij hebben
niet gewonnen. Nee, Duitsland had toch gewonnen.

843
01:11:43,550 --> 01:11:55,810
Ja. Dus en we zijn daar vertrokken.
Maar we hadden alweer honger.

844
01:11:55,810 --> 01:11:59,300
En toen zijn we zogenaamd
op de biets gegaan.

845
01:12:00,680 --> 01:12:04,270
Kwamen we bij een hele
grote herenboer. En…

846
01:12:05,860 --> 01:12:07,790
Want was u daar zeg maar
in vrijheid naartoe gelopen?

847
01:12:07,790 --> 01:12:12,060
Ja, o ja, dat moet
ik nog even vertellen.

848
01:12:12,150 --> 01:12:19,180
We waren… Ik ging eerst, en heel veel jongens,
allemaal, die gingen onder bewaking naar die fabriek.

849
01:12:19,180 --> 01:12:28,230
Maar later zijn er mensen vrijgekomen. Dat
wil zeggen, ze moesten wel naar die fabriek.

850
01:12:28,230 --> 01:12:31,510
Maar zonder bewaking.
En daar was ik ook bij.

851
01:12:31,860 --> 01:12:38,785
En die mochten ook het kamp uit wanneer ze
maar wilden. Dat ging niet onder bewaking.

852
01:12:38,785 --> 01:12:43,790
Dan had je de volledige vrijheid.
En dat heb ik ook getroffen.

853
01:12:43,790 --> 01:12:47,129
Dat was een soort vertrouwenspositie,
die u… een soort privilege. ..?

854
01:12:47,130 --> 01:12:48,100
Ja, dat denk ik wel, van hun.

855
01:12:48,100 --> 01:12:50,970
Kwam het wel eens in u
op om dan te vluchten?

856
01:12:50,970 --> 01:12:54,900
Ja, er zijn wel gevlucht bij ons. Ja.

857
01:12:54,900 --> 01:12:58,200
En hoe, wat… lukte dat?

858
01:12:58,200 --> 01:13:00,070
Die zijn gepakt en weer teruggekomen.

859
01:13:00,070 --> 01:13:01,129
Nou, je wilt niet weten
hoe ze eruit zagen.

860
01:13:01,130 --> 01:13:04,910
Dus het kwam niet in
u op om dat te doen.

861
01:13:04,910 --> 01:13:09,930
Nee hoor. Oh nee. In de
beginfase toen we daar waren wel.

862
01:13:10,140 --> 01:13:18,667
Want omdat daar een hele grote rangeerplaats was
met al die wagons. En dan had je zo’n vierkantje.

863
01:13:18,668 --> 01:13:24,160
En daar zat gaas voor met een
papier. En daar stond op van: Leer.

864
01:13:24,890 --> 01:13:28,250
Nou, wij hebben in de
beginfase, omdat wij geen Duits

865
01:13:28,250 --> 01:13:32,850
konden, vaak gedacht: Oh, dat
is Leer, vlakbij Nieuweschans.

866
01:13:32,850 --> 01:13:38,990
Maar nee, leer was leeg. Dat was het. Nee, het
is maar goed dat we daar niet ingesprongen bennen.

867
01:13:38,990 --> 01:13:40,470
Nee.

868
01:13:40,790 --> 01:13:41,880
(lacht) Nee.

869
01:13:41,880 --> 01:13:48,561
Maar, die oude Strehlow
[spelling?], zo heette die

870
01:13:48,561 --> 01:13:51,547
man, ik zou hem nou nog
kennen uit tienduizend mensen.

871
01:13:51,548 --> 01:13:58,980
Maar hij had een hele grote moedervlek op zijn
wang. Dus daar zou ik hem zo uit kunnen halen.

872
01:13:58,980 --> 01:14:06,910
Maar die zei toen in april, begin
april: Karl, zegt hij, als de

873
01:14:06,910 --> 01:14:12,860
Amerikanen kwamen dan zou het vijf
minuten achter elkaar alarm geven.

874
01:14:12,860 --> 01:14:17,140
Dat gebeurde anders nooit, dat was
met twee minuten, dan was dat gebeurd.

875
01:14:17,140 --> 01:14:25,235
Maar toen zou dat vijf minuten duren. En
op een zekere dag, ik kon niet meer werken.

876
01:14:25,235 --> 01:14:26,869
Ik had zo’n last van mijn enkel.
Kon geen stap verzetten zowat.

877
01:14:26,870 --> 01:14:33,445
Maar het gonsde die dag van geruchten.

878
01:14:33,446 --> 01:14:40,130
De Amerikanen die waren hier en ze waren daar en
ze waren maar vijftig kilometer meer van ons af.

879
01:14:40,410 --> 01:14:46,185
En toen dacht ik: Kor, ga maar naar de
keuken en haal je warme eten al vast maar op.

880
01:14:46,330 --> 01:14:52,190
Dan heb je dat gehad. Dus en met
veel moeite heb ik dat gedaan.

881
01:14:52,720 --> 01:14:59,330
En toen tegen vier uur, nou, dat was
al ongehoord, want dat was anders

882
01:14:59,330 --> 01:15:05,830
altijd tussen vijf en zes, dat de
mensen die toch nog onder bewaking

883
01:15:05,830 --> 01:15:11,940
naar de fabriek gingen, die kwamen
oh, grote wonder, zingend thuis.

884
01:15:12,540 --> 01:15:17,540
Nou, dat gebeurde nooit meer. Ja, je was zo
moe, je had geen zin aan zingen natuurlijk.

885
01:15:17,540 --> 01:15:27,290
En ’s avonds om zeven
uur alarm. Vijf minuten.

886
01:15:28,220 --> 01:15:35,000
Nou, dat was wat voor ons, hè.
En even later, nou, misschien twee

887
01:15:35,000 --> 01:15:43,950
kilometer van ons af, twee
Amerikaanse motoren en zwaarbewapend.

888
01:15:44,120 --> 01:15:48,350
Ze zijn van de motor afgestapt,
zijn even in de rondte gekeken,

889
01:15:48,730 --> 01:15:52,070
zijn weer op de motor gestapt
en zijn weer teruggegaan.

890
01:15:53,020 --> 01:15:59,540
Maar die aankomende nacht heb ik dat
niet vertrouwd en ik ben met vier

891
01:15:59,540 --> 01:16:06,340
dorpsgenoten, nee, drie dorpsgenoten
en een uit Uithuizermeeden zijn we

892
01:16:06,340 --> 01:16:11,630
teruggegaan naar die oude mijnen en
daar hebben we de nacht doorgebracht.

893
01:16:12,290 --> 01:16:21,930
Toen, die morgen zijn we toch teruggegaan naar onze
kamp. Toen kwamen mensen voorbij uit Beverwijk.

894
01:16:22,420 --> 01:16:28,840
En die hebben we gevraagd: hoe lijkt
dat in het kamp? Nou, alles rustig.

895
01:16:29,190 --> 01:16:33,110
Maar die jongens, die waren al om
vijf uur uit het kamp vertrokken.

896
01:16:33,550 --> 01:16:42,090
Maar om zes uur, toen waren er
Duitse Hilfpolizei en die hebben

897
01:16:42,090 --> 01:16:47,980
de achtergebleven jongens in colonne
gezet en van die fabriek weg.

898
01:16:47,980 --> 01:16:57,260
En mits komen wij daar ook binnen in dat kamp.
En dat was gelijk: auch mit. En wij in colonne.

899
01:16:57,260 --> 01:17:06,020
Nou, toen zouden we in een dorp Espenheim,
daar zouden we eten krijgen, wat niet gebeurde.

900
01:17:06,460 --> 01:17:12,120
En we kwamen dus al
verder van die fabriek af.

901
01:17:12,120 --> 01:17:15,470
Maar die Hilfpolizei, ja, dat
waren allemaal ouwe taaies.

902
01:17:15,760 --> 01:17:25,670
Die waren er zo zat van en die lieten ons gaan.
Met een zegje erbij: niet naar de fabriek.

903
01:17:25,860 --> 01:17:30,114
Nou, daar hadden we ook echt geen lust
in, om weer naar de fabriek te gaan.

904
01:17:30,114 --> 01:17:33,950
En we waren dus toen
op dat moment vijf man.

905
01:17:34,580 --> 01:17:38,203
En toen hebben we tegen elkaar
gezegd: jongens, we gaan uit elkaar

906
01:17:38,203 --> 01:17:46,660
want als we naar een landbouwer of
gewoon naar een burger gaan en we

907
01:17:46,660 --> 01:17:52,510
vragen om een hap eten dan krijg je
met drie personen meer als met vijf.

908
01:17:52,940 --> 01:17:56,240
Dus dat is ook gebeurd.
We zijn uit elkaar gegaan.

909
01:17:56,450 --> 01:18:04,780
En een half uur later, wij zijn
bij een landbouwer terechtgekomen.

910
01:18:05,020 --> 01:18:09,673
Waren ook gewonde Duitse soldaten.
En… maar die deden ons niks.

911
01:18:09,673 --> 01:18:14,290
Dat waren gewone soldaten, dat waren
geen SS-mannen of iets dergelijks.

912
01:18:14,290 --> 01:18:18,290
En wij hebben daar ook nog een hap
gegeten. En we zitten daar even buiten.

913
01:18:18,690 --> 01:18:21,440
Komen die andere twee
jongens daar ook aan.

914
01:18:21,690 --> 01:18:26,070
Nou, toen hebben we dus gezegd:
nou blijven we bij elkaar.

915
01:18:27,440 --> 01:18:33,060
Nou, die nacht waren we nog
steeds niet bevrijd, wouden we in

916
01:18:33,060 --> 01:18:38,525
een dal slapen, waar dus geen
wind was, ook in een stropakbult.

917
01:18:39,590 --> 01:18:47,023
Maar dat kon niet. Daar was de
Hitlerjugend. Gewapend met Panzerfausten .

918
01:18:47,023 --> 01:18:52,060
En daar was geen sprake van dat wij daar
konden slapen. Wij konden aan de weg slapen.

919
01:18:52,430 --> 01:19:03,580
Dat is ook gebeurd. En die morgen daarop was een
van onze jongens, die had griepverschijnselen.

920
01:19:04,080 --> 01:19:11,660
Die was lang niet lekker. We zijn ook maar
twee kilometer verder gegaan. Lopend steeds.

921
01:19:11,840 --> 01:19:18,050
Kwamen we bij een hele grote
herenboer en daar waren Russen en

922
01:19:18,050 --> 01:19:22,710
mensen uit de Oekraïne en die deden
anders niks als aardappels eten.

923
01:19:22,710 --> 01:19:34,380
Nou, wij hebben dat ook maar gedaan. Gepofte
aardappels, gekookte aardappels, gekookt in schil.

924
01:19:34,380 --> 01:19:35,960
Hele dag hebben we daar
aardappels gegeten.

925
01:19:35,960 --> 01:19:37,550
Omdat er zoveel voorhanden was daar?

926
01:19:37,550 --> 01:19:41,066
Ja, er was zoveel voorhanden. Het was
een hele grote herenboer, was dat.

927
01:19:41,066 --> 01:19:51,850
En tegen zo’n uur of vier, we staan
buiten even met een Duitser te praten.

928
01:19:51,850 --> 01:19:55,450
En die vraagt ons zo, waar of wij gewerkt
hadden, en waar wij gewoond hadden.

929
01:19:55,450 --> 01:20:03,010
We zeiden: in Peres. En we hebben
in die bruinkoolfabriek gewerkt.

930
01:20:03,670 --> 01:20:11,430
En hij hoorde ons even aan,
hij loopt weg en binnen

931
01:20:11,430 --> 01:20:17,510
de kortste keren twee
OT-mensen, organisatie Todt.

932
01:20:18,340 --> 01:20:25,180
Die zeiden tegen ons, als we met vijf minuten
niet weg waren, dan schoot hij ons weg.

933
01:20:25,180 --> 01:20:31,820
Nou, wij wilden dus wel weg. Toen zijn
we vertrokken naar een dorpje Otterwisch.

934
01:20:33,390 --> 01:20:39,240
Daar hebben we net als Jezus
geslapen in een schapenstal.

935
01:20:40,810 --> 01:20:51,990
De morgen daarop… We hadden ook een klein beetje
meel gekregen van de Groninger met wat levertraan.

936
01:20:51,990 --> 01:20:53,480
Van welke Groninger?

937
01:20:53,480 --> 01:20:55,420
Uit Winsum.

938
01:20:55,520 --> 01:20:56,500
Een medegevangene.

939
01:20:56,500 --> 01:20:57,540
Ja, een medegevangene.

940
01:20:57,540 --> 01:21:00,676
Die had een pakket thuisgekregen
daar kregen we dus

941
01:21:00,676 --> 01:21:04,200
een beetje meel van en
ook een beetje levertraan.

942
01:21:04,740 --> 01:21:09,810
Nou, we hebben een mooi
tijdje in dat bos geweest.

943
01:21:09,950 --> 01:21:18,640
En we hebben daar pannenkoeken gebakken in
levertraan. En u wilt niet weten hoe lekker.

944
01:21:18,640 --> 01:21:21,820
Echt, het smaakt ons tot de
tenen aan toe. Zo heerlijk.

945
01:21:21,820 --> 01:21:28,485
Maar terwijl we daar zaten, kwamen er
acht van die T-vliegers [uitgesproken als

946
01:21:28,485 --> 01:21:34,930
“tie-vliegers”], van die Amerikaanse jagers…
en die schoten ook op alles wat bewoog.

947
01:21:35,320 --> 01:21:43,770
Nou, we zijn weer gevlucht naar die
schapenstal. En weer de nacht doorgebracht.

948
01:21:45,190 --> 01:21:51,720
En de andere dag ’s morgens
(wordt emotioneel) om tien

949
01:21:51,720 --> 01:22:02,090
uur Amerikanen in grote
Shermantanks en wij waren vrij.

950
01:22:02,090 --> 01:22:18,043
Dat kan je je niet voorstellen. Wat dat
is, als je een jaar zo geleefd hebt.

951
01:22:18,044 --> 01:22:26,319
En je wordt dan bevrijd door de Amerikanen. Het was
groot feest onder elkaar. Ja, ik jank nou even.

952
01:22:26,320 --> 01:22:26,870
Dat mag hoor.

953
01:22:26,870 --> 01:22:33,740
Maar toen hebben we ook gejankt.
Echt waar. Dus we waren vrij.

954
01:22:34,010 --> 01:22:42,040
En wat de Duitsers altijd gedaan hebben met een
grote parade op de pleinen in Berlijn, dat de

955
01:22:42,520 --> 01:22:46,450
bevolking dozen wijn en
sigaretten en sigaren in de

956
01:22:46,450 --> 01:22:50,540
tanks gooiden, dat gebeurde
nou bij de Amerikanen.

957
01:22:50,980 --> 01:22:56,980
Maar dat wijn dat zakte naar beneden. En de
sigaretten en de sigaren die werden op straat gegooid.

958
01:22:56,981 --> 01:23:00,080
Daar hadden ze geen belang bij.

959
01:23:00,080 --> 01:23:04,490
Dus ik mag wel zeggen, de Amerikanen
hebben mij het roken geleerd.

960
01:23:04,490 --> 01:23:13,330
Nou, de dag daarop, toen werd er
een hele grote slagerij geplunderd.

961
01:23:13,670 --> 01:23:18,730
Ik was daar ook, maar ik was niet bij
machte om een stukje spek los te krijgen.

962
01:23:18,730 --> 01:23:24,430
Want er waren horde, horde
mensen op dat vlees.

963
01:23:24,620 --> 01:23:34,860
Russen en Oekraïeners en Fransozen en Belgen... En
ik als de donder weer terug naar die schapenstal.

964
01:23:34,980 --> 01:23:40,700
En ik zei tegen mijn kameraden, ik zei:
jongens, daar wordt een slagerij geplunderd.

965
01:23:40,840 --> 01:23:45,610
En zij hadden gezonde
voeten, ik dus niet.

966
01:23:45,850 --> 01:23:50,240
Maar zij hebben dus anders niks
meer gekregen als een stuk zwoerd.

967
01:23:50,870 --> 01:23:56,420
En daar hebben we erwtensoep
van gekookt, de dag daarop.

968
01:23:56,910 --> 01:24:02,930
Nou, die dag, toen dacht ik: dit
is het laatste. Nou ga ik dood.

969
01:24:03,100 --> 01:24:03,440
Ja?

970
01:24:03,440 --> 01:24:10,590
Wat heb ik beroerd geweest van die erwtensoep.
Dat was veel en veel te vet voor onze lichamen.

971
01:24:10,590 --> 01:24:12,190
Kon u niet meer aan.

972
01:24:12,190 --> 01:24:15,270
Dat konden we niet meer aan. Nee.

973
01:24:15,270 --> 01:24:20,750
Want mijn broer, die is in Hannover
geweest en die is het ook overkomen.

974
01:24:20,750 --> 01:24:25,600
Volgens mij zijn er de eerste dag van de
bevrijding heel veel mensen ziek geweest, ja. Ja.

975
01:24:25,600 --> 01:24:26,900
Ja. Nou, wij waren dat dus ook hoor.

976
01:24:26,900 --> 01:24:27,230
Ja.

977
01:24:27,230 --> 01:24:34,040
Ik denk: Mens, ik ga dood. Maar
goed, we waren dus bevrijd.

978
01:24:34,380 --> 01:24:40,030
En… ja, ze hadden ons met de trein
gebracht. En hoe weer terug?

979
01:24:40,030 --> 01:24:47,400
Wist u waar u was eigenlijk? Waar u in Duitsland
was? Wist u hoever het nog was naar Nederland toen?

980
01:24:49,300 --> 01:24:50,880
Nee, dat wisten we eigenlijk niet.

981
01:24:50,880 --> 01:24:51,174
Nee.

982
01:24:51,175 --> 01:24:57,580
Maar goed, toen we dus vrij waren, wij hebben
dus gezegd: ja, hoe komen wij weer thuis?

983
01:24:57,580 --> 01:25:02,870
En op wat voor manier
weet ik niet meer, maar we

984
01:25:02,870 --> 01:25:09,080
kregen een kaart in handen
en die ging tot Hannover.

985
01:25:09,080 --> 01:25:12,592
Dus dat was al een pluspunt voor ons.

986
01:25:12,593 --> 01:25:16,350
Maar toen zeiden twee jongens,
twee kameraden: ze hebben

987
01:25:16,350 --> 01:25:20,580
fietsen gevorderd bij ons,
en dat doen we nou bij jullie.

988
01:25:20,580 --> 01:25:27,390
Bij hun. Nou, dat is ook gebeurd. Binnen de
kortste keren kwamen ze eraan met drie fietsen.

989
01:25:27,391 --> 01:25:32,479
Dat was nog niet genoeg. Er moesten nog twee
fietsen bijkomen, want wij waren met vijf personen.

990
01:25:32,480 --> 01:25:44,110
Nou, dat is ook gebeurd. Nou, de dag daarop
hoorden wij dus dat Leipzig gevallen was.

991
01:25:44,270 --> 01:25:49,570
Toen hebben we gezegd: nou. Nou gaan we
op de fiets. En nou gaan we huiswaarts.

992
01:25:50,230 --> 01:25:52,810
Nou, dat is dus ook gebeurd.

993
01:25:53,020 --> 01:25:57,760
Maar we konden bij een gewone burger
met vijf personen dus nooit slapen.

994
01:25:57,760 --> 01:26:00,620
Dat was dus altijd bij boeren.

995
01:26:00,840 --> 01:26:08,130
Die eerste keer ook. Maar de morgen
daarop Hofman zijn fiets kwijt.

996
01:26:08,820 --> 01:26:09,873
Gestolen door een dronken
Amerikaan. Dus hoe moest dat?

997
01:26:12,230 --> 01:26:19,604
Nou, dan de een maar een eind lopen
en dan de andere maar een eind lopen.

998
01:26:19,604 --> 01:26:26,140
En ik was aan de beurt op de Autobahn van
Leipzig, of, ja, van Leipzig naar Halle.

999
01:26:26,800 --> 01:26:33,490
En daar stond op die Autobahn
een Amerikaan, zwaarbewapend.

1000
01:26:33,490 --> 01:26:40,305
Met een SS-man, platpet, handen
in de nek. Lag ook een fiets.

1001
01:26:40,306 --> 01:26:45,310
En in een stuk groen land, daar kwamen
ook nog twee Amerikanen, zwaarbewapend.

1002
01:26:45,310 --> 01:26:48,370
Ook met twee SS-mannen.

1003
01:26:48,370 --> 01:26:54,960
Maar ik zeg tegen die Amerikaan, en ik
kon maar een hap en snap Amerika… of

1004
01:26:54,960 --> 01:27:02,190
Engels, want mijn vader, die is in de
vorige oorlog 14-15 in Amerika geweest.

1005
01:27:02,380 --> 01:27:07,680
Die is weer teruggekomen omdat
zijn ouders het strontarm hadden.

1006
01:27:07,680 --> 01:27:14,340
En mijn vader die was heel oppassend. Die is op
de smeekbeden van zijn ouders weer teruggekomen.

1007
01:27:14,360 --> 01:27:23,830
Dus die kon dus een hap en snap Engels. En
ik zeg tegen die Amerikaan: I am Dutchman.

1008
01:27:24,290 --> 01:27:33,060
Ik zei: to home. Ik zei: ..? Ik zei: bicycle.
Okay, zei hij. Nou, en ik had weer een fiets.

1009
01:27:33,060 --> 01:27:36,160
Ja, want u had last
van uw enkel immers.

1010
01:27:36,210 --> 01:27:43,930
Ja. Maar in ieders geval, ik had een fiets. In
de eigenste nacht overnachten bij een landbouwer.

1011
01:27:44,140 --> 01:27:51,610
Andere dag ‘s morgens mijn fiets weer weg.
Nou, dus, dat was van hetzelfde laken een pak.

1012
01:27:51,610 --> 01:27:53,920
Maar daar zijn we mee opgehouden.

1013
01:27:54,220 --> 01:27:59,990
Toen ben ik bij mijn beste
kameraad zeker meer als vijfhonderd

1014
01:27:59,990 --> 01:28:04,850
kilometer achterop de
bagagedrager richting Nieuweschans.

1015
01:28:09,610 --> 01:28:13,955
En we zijn, vlakbij Oldenburg
konden we niet verder.

1016
01:28:15,130 --> 01:28:24,470
En toen moesten we de Amerikanen meehelpen
om boomstammen van de weg af te halen.

1017
01:28:24,470 --> 01:28:26,610
Want dat hadden ze
allemaal boomstammen.

1018
01:28:26,610 --> 01:28:32,370
En ook pantserversperrings met allemaal
dennenbomen met zandzakken ertussen.

1019
01:28:32,820 --> 01:28:33,960
Die moesten we meehelpen.

1020
01:28:33,960 --> 01:28:35,710
Hoelang was u toen al onderweg?

1021
01:28:37,490 --> 01:28:41,760
Toen waren we zeker
zestien dagen onderweg.

1022
01:28:42,140 --> 01:28:50,310
Wij zijn in totaal achttien dagen, hebben we
erover gedaan. Maar nou, we konden toen niks.

1023
01:28:50,310 --> 01:28:53,160
Dat zagen die Amerikanen
ook al heel gauw.

1024
01:28:53,320 --> 01:28:56,259
En die hebben toen de Volkssturm, ja, je
had ze in verschillende afdelings, hè.

1025
01:28:56,260 --> 01:29:04,229
Van die Jugend tot aan die Volkssturm.
En dat waren de vijfenzestigplussers.

1026
01:29:04,229 --> 01:29:05,620
Nou, en die kwamen eraan.

1027
01:29:05,620 --> 01:29:12,910
Maar dan was er één Duitser, die zei tegen
die Amerikaan… en ik had voor die tijd,

1028
01:29:14,600 --> 01:29:20,619
moet ik nog even vertellen, wij hebben
daar in Otterwisch ook een zaak geplunderd.

1029
01:29:20,619 --> 01:29:28,580
En daar hebben we een hele
baal stof, zo groot in omvang

1030
01:29:28,580 --> 01:29:36,350
en wel zo lang, hebben we
daar ook gestolen, geplunderd.

1031
01:29:36,500 --> 01:29:42,080
En bij iemand achterop de bagagedrager. Moet je
nagaan. Goed zeshonderd kilometer met zo’n rol.

1032
01:29:42,080 --> 01:29:43,100
Dus we komen bij die
pantserversperring.

1033
01:29:43,100 --> 01:29:51,450
En ik stap af bij mijn vriend en ik ga
daar op die Pantserversperring staan.

1034
01:29:51,450 --> 01:29:56,960
En ik zeg zo tegen die jongens, ik
zeg: je kunt ook beter links met die

1035
01:29:57,400 --> 01:30:04,480
hele pak stof achterop, als die kant,
want die kant zitten veel meer takken.

1036
01:30:04,520 --> 01:30:07,020
Dus de jongens zijn links gegaan.

1037
01:30:07,460 --> 01:30:12,730
Maar ook de rechterkant, toen de
Amerikanen daar ook mee bezig waren,

1038
01:30:12,730 --> 01:30:17,172
toen zegt er een Duitse burger tegen
die Amerikaan: Koek me nou ‘s.

1039
01:30:17,172 --> 01:30:17,945
Een landmien. Nou, daar hebben we zo’n
eindje af gestaan met ons voorwiel.

1040
01:30:17,945 --> 01:30:33,340
En dat was zo vilein opgesteld. Het slaghoedje
dat kwam ongeveer zo’n eindje boven de grond.

1041
01:30:33,430 --> 01:30:38,010
Hadden ze verbonden met een stuk
ijzerdraad aan een zware tak.

1042
01:30:38,080 --> 01:30:44,240
Dus raakte je de slagpen niet
indirect, je raakte de draad wel,

1043
01:30:44,240 --> 01:30:48,650
druk op de slagpen en we waren
er alle vijf niet meer geweest.

1044
01:30:50,070 --> 01:30:53,295
Zal ik nog weer op die
pantserversperring staan.

1045
01:30:53,295 --> 01:30:57,960
Pakt die Amerikaan me bij
de schouder en die wijst me

1046
01:30:57,960 --> 01:31:01,730
op de naden van die
pantserversperring, van die bomen.

1047
01:31:01,730 --> 01:31:11,910
Zogezegd: daar kan ook nog wat tussen zitten.
Nou, we waren toen al dichtbij Nieuweschans.

1048
01:31:12,550 --> 01:31:20,370
Ik weet eigenlijk niet meer hoe dat
dorpje heet. Maar het maakt ook niks uit.

1049
01:31:20,370 --> 01:31:26,340
We werden halt geroepen door een Canadees. Ik
zeg tegen die vier jongens, ik zeg: doorfietsen.

1050
01:31:26,340 --> 01:31:31,350
Zeg: straks nog weer een fiets weg.
Maar het hielp geen lievemoederen aan.

1051
01:31:31,560 --> 01:31:38,260
We moesten van de fiets af. Hij pakte mij bij de
hand, een eind het zandpad op. En wat lag daar?

1052
01:31:42,630 --> 01:31:47,440
Een fiets. En ik kreeg
die fiets van hem.

1053
01:31:49,130 --> 01:31:54,160
Weken later na de bevrijding zit
ik bij de kapper in Middelstum.

1054
01:31:54,830 --> 01:32:01,160
Zit er een bakkerszoon en die
zegt tegen mij: Kor, zegt hij.

1055
01:32:01,160 --> 01:32:06,620
Weet jij wel dat je van een neef
van mij een fiets hebt gehad?

1056
01:32:07,260 --> 01:32:10,519
Ik zei: ik weet dat ik van een
Canadees een fiets gehad heb.

1057
01:32:10,519 --> 01:32:14,097
Maar dat dat een neef van
jou was, dat wist ik niet.

1058
01:32:14,097 --> 01:32:25,120
Want dat was inderdaad een neef van een bakker
Werkman. Zo kan het lopen. Maar nou nog het eind.

1059
01:32:26,300 --> 01:32:34,086
Mijn moeder die droomde van
6 op 7 mei dat er iemand

1060
01:32:34,086 --> 01:32:34,847
bij haar kwam te zeggen
dat ik in Heerenveen zat.

1061
01:32:34,847 --> 01:32:49,080
Nou klopt dat niet. Wij zijn dus thuisgekomen via
Nieuweschans, Scheemda, Schiltwolde, Ten Boer.

1062
01:32:49,080 --> 01:32:56,050
Heb tussen Schiltwolde en Ten
Boer was allemaal nog water.

1063
01:32:56,630 --> 01:33:03,094
Want de moffen, die hadden in het laatste
oorlogsjaar de sluizen opengezet in Delfzijl.

1064
01:33:03,094 --> 01:33:03,910
(neemt een slok water)

1065
01:33:12,320 --> 01:33:19,180
Dus wij wisten nergens van. Maar
wij fietsten dus door dat water.

1066
01:33:19,290 --> 01:33:25,750
En we hebben die jongen van die baal
stof, nou, ettelijke keren gezegd van:

1067
01:33:25,750 --> 01:33:30,970
Blijf doorfietsen, want anders dan
was dat, ja, niet mooi meer geweest.

1068
01:33:30,970 --> 01:33:35,980
Die stof, natuurlijk. Maar hij heeft dat op de
been gehouden. Maar ik kreeg toen geeuwhonger.

1069
01:33:35,980 --> 01:33:37,139
Wat kreeg u?

1070
01:33:37,140 --> 01:33:45,300
Geeuwhonger. Dat is de hongerklop. Met
wielrennen. Hongerklop, zeggen we ook wel.

1071
01:33:45,300 --> 01:33:52,580
Maar wij zeggen ook wel
geeuwhonger. (hoest) Sorry hoor.

1072
01:33:52,580 --> 01:33:56,222
Ik zeg tegen die jongens die bij me waren,
ik zeg: ik heb een oom in Ten Boer wonen.

1073
01:33:56,480 --> 01:34:07,030
Ik zeg: daar wil ik eigenlijk even naartoe en om
te vragen of die een stukje brood voor mij hebben.

1074
01:34:09,380 --> 01:34:14,240
En… nou kunnen jullie twee dingen doen. Jullie
kunnen meegaan, maar je kunt ook naar huis fietsen.

1075
01:34:14,240 --> 01:34:20,010
Maar één ding: mijn ouders niet
waarschuwen. Dat doe ik zelf.

1076
01:34:20,890 --> 01:34:29,480
En terwijl ik dus in Ten Boer een
broodje zit te eten bij mijn oom en

1077
01:34:29,840 --> 01:34:35,956
tante, komen de jongens, mijn kameraden
dus, vanaf Stedum, want we hadden

1078
01:34:35,956 --> 01:34:41,950
in Nieuweschans iemand getroffen uit
Holland en die had familie in Stedum.

1079
01:34:41,950 --> 01:34:45,430
En die vroeg ons, of we even
naar zijn oom en tante wouden

1080
01:34:45,430 --> 01:34:48,760
gaan, dat hij heelhuids in
Nederland was aangekomen.

1081
01:34:48,760 --> 01:34:54,480
Nou, dat was ook een kleine moeite voor
ons om even over Stedum te fietsen.

1082
01:34:54,480 --> 01:34:57,060
Dus dat hebben die jongens ook gedaan.

1083
01:34:57,230 --> 01:35:02,510
Maar terwijl dat gebeurd is en
zij richting Middelstum gaan,

1084
01:35:02,560 --> 01:35:07,390
komen ze de persoon voorbij, dat
was een Gerardus van Alteren.

1085
01:35:07,850 --> 01:35:15,140
En die vraagt heel onschuldig: Komen er nog
meer jongens thuis? Ja, zeggen mij vrienden.

1086
01:35:15,380 --> 01:35:21,855
Kor Hofman, die zit in Ten Boer.
Die kan alle momenten thuiskomen.

1087
01:35:21,856 --> 01:35:26,110
Gerardus van Alteren, die mijn
moeder dus in haar droom gewaarschuwd

1088
01:35:26,110 --> 01:35:33,200
had dat ik in Heerenveen zat, draait
zijn fiets om, gaat naar mijn moeder

1089
01:35:33,330 --> 01:35:38,950
en zegt dat ik in Ten Boer zit, dat
ik alle momenten thuis kan zijn.

1090
01:35:40,220 --> 01:35:51,260
Ik ben dus ook thuis gekomen. En de eerste,
dat was mijn broer, jongere broer. Schreien.

1091
01:35:51,520 --> 01:35:57,440
En ik was keihard geworden in dat jaar. Ik
zei: niet schreien, we hebben vandaag feest.

1092
01:35:58,000 --> 01:36:07,553
En toen kwam mijn enigste zus. Ook schreien. Ik
zei: meid, niet schreien, we hebben vandaag feest.

1093
01:36:07,554 --> 01:36:26,060
(wordt emotioneel) En toen kwam mijn
moeder. En die was niet meer te houden.

1094
01:36:26,060 --> 01:36:28,620
En dat was mijn thuiskomst. Ik ben nou 83, maar
ik vergeet het nooit weer. Vergeet het nooit weer.

1095
01:36:28,620 --> 01:36:37,360
Dat is ook nogal een verhaal.

1096
01:36:37,360 --> 01:36:40,170
Dit was eigenlijk mijn verhaal.

1097
01:36:43,780 --> 01:36:44,960
Nou.

1098
01:36:44,960 --> 01:36:51,390
Ja. Zeventien jaar nooit geen vakantie gehad.
En dan ga je een jaar op verplicht vakantie.

1099
01:36:51,390 --> 01:36:51,550
Nou.

1100
01:36:51,550 --> 01:36:54,710
En hoe. En hoe.