1
00:00:05,230 --> 00:00:06,374
[gestommel]

2
00:00:06,375 --> 00:00:10,390
Als u tijdens het gesprek alleen
maar naar Jules wil kijken.

3
00:00:10,390 --> 00:00:14,740
Oh ja, natuurlijk ja, want hij praat tegen
mij, dus [ja] dat is [ja] de bedoeling.

4
00:00:14,740 --> 00:00:18,490
Ja, ja ja. En de camera zit hier precies naast.

5
00:00:18,490 --> 00:00:19,115
Nou dat heeft niet

6
00:00:19,116 --> 00:00:19,762
Nou, vergeten gewoon.

7
00:00:19,763 --> 00:00:20,339
Band loopt.

8
00:00:20,440 --> 00:00:29,113
Oke. Dag Kitty. Zou je je naam en
geboortedatum, plaats even kunnen noemen?

9
00:00:29,114 --> 00:00:33,720
Ik ben eh Kitty, of anderen
noemen me Katie Andriesse.

10
00:00:33,720 --> 00:00:35,380
Mijn meisjesnaam is Wurms.

11
00:00:35,380 --> 00:00:40,607
Ik ben geboren 4 oktober 1923 in Amsterdam.

12
00:00:40,708 --> 00:00:46,858
En dat is het. En eh ik ben weduwe,
dat wil ik er even bij zeggen.

13
00:00:46,959 --> 00:00:48,800
Oke. Uhm, u, in welke kampen bent u geweest.

14
00:00:48,800 --> 00:00:56,120
Wij, de ’t eerste was natuurlijk
in de Hollandsche Schouwburg.

15
00:00:56,120 --> 00:01:00,090
Daarna zijn we rechtstreeks
overgebracht naar Vught, wat

16
00:01:00,090 --> 00:01:03,977
achteraf een uitzondering bleek
te zijn, niet via Westerbork.

17
00:01:04,078 --> 00:01:14,600
In Vught ben ik ehhh geweest van
februari ’43 tot 5 juli, 5 of 6 juni ’44.

18
00:01:14,600 --> 00:01:20,330
Toen was de invasie in Frankrijk en toen
zijn we op de trein gezet naar Auschwitz.

19
00:01:20,330 --> 00:01:26,480
In Auschwitz zijn we 6 of 7 of 8 dagen gebleven.

20
00:01:26,480 --> 00:01:27,460
Dat weet ik niet meer.

21
00:01:27,460 --> 00:01:32,220
Daarna zijn we vervoerd
naar Reichenbach en daar zijn

22
00:01:32,220 --> 00:01:36,866
we tewerk gesteld in in een
fabriek, die lampen maakte.

23
00:01:36,866 --> 00:01:38,320
Allerlei soorten lampen.

24
00:01:38,320 --> 00:01:40,320
Geen gewone lampen maar bijzondere.

25
00:01:40,320 --> 00:01:44,118
En eh ik ben daar ziek geworden.

26
00:01:44,219 --> 00:01:48,370
Het bleek dat ik typhus had,
maar ik heb - wat ik al vaker

27
00:01:48,370 --> 00:01:50,910
heb gezegd, ook in de gesprekken
- ik heb veel geluk gehad.

28
00:01:50,910 --> 00:01:58,440
Ze kwamen om de zoveel weken mensen weghalen
die ziek waren en ik was zover tussen

29
00:01:58,440 --> 00:02:05,186
de selecties door dat ik met de hulp van
mijn vriendinnen op m’n benen kon staan.

30
00:02:05,287 --> 00:02:15,240
Wij zijn daar gebleven tot januari 1945
en toen hebben we die tocht gemaakt van,

31
00:02:15,240 --> 00:02:19,640
door het Eulengebergte en door het
Riesengebergte, ik weet het allemaal niet meer.

32
00:02:19,640 --> 00:02:20,670
Nou, ik weet het wel, maar.

33
00:02:20,670 --> 00:02:24,882
En eh we zijn zelfs door
Tsjechië gedeelte gelopen.

34
00:02:24,983 --> 00:02:29,810
Het was 36 graden onder nul die
winter daar en eh het enige wat

35
00:02:29,810 --> 00:02:33,890
ik aan m’n voeten had was twee
plankjes en daar een doek omheen.

36
00:02:33,890 --> 00:02:35,470
Nou ja, dat was natuurlijk niets.

37
00:02:35,470 --> 00:02:37,770
En we hadden practisch geen kleding natuurlijk.

38
00:02:37,770 --> 00:02:42,790
En d’r zijn ook, dat zal u van anderen wel
gehoord hebben, degenen die mee die niet

39
00:02:42,891 --> 00:02:46,540
mee konden lopen, niet verder konden, werden
achtergehouden, die kregen een nekschot.

40
00:02:46,540 --> 00:02:47,800
Die bleven liggen.

41
00:02:47,800 --> 00:02:55,060
En eh er zijn een heleboel, en dat weet iedereen,
die afgevroren neuzen, oren en tenen hadden.

42
00:02:55,060 --> 00:02:57,650
[ja] Ik heb geluk gehad wat dat betreft.

43
00:02:57,650 --> 00:02:58,767
Ja.

44
00:02:58,868 --> 00:03:00,662
Komen we dadelijk op terug.

45
00:03:00,763 --> 00:03:05,811
Ik wilde even teruggaan naar eh
de jaren direct voor de oorlog.

46
00:03:05,912 --> 00:03:09,650
Uhm, was u een eh traditioneel Joods gezin?

47
00:03:09,650 --> 00:03:16,510
Wij waren eh we gingen niet, bij ons ging
niemand naar de synagoge maar het was wel

48
00:03:16,510 --> 00:03:24,580
zo dat eh, ja je zou kunnen zeggen eh ze
waren niet orhodox maar ze waren Joods.

49
00:03:24,580 --> 00:03:28,430
En we hadden een kosjere
huishouding, streng kosjer zelfs.

50
00:03:28,430 --> 00:03:32,930
[humum] Ik heb nooit achteraf kunnen
vragen waarom dat ze niet orthodox waren.

51
00:03:32,930 --> 00:03:35,420
[humum] Dat verbaast me nog altijd trouwens.

52
00:03:35,420 --> 00:03:41,590
En eh, ja we hadden een eh ja
Joodse feestdagen en natuurlijk.

53
00:03:41,590 --> 00:03:45,290
En we woonden in in wat men
de eh Joodse buurt noemde.

54
00:03:45,290 --> 00:03:46,426
Welke straat?

55
00:03:46,427 --> 00:03:47,450
We woonden op de Zwanenburgwal.

56
00:03:47,450 --> 00:03:52,101
ja. Hoe was ‘t ’t eh gezin samengesteld?

57
00:03:52,202 --> 00:03:58,450
Vader en moeder, mijn broer was vier jaar
ouder dan ik en kwam mijn zusje Eva, vier jaar

58
00:03:58,450 --> 00:04:05,413
jonger en daarna kwam m’n zusje Judith,
Judith en die was vijf jaar eh jonger dan Eva.

59
00:04:05,514 --> 00:04:09,550
ja. Uhm eh wat was het beroep van uw vader?

60
00:04:09,550 --> 00:04:11,186
Diamantbewerker.

61
00:04:11,187 --> 00:04:18,900
Ja. Uhm, kunt u ’t eh gezin ‘s
typeren? Qua sfeer qua huishouden.

62
00:04:18,900 --> 00:04:19,860
Gewoon.

63
00:04:19,860 --> 00:04:24,850
Ik ik eh ja ik bedoel als kind vind
je ‘zoals het thuis is’ gewoon.

64
00:04:24,850 --> 00:04:29,550
Het was net zoals bij m’n vriendinnetjes
thuis en ja ik weet het eigenlijk niet.

65
00:04:29,550 --> 00:04:32,276
Ik zal niets bijzonders kunnen zeggen.

66
00:04:32,376 --> 00:04:35,550
Was er een goed contact tussen
u en uw zusje, broertje.

67
00:04:35,550 --> 00:04:36,800
Heel goed zelfs ja, ja.

68
00:04:36,800 --> 00:04:39,580
Maar dat vonden we normaal.

69
00:04:39,681 --> 00:04:43,340
[humum] Nu hoor je allerlei dingen van
contact zus, we dachten daar niet aan.

70
00:04:43,340 --> 00:04:45,820
[humum] D’r was weleens ruzie onderling.

71
00:04:45,820 --> 00:04:50,869
Nou. Maar goed, dat eh, ik denk dat
dat overal, dat dat normaal is.

72
00:04:50,970 --> 00:04:52,740
Naar welke scholen ging u?

73
00:04:52,740 --> 00:04:57,860
Ik eh had eerst lagere school, daarna
ging ik naar de eh huishoudschool,

74
00:04:57,860 --> 00:05:03,710
de Van Det [?] school, en toen
ik 15 was ging ik eh werken.

75
00:05:03,710 --> 00:05:07,774
Ik ging, werd leerling coupeuse.

76
00:05:07,875 --> 00:05:08,800
Ja

77
00:05:08,800 --> 00:05:09,750
Dus dat eh

78
00:05:09,750 --> 00:05:11,660
en eh waar hing u werken, precies?

79
00:05:11,660 --> 00:05:16,040
Eh dat was in de, eerst op het
Waterlooplein, later in de Nieuwe Kerkstraat.

80
00:05:16,040 --> 00:05:18,210
Ja. En u woonde toen nog steeds thuis.

81
00:05:18,210 --> 00:05:20,592
Ja, ja. Natuurlijk.

82
00:05:20,693 --> 00:05:22,100
En uw oudere broer?

83
00:05:22,100 --> 00:05:29,700
Die was ook thuis, die was verloofd. [Ja] En mijn
broer was een van de eersten die eh een oproep

84
00:05:29,700 --> 00:05:30,510
Hoe is zijn naam?

85
00:05:30,510 --> 00:05:32,052
Juda.

86
00:05:32,153 --> 00:05:39,700
En die was een van de eersten die een oproep
kreeg met z’n z’n verloo, nee zij toen nog niet.

87
00:05:39,700 --> 00:05:45,380
Die zijn toen, ik meen dat het een donderdag
was, dat weet ik niet meer, ’s middags om

88
00:05:45,380 --> 00:05:51,301
twee uur getrouwd, ze moesten om vijf uur op
transport, ze dachten dat ze dan samen bleven.

89
00:05:51,402 --> 00:05:53,766
Kom ik dadelijk nog even op terug.

90
00:05:53,766 --> 00:06:02,710
Uhm, merkte u eh eh in de eh eh jaren
voorafgaand aan de oorlog veranderingen

91
00:06:02,710 --> 00:06:07,890
bijvoorbeeld op school ten aanzien van
eh eh uw Joodse achtergrond, mensen

92
00:06:07,890 --> 00:06:12,390
Nee, want ik ik was op een school waar een
groot deel van de kinderen Joods waren.

93
00:06:12,390 --> 00:06:15,750
‘t Was toen eh in die tijd was op zaterdagochtend
ook school, maar niet op onze school.

94
00:06:15,750 --> 00:06:20,520
Het was een openbare school, [hum]
maar op zaterdag was geen school.

95
00:06:20,520 --> 00:06:23,880
[humum] En ik was op de huishoudschool,
was een openbare, de eerste openbare

96
00:06:23,880 --> 00:06:27,800
huishoudschool, maar d’r werd eh
’t koken geleerd, de kosjere keuken.

97
00:06:27,800 --> 00:06:32,050
[humum] Terwijl er net zoveel niet-Joodse
als Joodse kinderen waren denk ik.

98
00:06:32,050 --> 00:06:33,750
[Ja] Dus dat eh.

99
00:06:33,750 --> 00:06:35,830
[ja] Nee daar hadden we helemaal eh.

100
00:06:35,830 --> 00:06:41,590
Hoewel [lacht] je werkte, merkte
weleens van aan bepaalde mensen

101
00:06:41,590 --> 00:06:46,100
iets, maar dat was, die mensen zijn
er altijd geweest en zijn er nog.

102
00:06:46,100 --> 00:06:54,640
Humum. Uhm, kon u merken dat eh uw ouders
verontrust werden, naarmate de oorlog

103
00:06:54,640 --> 00:06:55,320
Ja zeker. Jaaaa.

104
00:06:55,320 --> 00:06:57,220
Hoe merkte u dat?

105
00:06:57,220 --> 00:07:00,770
Nou de berichten die uit
Duitsland kwamen waren niet

106
00:07:00,770 --> 00:07:06,190
rooskleurig en eh niet dat
ze dat op Holland betrokken.

107
00:07:06,190 --> 00:07:09,250
Want we dachten niet dat hier
iets zou zoiets zou kunnen.

108
00:07:09,250 --> 00:07:18,635
[uhum] Dat dachten we wel absoluut niet, maar
ze maakten zich daar heel grote zorgen om.

109
00:07:18,736 --> 00:07:23,059
[uhm] En geloofden niet alle
berichten, dat wil ik erbij zeggen.

110
00:07:23,060 --> 00:07:24,320
Humum. Waarom niet?

111
00:07:24,320 --> 00:07:26,400
Nou als je zulke nare dingen,
die kun je niet geloven.

112
00:07:26,400 --> 00:07:30,810
[humum] Ik herinner me, m’n moeder lag ziek.

113
00:07:30,810 --> 00:07:32,620
Was in de oorlog.

114
00:07:32,620 --> 00:07:37,960
En de vader van een vriendinnetje
kwam, van mij, kwam op bezoek en die

115
00:07:37,960 --> 00:07:41,500
vertelde, hij had gehoord of ’t nou
de Engelse zender of iets anders

116
00:07:41,500 --> 00:07:46,280
was, weet ik niet, dat in eh mensen
werden weggevoerd en werden vermoord.

117
00:07:46,280 --> 00:07:49,770
En toen zeiden ze bij ons thuis, dat
is allemaal propaganda van de Engelsen.

118
00:07:49,770 --> 00:07:54,650
[humum, hum hum] Dat vind ik een goed
voorbeeld, ik herinner het me nog.

119
00:07:54,650 --> 00:07:58,190
[ja] Want iedereen zei “dat, dat bestaat niet”.

120
00:07:58,190 --> 00:08:02,090
Nee. Daar kon je eigenlijk met je pet niet bij.

121
00:08:02,090 --> 00:08:06,380
Nee natuurlijk niet. En ‘t
’t werd ook niet geloofd.

122
00:08:06,380 --> 00:08:12,210
Nee. Uhm. Spraken jullie daar als gezin aan
tafel over wat er in Duitsland gebeurde?

123
00:08:12,210 --> 00:08:17,030
Wij waren erg jong, vergeet dat even niet.

124
00:08:17,030 --> 00:08:18,751
Hoe oud was u op dat moment?

125
00:08:18,852 --> 00:08:23,180
Eh vijf eh toen eh de oorlog in
Nederland uitbrak was ik zestien.

126
00:08:23,180 --> 00:08:24,269
Ja ja.

127
00:08:24,370 --> 00:08:26,776
En mijn zusjes waren nog jonger.

128
00:08:26,777 --> 00:08:33,060
Ja, ja. Kunt u zich dat moment nog herinneren
dat eh eh de oorlog daadwerkelijk uitbrak?

129
00:08:33,060 --> 00:08:34,755
Nou reken maar.

130
00:08:34,856 --> 00:08:40,290
Ik eh was dus leerling coupeuse,
ik was op ’t atelier en twee dagen

131
00:08:40,290 --> 00:08:43,380
ervoor had een collegaatje bruiloft
gehad, dat moesten we inhalen.

132
00:08:43,380 --> 00:08:48,500
Dus ik moest om 7 uur ’s
morgens beginnen en ik ging naar

133
00:08:48,500 --> 00:08:51,190
mijn werk, lopen - ik weet
nog precies wat ik aanhad.

134
00:08:51,190 --> 00:08:53,960
Wat had u aan dan?

135
00:08:53,960 --> 00:08:58,180
Ik had een gewoon bloesje
en ik, je had toen al die

136
00:08:58,180 --> 00:09:03,046
rimpelrokjes eh eh met elastiek
en een en die galgendingen.

137
00:09:03,046 --> 00:09:05,340
Ja, als 16-jarige droeg je dat zelfs toen.

138
00:09:05,340 --> 00:09:07,890
En dat had ik aan, ik zal het nooit vergeten.

139
00:09:07,890 --> 00:09:10,554
En het was schoonheid van weer.

140
00:09:10,654 --> 00:09:14,320
En overal op straat stonden
groepen mensen en dat was raar.

141
00:09:14,320 --> 00:09:15,751
Het was zo vroeg.

142
00:09:15,852 --> 00:09:19,429
En toen eh, ik vroeg aan iemand is er wat gebeurd?

143
00:09:19,530 --> 00:09:21,670
Zei ze: zijn jullie dan achterlijk?

144
00:09:21,670 --> 00:09:27,001
D’r is oorlog uitgebroken. Nou
toen ben ik weer naar huis gegaan.

145
00:09:27,102 --> 00:09:28,970
Wat trof u thuis aan toen?

146
00:09:28,970 --> 00:09:34,981
Ze wisten van niets nog.
Het was vroeg, heel vroeg.

147
00:09:35,082 --> 00:09:37,650
Dus eh u heeft de mededeling gedaan.

148
00:09:37,650 --> 00:09:38,100
Ja.

149
00:09:38,100 --> 00:09:40,987
Hoe reageerden uw ouders?

150
00:09:41,088 --> 00:09:45,100
Eh, ook vol ongeloof dat het eh, verbijstering.

151
00:09:45,100 --> 00:09:48,530
[humum] Ja dat is het goeie woord denk ik.

152
00:09:48,530 --> 00:09:56,518
[humum] Je kunt je het absoluut niet voostellen.
[humum, humum] ’t Is zoiets onwerkelijks.

153
00:09:56,619 --> 00:09:59,360
Is iedereen toch naar school of naar werk gegaan?

154
00:09:59,360 --> 00:10:01,250
Nee, die dag niet nee. Nee, nee, nee.

155
00:10:01,250 --> 00:10:02,970
Thuisgebleven.

156
00:10:02,970 --> 00:10:08,549
Ja, ja en en familie opgezocht.
Familie kwam bij elkaar.

157
00:10:08,650 --> 00:10:11,394
Die in de buurt woonden of
ook in Amsterdam woonden.

158
00:10:11,494 --> 00:10:14,083
De zo de meeste familie, nee.

159
00:10:14,184 --> 00:10:18,310
Ook buiten Amsterdam, maar die die in de buurt
woonden kwamen allemaal bij elkaar. Tuurlijk.

160
00:10:18,310 --> 00:10:21,120
Ja. Dat waren oma’s, opa’s of?

161
00:10:21,120 --> 00:10:24,950
Ooms en tantes. [ja] Ja.

162
00:10:24,950 --> 00:10:33,760
ja. Uhm, hoe was de sfeer bij dat soort
ontmoetingen? Kunt u daar nog iets van herinneren?

163
00:10:33,760 --> 00:10:40,270
Veel gepraat. [uhum] Dat was
altijd als we bij elkaar waren.

164
00:10:40,270 --> 00:10:44,240
Was u in in in die tijd dan ook
weer met broertje en zusjes samen?

165
00:10:44,240 --> 00:10:48,860
We waren thuis, [ja] dus dat eh

166
00:10:48,860 --> 00:10:56,526
Kon u merken dat ’t eh, het bericht bij eh bij
uw zusje, uw broertje nog eh reacties losriep?

167
00:10:56,627 --> 00:11:02,670
Ik herinner me dat mijn vader
heel erg, dat dringt later pas tot

168
00:11:02,670 --> 00:11:09,900
je door, eh ja die zag ’t, die
zag ’t wel donker in, denk ik.

169
00:11:09,900 --> 00:11:14,242
Die had niet zoveel illusies denk
ik. [nee?] Hoewel hij dat niet zei.

170
00:11:14,343 --> 00:11:16,170
Maar u voelde dat als kind aan?

171
00:11:16,170 --> 00:11:19,950
Ja. Op een of andere manier,
een bepaalde sfeer natuurlijk.

172
00:11:19,950 --> 00:11:25,127
Humum humum.

173
00:11:25,228 --> 00:11:29,970
Uhm, dan gaat, de oorlog wordt alsmaar grimmiger.

174
00:11:29,970 --> 00:11:39,357
Uhm, op bepaalde momenten worden er eh de
vrijheden ingeperkt van eh van de Joodse mensen.

175
00:11:39,458 --> 00:11:42,182
Kunt u zich daar nog wat van herinneren?

176
00:11:42,283 --> 00:11:47,350
Ja, dat weet ik zeker, dat eh
wij woonden dicht bij de stad.

177
00:11:47,350 --> 00:11:50,440
Ik bedoel, als we Staalstraat
doorgingen en de Doelenstraat

178
00:11:50,440 --> 00:11:53,290
stond je hartje, stond je op
de Munt bij wijze van spreken.

179
00:11:53,290 --> 00:12:00,698
[hoest] En eh, toen zag ik de eerste
bordjes ‘Verboden voor Joden’.

180
00:12:00,799 --> 00:12:03,600
Dat weet ik nog heel goed.

181
00:12:03,600 --> 00:12:09,180
[uhum] En ik weet ook eh, bij ons
op de gracht woonde een gezin,

182
00:12:09,180 --> 00:12:15,675
niet Joods, en de dochter was een
vriendinnetje van mijn zusje Eva.

183
00:12:15,776 --> 00:12:23,640
En eh, dat was een paar maanden nadat, ik weet
niet exact meer precies, en ik weet wel dat toen

184
00:12:23,640 --> 00:12:31,262
eh de vader van dat meiske, die eh was weer
opnieuw, die was gescheiden en weer opnieuw getrouwd

185
00:12:31,363 --> 00:12:36,520
en daar was de eh, zij was dus een dochter van
die tweede vrouw, maar dat doet er verder niet

186
00:12:36,520 --> 00:12:43,540
toe, maar hij had een eerste vrouw blijkbaar
en eh die kwam op een dag voor de deur staan

187
00:12:43,540 --> 00:12:48,080
schreeuwen: “Je hangt hier wel de mooie jongen
uit, maar je zwarte uniform hangt achter de deur”.

188
00:12:48,080 --> 00:12:54,407
En toen bleek dat ook zo te zijn, die bleek
eh bij de zwarthemden, bij de NSB te zijn.

189
00:12:54,508 --> 00:13:00,570
En daar daar gingen we, dat dat wisten we
natuurlijk vooruit niet [humum] en mijn vader

190
00:13:00,570 --> 00:13:05,120
had een hele goeie vriend waar hij iedere
zondag, dat was vaste prik, iedere zondagochtend

191
00:13:05,120 --> 00:13:09,965
mee ging wandelen en dan gingen ze ergens
koffie drinken en ze wandelden weer terug.

192
00:13:10,066 --> 00:13:16,032
En die had, toen kwam mijn vader een keer thuis,
’t was niet zo lang nadat de oorlog was uitgebroken,

193
00:13:16,133 --> 00:13:23,090
was helemaal ontdaan en toen vertelde ie, Jeff,
Jeff Sprenger ik zal de naam nooit vergeten, Jeff

194
00:13:23,090 --> 00:13:28,701
die had een biertje gedronken, was toch een beetje,
en toen vertelde ie hij was lid van de NSB.

195
00:13:28,802 --> 00:13:33,574
Terwijl dat, die man kwam bij ons
thuis en dat waren echt vrienden.

196
00:13:33,675 --> 00:13:39,240
[humum] En dat zijn dus dingen
die er heel hard inhakken hoor.

197
00:13:39,240 --> 00:13:41,980
[ja] Op het laatst weet je
niet meer of, niet of wie

198
00:13:41,980 --> 00:13:44,750
je kunt vertrouwen, maar òf
je iemand kunt vertrouwen.

199
00:13:44,750 --> 00:13:46,296
[humum humum] Dus eh, dat

200
00:13:46,396 --> 00:13:49,784
Hoe typ hoe typeert u het karakter van uw vader?

201
00:13:49,885 --> 00:13:58,420
[lacht] Eh, mijn vader was niet groot, maar hij
ging voor niets of niemand uit de weg [grinnikt].

202
00:13:58,420 --> 00:13:59,620
Principieel.

203
00:13:59,620 --> 00:14:00,676
Ehh, ook dat.

204
00:14:00,677 --> 00:14:07,944
Ook dat en wat ik van mijn vader
heb geleerd: altijd eerlijk zijn.

205
00:14:08,045 --> 00:14:09,260
[humum] Altijd eerlijk zijn.

206
00:14:09,260 --> 00:14:14,100
En nooit iets doen, letterlijk,
nooit iets doen dat als

207
00:14:14,100 --> 00:14:17,660
we het overleven dat ze later
kunnen zeggen: dat was zij.

208
00:14:17,660 --> 00:14:20,030
Letterlijk heeft ie dat tegen me gezegd, dus.

209
00:14:20,030 --> 00:14:22,550
Kunt u het moment nog herinneren
dat hij dat tegen u zei?

210
00:14:22,550 --> 00:14:23,659
Ja.

211
00:14:23,760 --> 00:14:26,450
Wat was de aanleiding daarvan?

212
00:14:26,450 --> 00:14:27,420
Dat was in Vught.

213
00:14:27,420 --> 00:14:28,240
Oh, dat was al in Vught.

214
00:14:28,240 --> 00:14:32,280
Dat was in Vught, maar maar
daarvoor leerden we ‘eerlijk zijn’.

215
00:14:32,280 --> 00:14:35,840
Maar ik weet wel, mijn vader is
toen eh naar een werkkamp gestuurd

216
00:14:35,840 --> 00:14:42,615
en is van daar begin oktober ’43
doorgestuurd naar Westerbork.

217
00:14:42,716 --> 00:14:45,270
Meen dat het 2 oktober was.

218
00:14:45,270 --> 00:14:46,410
Ik ben 4 oktober jarig.

219
00:14:46,410 --> 00:14:50,960
Ik was, zondag zou ik jarig zijn en
2 oktober waren die grote razzia’s,

220
00:14:50,960 --> 00:14:55,430
toen zijn die mensen uit de
werkkampen doorgestuurd en eh [kucht].

221
00:14:55,430 --> 00:15:00,190
Nou wil ik toch een slokje water.

222
00:15:00,190 --> 00:15:00,730
Ja, ja. Ga je gang hoor.

223
00:15:00,730 --> 00:15:02,383
[stilte]

224
00:15:02,383 --> 00:15:04,901
[er valt iets]

225
00:15:05,002 --> 00:15:07,700
Oh.

226
00:15:07,700 --> 00:15:12,240
[kucht] Ik was dus eh op atelier, ik werkte.

227
00:15:12,341 --> 00:15:18,679
En het was, even kijken, misschien twee maanden
later of een maand dat weet ik echt niet meer.

228
00:15:18,780 --> 00:15:23,960
Toen eh liep ik van mijn
werk naar huis en ik kwam een

229
00:15:23,960 --> 00:15:28,400
bekende tegen en die zei:
“je hebt ook geen haast”.

230
00:15:28,400 --> 00:15:32,330
Toen zei ik “waarom?” “Moet je je vader
niet begroeten, die is thuisgekomen.

231
00:15:32,330 --> 00:15:38,670
Je vader was van Westerbork naar huis gestuurd.”
En eh, we hebben nooit geweten waarom.

232
00:15:38,670 --> 00:15:43,130
En ik weet ook niet meer, hoe gek
’t klinkt, hoe ik thuis ben gekomen.

233
00:15:43,130 --> 00:15:45,210
Maar ik schijn gevlogen te hebben.

234
00:15:45,210 --> 00:15:49,155
Ik weet echt niet meer van
die tussenliggende tijd.

235
00:15:49,256 --> 00:15:54,460
En eh, en toen herinner ik me dat mijn vader een
keer zei: “ik heb altijd gezegd, je moet de waarheid

236
00:15:54,460 --> 00:15:58,560
vertellen, maar nu heb ik gezegd dat je weleens
moet, en geleerd dat je weleens moet liegen”.

237
00:15:58,560 --> 00:16:01,660
ja, ja

238
00:16:01,660 --> 00:16:02,770
Dat zijn dingen die je die ik

239
00:16:02,770 --> 00:16:04,570
De wereld staat op z’n kop.

240
00:16:04,570 --> 00:16:10,080
Nou ik weet het niet, ik ik eh dat eh [humum]
dat had ie blijkbaar in Westerbork geleerd.

241
00:16:10,080 --> 00:16:15,379
Even terug naar uw moeder. Eh,
eh wat voor karakter was was zij?

242
00:16:15,380 --> 00:16:21,265
Eh, mijn moeder was huisvrouw en eh flink.

243
00:16:21,366 --> 00:16:22,970
Heel flink.

244
00:16:22,970 --> 00:16:33,300
[humum] En eh in Vught was dat, ‘t staat in het
boekje ook van Janneke, de barak van meisjes van

245
00:16:33,300 --> 00:16:42,090
12 tot 16 jaar en mijn moeder die had in Vught
gezorgd dat ze een baantje kreeg, vuil opprikken.

246
00:16:42,090 --> 00:16:46,120
En zodoende kon ze in dat gedeelte
komen waar de meisjes waren.

247
00:16:46,120 --> 00:16:47,760
Waar mijn zusje was.

248
00:16:47,760 --> 00:16:51,960
En eh, dan zorgde ze, probeerde
ze dat ze er ’s avonds was,

249
00:16:51,960 --> 00:16:55,870
dan stopte ze die meisjes in,
gaf niet alleen mijn zusje.

250
00:16:55,870 --> 00:17:02,370
En ze noemden haar ‘moeder Wurms’. [Hum]
Dus eh, je leert daar mensen kennen.

251
00:17:02,370 --> 00:17:04,080
humum humum, ja.

252
00:17:04,080 --> 00:17:11,500
Ik ga nog even terug naar naar eh de beginsituatie
eh eh de eerste jaren van de oorlog.

253
00:17:11,500 --> 00:17:15,956
[huhum] Uhm, kunt u zich
herinneren dat de ster kreeg?

254
00:17:16,057 --> 00:17:18,850
Ja natuurlijk.

255
00:17:18,850 --> 00:17:20,600
Hoe ging dat?

256
00:17:20,600 --> 00:17:24,680
Eh, wie hem gehaald heeft
of, dat weet ik niet meer.

257
00:17:24,680 --> 00:17:26,220
[humum] Weet ik absoluut niet meer.

258
00:17:26,220 --> 00:17:30,660
[kucht] maar ik weet wel dat
ik hem op had, uiteraard.

259
00:17:30,660 --> 00:17:36,830
En eh ik weet ook dat ik
weleens geprobeerd heb om een

260
00:17:36,830 --> 00:17:39,920
tas d’r voor te houden bij,
in bepaalde omstandigheden.

261
00:17:39,920 --> 00:17:43,120
humum. Reageerden mensen
vanaf dat moment anders op u?

262
00:17:43,120 --> 00:17:44,110
Nee hoor.

263
00:17:44,110 --> 00:17:44,681
Nee?

264
00:17:44,782 --> 00:17:47,220
Nee, dat herinner ik me niet, absoluut niet.

265
00:17:47,220 --> 00:17:50,550
Mogen we even ingrijpen? Ja

266
00:17:50,550 --> 00:17:54,150
[geruis] […]

267
00:17:54,251 --> 00:18:00,750
Ik probeer nog even met u terug te
gaan naar de momenten waarop u merkt

268
00:18:00,750 --> 00:18:04,160
dat dingen daadwerkelijk ook in het
dagelijks leven veranderen, hè.

269
00:18:04,160 --> 00:18:05,734
We hadden het over de ster.

270
00:18:05,835 --> 00:18:11,410
Uhm, hè zijn er andere ervaringen waarin voor u

271
00:18:11,410 --> 00:18:15,020
duidelijk bleek dat eh [ja]
de situatie ernstig werd?

272
00:18:15,020 --> 00:18:19,426
I Toen we eh op bepaalde tijden
niet meer op straat mochten.

273
00:18:19,527 --> 00:18:23,780
Toen eh bijvoorbeeld geen kosjer vlees meer was.

274
00:18:23,780 --> 00:18:28,080
We hadden een kosjer huishouding, dus
dat was wel ingrijpend natuurlijk.

275
00:18:28,080 --> 00:18:34,820
[humum] En eh, natuurlijk steeds weer
eh berichten met nieuwe beperkingen.

276
00:18:34,820 --> 00:18:37,270
[humum] Dat ging achter mekaar door.

277
00:18:37,270 --> 00:18:43,260
[humum] En eh ja, op den duur hoorde
je natuurlijk van mensen die ze.

278
00:18:43,260 --> 00:18:52,015
Oh en dat was zo, in de eerste oorlogsdagen hebben
diverse mensen die wij kenden zelfmoord gepleegd.

279
00:18:52,116 --> 00:18:55,317
Dat was eh heel erg.

280
00:18:55,418 --> 00:18:59,320
Mensen die bij u in de buurt
woonden of die u kende?

281
00:18:59,320 --> 00:19:01,430
Die we kenden, die we goed kenden.
Ja, verschillende gezinnen.

282
00:19:01,430 --> 00:19:03,080
Werd daar over gesproken?

283
00:19:03,080 --> 00:19:09,450
Ja natuurlijk. [humum] Dat eh dat,
ja natuurlijk werd er over gesproken.

284
00:19:09,450 --> 00:19:14,000
Kon u merken hoe de hoe de kinderen
daarop reageerden, op dat soort berichten.

285
00:19:14,000 --> 00:19:17,880
Op dat eh, je veranderde.

286
00:19:17,880 --> 00:19:19,620
Nou eh je.

287
00:19:19,620 --> 00:19:22,480
’t Werd door niemand, bijna door niemand begrepen.

288
00:19:22,480 --> 00:19:25,750
[nee] Want het zou wel meevallen.

289
00:19:25,750 --> 00:19:33,230
[humum, ja] Dus het werd ook eh bijna door
niemand begrepen dat ze dat gedaan hadden.

290
00:19:33,230 --> 00:19:36,450
[nee] Het waren jonge gezinnen,
echt jong met kleine kinderen. [ja]

291
00:19:36,450 --> 00:19:42,450
Hoe was u gehuisvest, eh had ieder
een eigen kamertje of sliep u bij

292
00:19:42,450 --> 00:19:44,796
Ik sliep met m’n zusje op een kamer.

293
00:19:44,897 --> 00:19:45,540
Met welk zusje?

294
00:19:45,540 --> 00:19:46,780
Met mijn zusje die op mij volgde.

295
00:19:46,780 --> 00:19:47,650
Ja, Eva.

296
00:19:47,650 --> 00:19:48,060
Ja.

297
00:19:48,060 --> 00:19:51,910
Ja. En eh uw broer had een aparte kamer?

298
00:19:51,910 --> 00:19:53,220
Ja. Boven. Die had een aparte kamer.

299
00:19:53,220 --> 00:19:55,210
En Judith had ook een

300
00:19:55,210 --> 00:19:55,800
Ook ja, ja.

301
00:19:55,800 --> 00:19:56,950
Ja, ja.

302
00:19:56,950 --> 00:20:00,580
Heeft u altijd een speciale band gehad met Eva

303
00:20:00,580 --> 00:20:04,296
daardoor, doordat je wat eh
dichter bij elkaar leefde?

304
00:20:04,396 --> 00:20:08,570
Eh, ik had altijd een
behoefte omdat ze, we scheelden

305
00:20:08,570 --> 00:20:12,910
zoveel, allemaal, om ze eh
een beetje te beschermen.

306
00:20:12,910 --> 00:20:13,660
Ja.

307
00:20:13,660 --> 00:20:14,240
Ze waren allebei heel kwetsbaar.

308
00:20:14,240 --> 00:20:14,710
humum humum

309
00:20:14,710 --> 00:20:19,470
En eh, eh mijn broer was
weer vier jaar ouder dan ik.

310
00:20:19,470 --> 00:20:22,460
[hum hum] En daar had ik weer
een ander soort band mee.

311
00:20:22,460 --> 00:20:23,630
Hij, ik was zijn vertrouweling.

312
00:20:23,630 --> 00:20:24,590
Hij vertelde me alles.

313
00:20:24,590 --> 00:20:28,800
Alles. [humum] Over de eerste sigaret,
over z’n meisjes, over alles en nog wat.

314
00:20:28,800 --> 00:20:32,960
humum huhum. Eh, hartsvriendin als het ware ook.

315
00:20:32,960 --> 00:20:35,060
Eh, zover dachten we niet.

316
00:20:35,060 --> 00:20:37,022
[nee] Daar dacht je niet over na.

317
00:20:37,123 --> 00:20:41,130
[nee] Maar hij vertelde allemaal altijd alles en
dan zei ik weleens: “ik ga het lekker vertellen”.

318
00:20:41,130 --> 00:20:41,678
[lacht]

319
00:20:41,678 --> 00:20:42,310
[lacht] Ja ha, oke.

320
00:20:42,310 --> 00:20:42,890
Maar eh ja.

321
00:20:42,890 --> 00:20:46,500
[ja] Maar je dacht helemaal niet na
hoor, hartsvriendin of wat dan ook.

322
00:20:46,500 --> 00:20:50,230
Ik had vriendinnen. [ja] Dus eh.

323
00:20:50,230 --> 00:20:52,236
Uhm.

324
00:20:52,337 --> 00:20:56,840
Waren uw ouders voorbereid
op ’t eh op het gegeven dat

325
00:20:56,840 --> 00:21:00,885
ze vroeg of laat opgepakt
zouden wor, kunnen worden?

326
00:21:00,986 --> 00:21:09,990
Ja, want in 1941 februari toen eh was de
eerste grote razzia waar al die mannen

327
00:21:09,990 --> 00:21:16,430
naar Mauthausen zijn gestuurd, uit huis
gepikt en eh van de straat opgepikt.

328
00:21:16,430 --> 00:21:18,760
Dat was die allereerste februari ’41.

329
00:21:18,760 --> 00:21:22,562
[humum] En eh daar hoorde
je dus ook niks meer van.

330
00:21:22,663 --> 00:21:31,440
Dus eh ja en wat ik me heel goed herinner daarvan,
was dat eh ze kwamen de mensen uit de huizen,

331
00:21:31,440 --> 00:21:37,860
de jonge mannen tussen een bepaalde leeftijd uit
de huizen halen en daar liep die, inderdaad die

332
00:21:37,860 --> 00:21:44,236
vader van dat vriendinnetje van m’n zusje bij,
en hij wees op ons huis: moesten ze overslaan.

333
00:21:44,337 --> 00:21:46,350
Dat zijn ook dingen die je
van je leven niet vergeet.

334
00:21:46,350 --> 00:21:47,650
Als NSB’er zei die

335
00:21:47,650 --> 00:21:48,060
Ja

336
00:21:48,060 --> 00:21:48,930
“voorbijlopen”.

337
00:21:48,930 --> 00:21:49,330
Ja.

338
00:21:49,330 --> 00:21:49,730
Ja.

339
00:21:49,730 --> 00:21:50,719
Heel, hele rare dingen allemaal.

340
00:21:50,719 --> 00:21:51,525
hum humum humum. Uhm

341
00:21:51,626 --> 00:22:01,040
Dus we hadden geen illusies,
laten we, daar komt het op neer

342
00:22:01,040 --> 00:22:05,690
Ja ja dat is duidelijk.

343
00:22:05,690 --> 00:22:07,430
Uhm eh gaven uw ouders jullie instructies voor als

344
00:22:07,430 --> 00:22:11,000
wij komen dan eh zorg dat
de spullen klaarstaan of?

345
00:22:11,000 --> 00:22:14,460
Dat stond bij iedereen klaar.
[ja] Iedereen had klaarstaan.

346
00:22:14,460 --> 00:22:15,572
Ja.

347
00:22:15,573 --> 00:22:16,798
Ja.

348
00:22:16,899 --> 00:22:17,880
Hoe is dat?

349
00:22:17,880 --> 00:22:24,246
Want er waren eh tussendoor
ook eh razzia’s natuurlijk.

350
00:22:24,347 --> 00:22:28,490
En eh eind ’42 begonnen de oproepen te komen.

351
00:22:28,490 --> 00:22:30,320
Nou, september ’42.

352
00:22:30,320 --> 00:22:35,700
[humum] Want mijn broer, onder andere, en eh omdat

353
00:22:35,700 --> 00:22:38,570
ik op een atelier werkte hoefden wij nog niet weg.

354
00:22:38,570 --> 00:22:42,870
[humum] Ze hadden een heel raar systeem
van van niet weggaan en wel weggaan.

355
00:22:42,870 --> 00:22:43,780
Had u een Sperre?

356
00:22:43,780 --> 00:22:47,110
Ik had een Sperre en de hemel weet
waarop. Dat zou ik, weet ik ook

357
00:22:47,110 --> 00:22:50,020
Ja ja en uw vader ook? Als diamantbewerker?

358
00:22:50,020 --> 00:22:50,670
Nee.

359
00:22:50,670 --> 00:22:52,360
Mijn vader niet.

360
00:22:52,360 --> 00:22:55,680
Maar omdat ik die Sperr had en
ik weet nog steeds niet waarom,

361
00:22:55,680 --> 00:23:02,320
[nee?] eh eh hoefde mijn, het
gezin toen ook in ’42 nog niet weg.

362
00:23:02,320 --> 00:23:08,040
Nee. De eerste die uit het gezin
gehaald was was uw broer geloof ik, hè?

363
00:23:08,040 --> 00:23:13,370
Die ging op transport, die heeft zich gemeld.
Moest om 5 uur komen in de schouwburg

364
00:23:13,370 --> 00:23:17,420
Kunt u zich herinneren eh hoe hij
aan die mededeling kwam dat hij

365
00:23:17,420 --> 00:23:20,100
Ja, hij kreeg een oproep.

366
00:23:20,100 --> 00:23:20,680
Met de post?

367
00:23:20,680 --> 00:23:23,540
Ja, oh ja dat dacht ik wel. Als ik het goed heb.

368
00:23:23,540 --> 00:23:24,740
En hoe reageert zo’n gezin

369
00:23:24,740 --> 00:23:25,766
Of dan werd ik.

370
00:23:25,866 --> 00:23:29,492
Ja dat ging op naam.

371
00:23:29,593 --> 00:23:35,700
[humum] Nou, zijn grootste zorg was, wat
ik net vertelde, dat z’n verloofde meekon en

372
00:23:35,700 --> 00:23:42,755
zoals ik zei, ze konden dus eh eh, ze hebben
dus een chupa, een joods huwelijk gehad en

373
00:23:42,855 --> 00:23:48,830
het burgerlijk huwelijk tegelijk, ’s middags
om 2 uur en om 5 uur gingen ze op transport.

374
00:23:48,931 --> 00:23:49,750
Ah, dus zo

375
00:23:49,750 --> 00:23:51,330
In de hoop dat ze bij elkaar zouden blijven.

376
00:23:51,330 --> 00:23:56,140
Ja. Ze gingen ’s ochtends, eh in de
ochtend valt de oproep op de deurmat

377
00:23:56,140 --> 00:23:59,190
Nou dat weet ik niet of dat de ochtend [nee]
of de middag. [nee] Ik weet het echt niet.

378
00:23:59,190 --> 00:24:00,410
Nee nee. Op op die dag

379
00:24:00,410 --> 00:24:03,420
Nou, ik weet niet of die oproep
op die dag kwam, ik weet het niet

380
00:24:03,420 --> 00:24:03,426
nee, ah

381
00:24:03,427 --> 00:24:04,912
Dat weet ik echt niet meer.

382
00:24:05,013 --> 00:24:05,690
Maar ze zijn eh gehuwd.

383
00:24:05,690 --> 00:24:06,511
Ja.

384
00:24:06,511 --> 00:24:09,476
Zuiver om eh in de hoop

385
00:24:09,477 --> 00:24:11,450
om bij elkaar te blijven.

386
00:24:11,450 --> 00:24:16,310
Er waren een heleboel natuurlijk, mensen
die dat eh dachten dat ze bij elkaar bleven.

387
00:24:16,310 --> 00:24:18,790
Dat gezinnen bij elkaar bleven.

388
00:24:18,790 --> 00:24:21,996
Bracht u uw broer weg?

389
00:24:22,097 --> 00:24:23,820
Nee, dat geloof ik niet.

390
00:24:23,820 --> 00:24:25,650
Waar vond het afscheid plaats?

391
00:24:25,650 --> 00:24:27,450
Thuis denk ik.

392
00:24:27,450 --> 00:24:27,839
Ja.

393
00:24:27,940 --> 00:24:29,630
Dat herinner ik me niet meer.

394
00:24:29,630 --> 00:24:30,250
Nee?

395
00:24:30,250 --> 00:24:32,750
Nee. Dat zal ik wel ergens weggestopt hebben.

396
00:24:32,750 --> 00:24:37,384
humum. Was het gezin compleet op dat moment?

397
00:24:37,485 --> 00:24:41,552
Dat zal wel, we woonden
allemaal thuis dus dat moet wel.

398
00:24:41,653 --> 00:24:47,860
En die jongen, die 19, 20 jaar oud is? Die
eh moet z’n spullen pakken en vertrekken.

399
00:24:47,860 --> 00:24:50,020
Eh, hij was ouder.

400
00:24:50,020 --> 00:24:53,320
We we waren, hoe oud was je toen?

401
00:24:53,320 --> 00:24:58,550
Hij was van 1919. Dus hij was wel
ouder, hij was 23 denk ik, zoiets.

402
00:24:58,550 --> 00:25:04,580
ja ja. En op dat moment was zijn verloofde
niet bij bij jullie in in het huis eigenlijk.

403
00:25:04,580 --> 00:25:04,730
Weet ik niet meer.

404
00:25:04,730 --> 00:25:06,263
Weet u niet meer.

405
00:25:06,263 --> 00:25:13,690
Dat weet ik echt niet meer. [humum] Nee.
’t Was nogal hectisch. [gehoest] Waarmee

406
00:25:13,690 --> 00:25:21,220
Ja goed. Uhm, heeft u daarna
nog iets van hem vernomen?

407
00:25:21,220 --> 00:25:23,750
Nee. Nooit meer.

408
00:25:23,750 --> 00:25:30,460
Eh, weet u achteraf wel waar hij terecht

409
00:25:30,460 --> 00:25:35,480
Ja in het eh Memoboek eh eh of teninste
niet het Memoboek maar het boek met

410
00:25:35,480 --> 00:25:40,760
overledenen en van het Rode Kruis na zoveel
jaar [humum] hebben we bericht gekregen.

411
00:25:40,760 --> 00:25:47,080
Hij was eigenlijk eh. Zij is geloof
ik direct omgekomen en hij een of twee

412
00:25:47,080 --> 00:25:47,780
Waar?

413
00:25:47,780 --> 00:25:48,600
Dat weet

414
00:25:48,600 --> 00:25:49,580
Weet u niet.

415
00:25:49,580 --> 00:25:55,090
Er zijn zoveel namen van omgekomen, zoveel
plaatsen van omgekomen familieleden.

416
00:25:55,090 --> 00:25:58,340
Eh, ik dacht in Auschwitz.

417
00:25:58,340 --> 00:26:04,980
[humum] Dat, maar dat weet ik niet zeker.
Hij eh dacht ik twee twee maanden later.

418
00:26:04,980 --> 00:26:11,360
Kunt u kunt zich iets herinneren van
het gezinsleven zonder broer in huis?

419
00:26:11,360 --> 00:26:15,265
Dan, op een gegeven moment [nou] zijn
de vader en moeder en de meisjes alleen.

420
00:26:15,366 --> 00:26:27,250
Nou, dat was natuurlijk eh ja heel, iedere dag
was natuurlijk eh, ja hoe zal ik het zeggen.

421
00:26:27,250 --> 00:26:33,350
Dat was nog voordat de eh eh mijn
vader doorgestuurd was naar een kamp.

422
00:26:33,350 --> 00:26:36,740
Humum, uw vader was nog even thuis.

423
00:26:36,740 --> 00:26:40,276
Toen was ie, toe is ie,
naar een werkkamp moest ie en

424
00:26:40,377 --> 00:26:42,320
daarvandaan doorgestuurd naar
Westerbork zoals ik vertelde.

425
00:26:42,320 --> 00:26:42,900
[humum]

426
00:26:42,900 --> 00:26:47,490
Maar ik ik ga even in de
periode tussen uw uw broer is

427
00:26:47,490 --> 00:26:52,120
weg, uw vader is nog gewoon
thuis, kort na het vertrek

428
00:26:52,120 --> 00:26:53,380
heel kort ja, is is

429
00:26:53,380 --> 00:26:54,040
is uw vader opgeroepen

430
00:26:54,040 --> 00:26:57,440
Ja ja ja. In een werkkamp in Vledder (1)

431
00:26:57,440 --> 00:26:57,880
moest ie (…) of. Ja.

432
00:26:57,880 --> 00:26:58,210
in Drente.

433
00:26:58,210 --> 00:27:02,336
Kunt u herinneren of ie opgeroepen
is of dat ie opgehaald is?

434
00:27:02,337 --> 00:27:03,200
Niet opgehaald.

435
00:27:03,200 --> 00:27:03,740
nee.

436
00:27:03,740 --> 00:27:10,440
Dacht ik. Dat dacht ik niet. [humum] Maar in die
tijd zijn verschillende razzia’s geweest, dat eh

437
00:27:10,440 --> 00:27:11,792
Zag u dat?

438
00:27:11,793 --> 00:27:13,060
of ik dat

439
00:27:13,060 --> 00:27:15,739
In de buurt?

440
00:27:15,840 --> 00:27:19,072
Nou ik heb er midden in gelopen.

441
00:27:19,173 --> 00:27:23,770
En ik ben een keer dat er, dat is
was waar Janneke net aan refereerde.

442
00:27:23,770 --> 00:27:32,670
Ik was op atelier en eh ze
kwamen ons gewoon weghalen.

443
00:27:32,670 --> 00:27:37,000
Dat was dus, we waren met z’n vijfen
of zessen, ik weet ’t niet meer.

444
00:27:37,000 --> 00:27:40,750
En we werden naar het
Centraal Station gebracht, in

445
00:27:40,750 --> 00:27:44,293
treinen gezet, want er stonden hele lange treinen.

446
00:27:44,394 --> 00:27:49,039
En eh er werden steeds mensen ingestopt.

447
00:27:49,140 --> 00:27:55,340
En, we hadden er uren in gezeten en toen
op een bizar, uiteindelijk zijn ze dacht

448
00:27:55,340 --> 00:28:00,549
ik, en we mochten tussen acht uur ’s
avonds en 6 uur ’s morgens niet op straat.

449
00:28:00,550 --> 00:28:02,690
[humum] En om een uur of
8, kwart over 8, dat weet ik

450
00:28:02,690 --> 00:28:07,490
ècht niet meer, kwam er een
klein autootje oprijden.

451
00:28:07,490 --> 00:28:12,416
Je kunt er, kon er, of het nog kan weet
ik echt niet, zo oprijden, zo het perron

452
00:28:12,517 --> 00:28:18,760
op en dan stapte een een paar hoge
Duitse officieren, weet ik wat, SS’ers, en

453
00:28:18,760 --> 00:28:26,760
die riepen een paar namen om, daar was
de mijne bij en wij mochten naar huis.

454
00:28:26,760 --> 00:28:28,690
En eh, ik heb nooit ge.

455
00:28:28,690 --> 00:28:31,590
Ach, ik heb nooit hebben we geweten waarom.

456
00:28:31,590 --> 00:28:37,510
[humum] Maar het was na achten, het was
bij achten, het was nog geen acht uur.

457
00:28:37,510 --> 00:28:41,570
En eh, verschillende van die meisjes,
waren met z’n vijfen of zessen, dat weet

458
00:28:41,570 --> 00:28:46,800
ik niet meer, woonden verder weg en we
hebben gerend, schoenen uit, op blote

459
00:28:46,800 --> 00:28:52,248
voeten naar ons huis, dat was het dichtste
bij [humum] om daar voor achten te zijn.

460
00:28:52,349 --> 00:28:56,696
En ik heb nooit, nooit
kunnen nagaan waarom dat was.

461
00:28:56,697 --> 00:28:59,557
[nee] Zoals ik zei ik heb een beschermengel gehad.

462
00:28:59,658 --> 00:29:03,770
humum. Hoe reageerden uw ouders dat u thuiskwam

463
00:29:03,770 --> 00:29:07,050
Dodelijk ongerust natuurlijk, omdat
eh eh ieder gezin in ieder gezin

464
00:29:07,050 --> 00:29:10,520
had je wel een dag dat er iemand
niet thuskwam en nooit meer kwam.

465
00:29:10,520 --> 00:29:16,340
[humum] Dus dat eh eh. En ze wisten ook
niet, ze konden zich nergens vervoegen.

466
00:29:16,340 --> 00:29:19,343
nee, nee.

467
00:29:19,444 --> 00:29:25,690
En dat gebeurde in ieder gezin [hum] dat er
iemand niet thuiskwam en acheraf nooit meer kwam.

468
00:29:25,690 --> 00:29:33,106
hum. Ja. Op een op een bepaald
moment is uw vader ook weg.

469
00:29:33,207 --> 00:29:37,430
Mijn vader ja, die is naar Westerbork,
na de werkkampen na Westerbork ja.

470
00:29:37,430 --> 00:29:38,530
Naar Vledder is tie.

471
00:29:38,530 --> 00:29:39,240
Na Vledder.

472
00:29:39,240 --> 00:29:39,690
Ja.

473
00:29:39,690 --> 00:29:42,725
Vledder en Ruinen geloof ik [ja
ja] als ik het goed heb. [ja ja]

474
00:29:42,826 --> 00:29:46,810
Eh, stuurde die af en toe
een berichtje, kwam er post?

475
00:29:46,810 --> 00:29:50,536
Daar hoorden we weleens wat van, ja ja. [uhum]

476
00:29:50,637 --> 00:29:56,230
En in de tussentijd deed uw moeder en
u denk ik een beetje het huishouden.

477
00:29:56,230 --> 00:29:58,137
Ja.

478
00:29:58,237 --> 00:30:00,040
Ging u nog steeds naar het atelier?

479
00:30:00,040 --> 00:30:00,918
Ja zeker.

480
00:30:01,019 --> 00:30:06,290
[hoest] Dat deed ik nog wel, want
ja ik bedoel je had geen inkomsten.

481
00:30:06,290 --> 00:30:07,700
[humum] Er was totaal geen inkomsten.

482
00:30:07,700 --> 00:30:09,884
En uw jongere zusjes?

483
00:30:09,985 --> 00:30:11,670
Die gingen zo goed en zo kwaad
als het ging naar school.

484
00:30:11,670 --> 00:30:13,118
JN ja ja ja.

485
00:30:13,118 --> 00:30:14,329
Tuurlijk.

486
00:30:14,430 --> 00:30:21,250
Dus op dat moment waren er
alleen even de de vrouwen in huis.

487
00:30:21,250 --> 00:30:21,590
Ja

488
00:30:21,590 --> 00:30:22,500
Geen mannen meer.

489
00:30:22,500 --> 00:30:23,761
Nee.

490
00:30:23,861 --> 00:30:24,490
nee

491
00:30:24,490 --> 00:30:26,280
Maar dat was bijna overal.

492
00:30:26,280 --> 00:30:27,040
Ja.

493
00:30:27,040 --> 00:30:28,480
Het was bij, practisch bij iedereen.

494
00:30:28,480 --> 00:30:34,020
En in die tijd waren er al zoveel gezinnen
die helemaal weg waren al, want zoals

495
00:30:34,020 --> 00:30:40,110
ik al zei eh september ’42 begonnen die
oproepen te komen en die mensen die

496
00:30:40,110 --> 00:30:43,710
toen zijn weggehaald, nou ik geloof
niet dat daar iemand van teruggekomen is.

497
00:30:43,710 --> 00:30:47,750
Kunt u zich nog voor de geest
halen dat er bij u in het

498
00:30:47,750 --> 00:30:52,590
huizenblok of bij de buren of,
dat er mensen werden weggehaald?

499
00:30:52,590 --> 00:30:53,560
Ja zeker.

500
00:30:53,560 --> 00:30:54,640
Natuurlijk.

501
00:30:54,640 --> 00:30:57,400
[humum] Ja kijk bij ons is is dat ook geweest.

502
00:30:57,400 --> 00:31:06,470
Ik weet ook uhm, op een avond
waren ze weer bezig en eh

503
00:31:06,470 --> 00:31:10,580
toen, je hebt vaak je geluk
aan een ander te danken hoor.

504
00:31:10,580 --> 00:31:12,760
[uhum] Aan het ongeluk van anderen.

505
00:31:12,760 --> 00:31:21,938
Toen waren ze bezig eh die vierde
oktober, die tweede oktober bedoel ik.

506
00:31:22,039 --> 00:31:23,686
In 1942?

507
00:31:23,787 --> 00:31:23,890
Jaaa.

508
00:31:23,890 --> 00:31:26,320
Toen waren er razzia’s.

509
00:31:26,320 --> 00:31:32,010
Als ik toen ook bij ons, en ze kwamen
binnen uiteraard en we moesten mee.

510
00:31:32,010 --> 00:31:40,617
Mijn moeder, mijn zusjes, maar ik. Het waren
geen Duitsers, het waren Nederlanders.

511
00:31:40,718 --> 00:31:42,690
Ja. Hoe gedroegen zij zich?

512
00:31:42,690 --> 00:31:46,930
Hmm? Ik mocht thuis, ja ik was een
jong meisje, ik mocht thuis blijven.

513
00:31:46,930 --> 00:31:48,110
Gedroegen zij zich?

514
00:31:48,110 --> 00:31:51,712
Nee natuurlijk niet, ze hebben
mijn moeder de trap afgegooid.

515
00:31:51,813 --> 00:31:55,560
Maar in ieder geval ik wou niet
thuisblijven, natuurlijk niet.

516
00:31:55,560 --> 00:31:56,964
Met die kerels.

517
00:31:57,065 --> 00:32:00,150
En eh ja ik moe ik zou thuisblijven.

518
00:32:00,150 --> 00:32:04,470
En ik ben zo tekeer gegaan dat ze
me mee hebben genomen en we moesten

519
00:32:04,470 --> 00:32:10,190
naar de Euterpestraat, wat nu
de Gerrit van der Veenstraat is.

520
00:32:10,190 --> 00:32:15,830
Eh, daar in de buurt, mensen hadden
huizen beschikbaar gesteld voor mensen die

521
00:32:15,830 --> 00:32:20,420
daar vrijkwamen, want je mocht niet op
straat tot 6 uur, om tot 6 uur te blijven.

522
00:32:20,420 --> 00:32:29,232
En daar kwam, dat meen ik Aus der Fünten
zelf was, en die heeft ons d’r uit gestuurd.

523
00:32:29,333 --> 00:32:32,982
Mijn twee zusjes, m’n moeder en ik.

524
00:32:33,083 --> 00:32:39,600
En eh we hebben daar bij een familie
tot 6 uur ’s morgens gewacht.

525
00:32:39,600 --> 00:32:40,540
Ik weet ook niet waarom.

526
00:32:40,540 --> 00:32:45,582
Maar wat hoorde ik toen we
weer thuis kwamen, waarom

527
00:32:45,683 --> 00:32:48,710
hebben ze mij niet gedwongen
om thuis te blijven die kerels?

528
00:32:48,710 --> 00:32:52,670
Ze hadden het een paar straten
verder ook geprobeerd, dat meiske dat

529
00:32:52,670 --> 00:32:57,750
was naar de zolder gevlucht en
die was, ze waren haar reuze lol

530
00:32:57,750 --> 00:33:03,009
achterna gekomen, en ze had zich
van de zolder naar beneden gegooid.

531
00:33:03,110 --> 00:33:07,740
Dat is die avond mijn redding
geweest. Dat wist ik toen niet.

532
00:33:07,740 --> 00:33:09,240
Ze wilden haar aanranden.

533
00:33:09,240 --> 00:33:09,990
Ja natuurlijk.

534
00:33:09,990 --> 00:33:12,210
Ja, ze hadden een pretje.

535
00:33:12,210 --> 00:33:13,610
Eh eh, waarom niet?

536
00:33:13,610 --> 00:33:19,640
[humum] Maar het waren geen Duitsers hoor, het waren
Nederlanders. Dat vertel ik er wel altijd bij.

537
00:33:19,640 --> 00:33:21,840
Heeft uw moeder zich verzet?

538
00:33:21,840 --> 00:33:23,840
Ja, natuur.

539
00:33:23,840 --> 00:33:25,570
Maar wat kun je, je kunt niks doen.

540
00:33:25,570 --> 00:33:31,856
Het waren jonge jongens allemaal, die die
die eh ze wisten dat ze de baas waren.

541
00:33:31,956 --> 00:33:37,980
En m’n moeder had kinderen. Dus dan eh, als
het om iemand alleen gaat is het anders.

542
00:33:37,980 --> 00:33:41,106
humum ja, ja.

543
00:33:41,207 --> 00:33:48,830
En toen kwamen we weer thuis.
Ja, ja dat heel heel gek.

544
00:33:48,830 --> 00:33:49,400
Ja.

545
00:33:49,400 --> 00:33:51,636
Heel heel gek allemaal.

546
00:33:51,737 --> 00:33:55,190
Wat gaat iedereen dan op zo’n
moment, je komt weer thuis, je denkt

547
00:33:55,190 --> 00:33:56,370
Nee, er gaat niets door je heen.

548
00:33:56,370 --> 00:33:59,590
Nee. Je kruipt door het oog
van de naald weer een keer.

549
00:33:59,590 --> 00:33:59,960
Nee.

550
00:33:59,960 --> 00:34:00,560
Nee.

551
00:34:00,560 --> 00:34:06,060
D’r gaat, zoals ik het me herinner op al dit
soort momenten, gaat er niets door je heen.

552
00:34:06,060 --> 00:34:13,626
Ik denk dat je gevoelloos bent.
[uhum]. Tja. [ja] En dat moet wel.

553
00:34:13,626 --> 00:34:17,396
Hoe was uw moeder? Er aan toe op dat moment?

554
00:34:17,497 --> 00:34:18,310
Gewoon.

555
00:34:18,310 --> 00:34:20,890
Gewoon. Terug naar

556
00:34:20,890 --> 00:34:24,890
Gewoon. Ik ik herinner me niet, nee.

557
00:34:24,890 --> 00:34:26,534
ja.

558
00:34:26,635 --> 00:34:35,283
Op een bepaald moment, onverwacht hè, de meisjes
gaan gewoon naar school, u gaat naar het atelier.

559
00:34:35,384 --> 00:34:44,250
Vader is thuis, gekomen. En u vliegt over
de straat heen. Trof u uw vader thuis aan?

560
00:34:44,250 --> 00:34:49,190
Ja, ja. En er was al familie bij. Ja. [Ja?] Ja.

561
00:34:49,291 --> 00:34:50,230
Hoe was dat?

562
00:34:50,230 --> 00:34:51,870
Bijzonder.

563
00:34:51,870 --> 00:34:55,129
Uhum. Was hij blij u te zien?

564
00:34:55,230 --> 00:34:57,140
Natuurlijk, dat is toch geen vraag?

565
00:34:57,140 --> 00:34:58,130
nee.

566
00:34:58,130 --> 00:34:58,545
ja.

567
00:34:58,646 --> 00:35:07,880
En daardoor zijn we dus toen we onze
oproep kregen en via de Hollandsche

568
00:35:07,880 --> 00:35:12,280
Schouwburg naar Vught zijn gegaan,
waren we behalve mijn broer

569
00:35:12,280 --> 00:35:17,509
met het hele gezin, omdat mijn
vader uit Westerbork ontslagen was.

570
00:35:17,610 --> 00:35:26,750
Ja. ’t Geluk wat je op dat moment hebt,
dat je dus eh met alle meiden samen en pa.

571
00:35:26,750 --> 00:35:28,300
Ja die meiden waren nog kinderen.

572
00:35:28,300 --> 00:35:33,710
Ja waren kinderen. Ja. Ja, ja. Hoe lang
is uw vader toen weer thuis geweest?

573
00:35:33,710 --> 00:35:38,430
Niet lang, want we zijn
half februari eh kregen we de

574
00:35:38,430 --> 00:35:40,100
oproep dat we naar de
Hollandsche Schouwburg moesten.

575
00:35:40,100 --> 00:35:41,230
Ja.

576
00:35:41,230 --> 00:35:43,580
Wat toch wat, ik weet niet exact.

577
00:35:43,580 --> 00:35:48,370
[humum] Maar ik dacht wel mischien twee maanden,
maar ik weet niet, dat weet ik echt niet.

578
00:35:48,370 --> 00:35:52,830
Bent u op eigen gelegenheid naar de, of eh het gezin
op eigen gelegenheid naar de schouwburg gegaan?

579
00:35:52,830 --> 00:35:57,280
Ja. Met, vol bepakking. Dekens, warme kleding.

580
00:35:57,280 --> 00:35:58,550
Gelopen?

581
00:35:58,550 --> 00:36:01,213
Ja natuurlijk.

582
00:36:01,314 --> 00:36:01,990
Ja.

583
00:36:01,990 --> 00:36:08,240
’t Was eh want we mochten ook niet op de
tram, maar eh die decembermaand, toen was

584
00:36:08,240 --> 00:36:13,480
mijn vader al thuis hè, toen is een tante
van mij overleden en die is begraven in

585
00:36:13,480 --> 00:36:18,930
op de Joodse begraafplaats in Diemen en
toen kregen ze verlof om op het achterbalkon

586
00:36:18,930 --> 00:36:24,560
van lijn 9 als ik het goed heb, eh op de
tram naar Diemen die kant op te kunnen.

587
00:36:24,560 --> 00:36:25,780
[humum] Dat herinner ik me.

588
00:36:25,780 --> 00:36:29,640
[ja] Daar kregen ze speciaal
verlof voor gevraagd worden.

589
00:36:29,640 --> 00:36:33,889
Maar ze moesten wel op het
achterbalkon blijven staan. [ja] Ja.

590
00:36:33,990 --> 00:36:36,900
Wat trof u aan in de ha Hollandsche Schouwburg?

591
00:36:36,900 --> 00:36:38,999
Chaos.

592
00:36:39,100 --> 00:36:45,330
Eh heleboel mensen die niets
wisten en ook, ’t was chaos.

593
00:36:45,330 --> 00:36:46,110
Heel simpel.

594
00:36:46,110 --> 00:36:52,340
Allemaal mensen met hun bagage en eh veel
te weinig ruimte natuurlijk en huilende

595
00:36:52,340 --> 00:36:56,850
kinderen en mensen die niet, ja die niet
wisten wat het volgende uur zou brengen.

596
00:36:56,850 --> 00:37:02,370
[humum] Jullie waren rustig met z’n

597
00:37:02,370 --> 00:37:03,720
Jawel, dat jawel, dat

598
00:37:03,720 --> 00:37:04,230
Met z’n vijfen?

599
00:37:04,230 --> 00:37:04,620
Jawel.

600
00:37:04,620 --> 00:37:05,200
Ja.

601
00:37:05,200 --> 00:37:08,450
Maar bij ons waren ook geen hele kleine kinderen.

602
00:37:08,450 --> 00:37:16,016
[hum, nee] Waren kinderen, m’n jongste zusje
dus was negen toen en daar kon je mee praten.

603
00:37:16,117 --> 00:37:20,560
[humum] Dus ik bedoel dat eh
dat maakt een reuze verschil.

604
00:37:20,560 --> 00:37:23,507
Ja. Werd er geregistreerd, moest je je melden?

605
00:37:23,608 --> 00:37:25,840
Dat zal wel, maar dat heb ik niet gedaan.

606
00:37:25,840 --> 00:37:27,710
[nee] Dat zal misschien m’n vader
of moeder, dat weet ik niet.

607
00:37:27,710 --> 00:37:31,970
Nee, nee. U heeft een plekje opgezocht
ergens in in die schouwburg?

608
00:37:31,970 --> 00:37:39,110
De, we hebben geprobeerd een plekje te vinden
waar we met de eh de bagage konden, weet ik veel.

609
00:37:39,110 --> 00:37:43,426
Dat weet ik, da’s heel vaag
allemaal in mijn hoofd.

610
00:37:43,527 --> 00:37:48,410
[humum] Ik zie dat voor me [humum]
maar het is heel, dat is ook iets

611
00:37:48,410 --> 00:37:53,230
wat ik blijkbaar heb weggestopt,
het is heel vaag, heel heel vaag.

612
00:37:53,230 --> 00:37:57,724
[humum] En we zijn er toch een paar dagen geweest.

613
00:37:57,825 --> 00:37:59,924
Vond u dat bedreigend?

614
00:38:00,024 --> 00:38:04,784
Natuurlijk, alles was bedreigend, de de
hele wereld was bedreigend, al een paar jaar.

615
00:38:04,885 --> 00:38:11,977
[hum] Tuurlijk. Als je een stap buiten de deur
zette was bedreigend. [ja ja] Alles was bedreigend.

616
00:38:12,078 --> 00:38:19,200
Uhm, eh hoe was het met de
sanitaire voorzieningen gesteld eh

617
00:38:19,200 --> 00:38:19,680
Slecht.

618
00:38:19,680 --> 00:38:22,572
Dat kan toch ook niet anders?

619
00:38:22,673 --> 00:38:27,214
Ik bedoel eh geen enkele, tegenwoordig
zijn ze dan nog modern, maar

620
00:38:27,315 --> 00:38:31,471
in geen enkele schouwburg of wat
dan ook is berekend op zoiets.

621
00:38:31,572 --> 00:38:35,820
Dat kan niet nee. Dat is onmogelijk.

622
00:38:35,820 --> 00:38:40,220
Hadden uw ouders enig idee eh waar
ze naartoe zouden gaan op dat moment?

623
00:38:40,220 --> 00:38:42,548
Geen flauw idee.

624
00:38:42,649 --> 00:38:44,750
Absoluut niet, hadden we geen van allen.

625
00:38:44,750 --> 00:38:49,860
[humum] We eh, laat ik, ik
denk dat niemand zich probeerde

626
00:38:49,860 --> 00:38:54,514
een voorstelling te maken van
wat er zou gaan gebeuren.

627
00:38:54,615 --> 00:38:59,030
[humum] Ik, je kon je er geen
voorstelling van maken, want je wist niks.

628
00:38:59,030 --> 00:39:00,435
Nee.

629
00:39:00,536 --> 00:39:06,520
Maar, eh van degeen die al
eh weg waren hoorden we niets.

630
00:39:06,520 --> 00:39:07,490
[nee] Dat was natuurlijk.

631
00:39:07,490 --> 00:39:10,450
Maar we hoopten dat ze na,
dat we naar ze toe gingen.

632
00:39:10,450 --> 00:39:17,430
[humum] Dat weet ik nog wel. We hoopten dat ze
naar dat we naar ze toe gingen. [humum] Dat was ‘t.

633
00:39:17,430 --> 00:39:19,580
Dat je aan het einde van de rit weer bekenden

634
00:39:19,580 --> 00:39:20,650
Ja dat je daar

635
00:39:20,650 --> 00:39:20,734
zou ontmoeten

636
00:39:20,734 --> 00:39:21,170
Ja

637
00:39:21,170 --> 00:39:21,830
zou treffen

638
00:39:21,830 --> 00:39:22,440
Natuurlijk.

639
00:39:22,440 --> 00:39:23,956
Ja.

640
00:39:24,057 --> 00:39:25,640
Dat was ‘t.

641
00:39:25,640 --> 00:39:29,380
Kunt u zich nog, het is maar een
vraag hoor, de families herinneren

642
00:39:29,380 --> 00:39:33,100
die naast jullie eh in de schouwburg
eh een [nee] plekje hadden?

643
00:39:33,100 --> 00:39:33,240
Nee?

644
00:39:33,240 --> 00:39:34,280
Nee.

645
00:39:34,280 --> 00:39:37,050
Nee, want [geen kinderen] als je kon liep je rond.

646
00:39:37,050 --> 00:39:47,370
Nou ja zitten kon je ook niet altijd, het was een
een waanzinnige toestand. [humum] Nee, nee dat eh.

647
00:39:47,370 --> 00:39:47,776
U liep rond.

648
00:39:47,776 --> 00:39:48,190
Ja, want eh

649
00:39:48,190 --> 00:39:49,756
En je doodde de tijd.

650
00:39:49,756 --> 00:39:53,430
Ja, ik weet ’t ook niet.
Nee, dat weet ik niet meer.

651
00:39:53,430 --> 00:39:53,820
Nee.

652
00:39:53,820 --> 00:39:56,704
Absoluut niet meer. Nee.

653
00:39:56,805 --> 00:40:03,203
Uhm. Kunt u zich wel herinneren dat u op een
gegeven moment het bericht kreeg van naar de trein?

654
00:40:03,304 --> 00:40:06,780
Nou berichten, er werd gewoon
omgeroepen in die schouwburg.

655
00:40:06,780 --> 00:40:21,420
En eh ja dat weet ik nog en ik weet ook
nog dat we, ik dacht met de tram zijn

656
00:40:21,420 --> 00:40:28,100
vervoerd, [humum] maar dat we in de
trein gingen die die keer weet ik niet.

657
00:40:28,100 --> 00:40:30,370
[nee] Dat weet ik niet meer.

658
00:40:30,370 --> 00:40:33,610
Nee. Maar u bent naar Vught gegaan.

659
00:40:33,610 --> 00:40:36,750
Direct naar Vught. We wisten ook niet
waar we naartoe gingen natuurlijk.

660
00:40:36,750 --> 00:40:39,900
Nee, nee. Van de treinreis

661
00:40:39,900 --> 00:40:42,920
Maar de eerste indrukken van
Vught weet ik nog precies.

662
00:40:42,920 --> 00:40:44,420
Ja, vertelt u eens.

663
00:40:44,420 --> 00:40:50,400
Het was toen, het was februari [humum] eh
’43 [humum] en ’t kamp Vught was eigenlijk

664
00:40:50,400 --> 00:40:56,350
pas open [humum] en eh het was een rommel,
het was een, en ik weet nog ik moest

665
00:40:56,350 --> 00:41:02,570
naar het toilet en dat is dat zijn dat
was m’n eerste indruk en eh dan moest ik

666
00:41:02,570 --> 00:41:07,540
ergens in en dat was een hele grote
ruimte, hier een paar wc’s, alles open

667
00:41:07,540 --> 00:41:11,930
natuurlijk, en dan zat daar zat een man en
daar zat een man en daar moest ik zitten.

668
00:41:11,930 --> 00:41:15,320
En dat is iets wat ik, toen wist
ik meteen dat het niet goed was.

669
00:41:15,320 --> 00:41:21,400
[hum, ja] Dat zie ik nog heel duidelijk voor
me. Toen dacht ik, nee daar klopt iets niet.

670
00:41:21,400 --> 00:41:24,560
Nee. Dat is heel shockerend natuurlijk.

671
00:41:24,560 --> 00:41:25,720
Heel shockerend.

672
00:41:25,720 --> 00:41:26,367
Ja.

673
00:41:26,367 --> 00:41:27,014
Ja.

674
00:41:27,115 --> 00:41:33,770
Kunt u zich nog eh ‘t uitstappen van de trein
herinneren en het lopen naar het kamp toe?

675
00:41:33,770 --> 00:41:34,930
Nee.

676
00:41:34,930 --> 00:41:39,550
’t Gekke is dat ik me dat wel van Auschwitz
herinner, [ja] maar van Vught niet.

677
00:41:39,550 --> 00:41:42,980
[nee] En van Vught waren we
natuurlijk heel zwaar bepakt.

678
00:41:42,980 --> 00:41:47,760
[humum] We hadden alles meegenomen
wat we dachten nodig te kunnen hebben,

679
00:41:47,760 --> 00:41:51,430
wat we meteen afgenomen natuurlijk,
maar ja dat wisten we toen niet.

680
00:41:51,430 --> 00:41:55,240
[humum] Het had, of het nou
thuis was gebleven of daar

681
00:41:55,240 --> 00:41:57,970
werd afgenomen maakt achteraf
natuurlijk ook geen verschil.

682
00:41:57,970 --> 00:42:03,750
Nee. Maar u komt in Vught aan en hoe
bent u toen eh verdeeld over de barakken.

683
00:42:03,750 --> 00:42:11,570
Eh, dat heeft dacht ik in mijn herinnering
toch een dag geduurd voor mannen en vrouwen

684
00:42:11,570 --> 00:42:18,830
gescheiden werden, want ze wisten zelf eh
heb ik achteraf begrepen eh d’r was geen

685
00:42:18,830 --> 00:42:22,860
organisatie denk ik, en ze wisten zelf ook
niet wat ze d’r mee aan moesten, denk ik.

686
00:42:22,860 --> 00:42:27,586
En die ene die ene dag heeft u met
z’n allen gewacht in een barak.

687
00:42:27,587 --> 00:42:33,362
Dat denk ik wel, of buiten, dat weet ik
niet meer. [hum] Dat weet ik echt niet meer.

688
00:42:33,463 --> 00:42:41,060
Staat u iets bij van de eh ligging van
het kamp of van de bewaking op dat moment?

689
00:42:41,060 --> 00:42:42,576
Nee.

690
00:42:42,576 --> 00:42:45,362
nee, nee.

691
00:42:45,462 --> 00:42:47,219
Nee.

692
00:42:47,320 --> 00:42:53,790
Uhm, goed u bent dan een een dag verzameld hè?

693
00:42:53,790 --> 00:42:54,970
Dat denk ik wel ja

694
00:42:54,970 --> 00:42:55,360
met dus

695
00:42:55,360 --> 00:42:57,400
Maar exact weet ik dat heus niet hoor.

696
00:42:57,400 --> 00:42:58,807
nee nee nee (…)

697
00:42:58,908 --> 00:43:00,360
Je neemt zoveel indrukken op

698
00:43:00,360 --> 00:43:05,720
[lacht] Ja ja ja. De eh de
indeling hoe hoe hoe ging dat?

699
00:43:05,720 --> 00:43:10,543
I De indeling was als volgt.

700
00:43:10,644 --> 00:43:15,750
De kinderen, de meisjes – als
ik het goed onthouden heb

701
00:43:15,750 --> 00:43:20,751
– van 12 tot 16 jaar die
werden in een barak gedaan.

702
00:43:20,852 --> 00:43:24,520
[humum] De de meisjes ja want de
jongens waren apart natuurlijk.

703
00:43:24,520 --> 00:43:30,460
En ik was bij mijn moeder als ik het
goed heb en ik dacht dat de kleine

704
00:43:30,460 --> 00:43:35,290
kinderen, mijn zusje – of was mijn zusje
bij mijn andere zusje in de barak?

705
00:43:35,290 --> 00:43:42,350
Dat weet ik niet meer. [humum humum] En ik was
bij mijn moeder omdat, ik was 19, bij de vrouwen.

706
00:43:42,350 --> 00:43:44,320
[humum] En uw vader?

707
00:43:44,320 --> 00:43:46,490
Bij de mannen [bij de mannen]
in het mannenkamp natuurlijk.

708
00:43:46,490 --> 00:43:50,940
ja. Wist u waar eh iedereen zat?

709
00:43:50,940 --> 00:43:55,860
Neeee. Helemaal niet. Want er
was ook geen onderling contact.

710
00:43:55,860 --> 00:44:03,150
Nee. Hoe was dat voor uw moeder dat eh uw
zusjes in een andere barak werden ondergebracht?

711
00:44:03,150 --> 00:44:09,196
Vreselijk natuurlijk, was ja er waren
heel veel eh moeders in die omstandigheden.

712
00:44:09,297 --> 00:44:16,650
Hoe reageerde uw moeder daarop? Zei ze daar
iets over tegen u of praatten jullie (…)

713
00:44:16,650 --> 00:44:27,023
Dat we moesten, ja ’t was we moesten maar
we we, je je was op dat moment verslagen.

714
00:44:27,124 --> 00:44:32,387
Je had nergens meer invloed
op. [nee] En je wist niets.

715
00:44:32,488 --> 00:44:36,516
Nee. Huilde ze weleens bijvoorbeeld?

716
00:44:36,617 --> 00:44:39,746
Nee, ik heb mijn moeder niet zien huilen.

717
00:44:39,846 --> 00:44:41,592
Huilde u weleens?

718
00:44:41,693 --> 00:44:42,985
Ik dacht het niet.

719
00:44:43,086 --> 00:44:45,017
Nee.

720
00:44:45,118 --> 00:44:46,988
Nee.

721
00:44:47,089 --> 00:44:47,850
Nee.

722
00:44:47,850 --> 00:44:49,750
Daar kom je ook niet zo ver
mee [nee] hoewel we doen het

723
00:44:49,750 --> 00:44:54,496
allemaal weleens hoor [hum]
maar op dat moment, ik dat nee.

724
00:44:54,496 --> 00:44:55,610
Nee, absoluut niet.

725
00:44:55,610 --> 00:45:06,310
Nee, u vertelde dat eh kort nadien uw moeder een
eh een baantje kreeg, dat deed ze heel welbewust.

726
00:45:06,310 --> 00:45:08,760
Bospik noemden ze dat.

727
00:45:08,760 --> 00:45:12,100
Met zo’n prikker en dan moest je
alle, als er niks lag moest het

728
00:45:12,100 --> 00:45:15,890
toch enzovoort [ja] en het was
schoon zogenaamd schoon houden.

729
00:45:15,890 --> 00:45:18,515
Alleen in haar eigen barak?

730
00:45:18,616 --> 00:45:20,800
Nee, buiten. Niet in de barak.

731
00:45:20,800 --> 00:45:21,280
Nee, oke.

732
00:45:21,280 --> 00:45:23,830
In de barak moesten we allemaal zelf,
moesten alles zelf doen natuurlijk.

733
00:45:23,830 --> 00:45:24,982
Ja.

734
00:45:24,983 --> 00:45:26,719
Maar buiten op eh

735
00:45:26,720 --> 00:45:27,920
Ja, sliep u

736
00:45:27,920 --> 00:45:32,616
Zodoende kon ze dan weleens eh
daar naar die andere barakken toe.

737
00:45:32,616 --> 00:45:35,909
Ja. En daar zag ze uw zusjes.

738
00:45:36,010 --> 00:45:37,230
Ja, ja ja.

739
00:45:37,230 --> 00:45:39,110
Kon ze daarmee communiceren of

740
00:45:39,110 --> 00:45:40,330
Ja daarna dan wel.

741
00:45:40,330 --> 00:45:44,290
Al als tenminste dat was als
er iemand op de uitkijk stond

742
00:45:44,290 --> 00:45:46,920
of er niemand aankomt of eh
niemand van de bewaking aankwam.

743
00:45:46,920 --> 00:45:49,230
Want het was verboden, officieel om te praten.

744
00:45:49,230 --> 00:45:49,790
Denk het wel.

745
00:45:49,790 --> 00:46:01,960
Ja, ja. Uhm. Heeft u enig idee hoe het voor uw
zusjes was om eh apart te zijn in de in de barak?

746
00:46:01,960 --> 00:46:03,960
Heel erg. Dat weet ik.

747
00:46:03,960 --> 00:46:04,860
Hoe weet u dat?

748
00:46:04,860 --> 00:46:09,450
Want later was m’n zusje bij mij,
later was m’n zusje bij mij toen

749
00:46:09,450 --> 00:46:16,690
m’n moeder m’n andere zusje weg
waren en eh, was verschrikkelijk.

750
00:46:16,690 --> 00:46:20,370
[humum] Ze hadden niemand.
Ze hadden helemaal niemand.

751
00:46:20,370 --> 00:46:27,990
Nee. Weet u of ze misschien contact
hebben gemaakt met met andere meisjes?

752
00:46:27,990 --> 00:46:32,120
Ja natuurlijk wel, ze hadden ehhh,
al die kinderen waren in één leeftijd.

753
00:46:32,120 --> 00:46:33,990
[humum] Die zochten steun bij elkaar.

754
00:46:33,990 --> 00:46:40,131
Ja ja ja. Heeft u nog een taak gekregen in Vught?

755
00:46:40,232 --> 00:46:43,290
Ja, ik dat was later geweest.

756
00:46:43,290 --> 00:46:47,740
Ik heb gewerkt in Vught op
eh, eerst op het bontatelier.

757
00:46:47,740 --> 00:46:50,070
Ik had nog nooit, moest achter een bontmachine.

758
00:46:50,070 --> 00:46:52,350
Ik wist niet eens dat bont
bestond bij wijze van spreken.

759
00:46:52,350 --> 00:46:58,910
[humum] En eh later na 15,
na het transport van eh half

760
00:46:58,910 --> 00:47:04,750
november ’42 eh bij Philips de
barak lampen, ook weer lampen.

761
00:47:04,750 --> 00:47:07,270
Solderen, ik heb leren solderen in een half uur.

762
00:47:07,270 --> 00:47:12,960
[humum] Krankzinnig, je kan vlug
leren hoor. [Ja, ja] Als het moet.

763
00:47:12,960 --> 00:47:13,657
Ja.

764
00:47:13,657 --> 00:47:20,530
Ik heb ik ga nog eventjes eh eh klein stukje weer
terug. Uhm, had uw moeder contact met uw vader?

765
00:47:20,631 --> 00:47:24,710
In het kamp? Nee, dat kon niet, je kon nee.

766
00:47:24,710 --> 00:47:26,110
Je kon geen berichtjes doorgeven of

767
00:47:26,110 --> 00:47:30,410
Een enkele keer kon je een
berichtje via eh mensen die

768
00:47:30,410 --> 00:47:33,130
ergens moesten doen of mannen
die iets moesten repareren.

769
00:47:33,130 --> 00:47:35,149
[uhum] Eh, hè?

770
00:47:35,150 --> 00:47:39,030
D’r waren, ik bedoel in eh bij die
bontmachines ging weleens iets kapot en dan

771
00:47:39,030 --> 00:47:43,212
moest er een of andere man van het mannenkamp
komen om te repararen en die probeerde,

772
00:47:43,313 --> 00:47:47,578
ja dan als als ie contact kon hebben
met iemand, een boodschap mee te geven.

773
00:47:47,679 --> 00:47:48,700
Ja.

774
00:47:48,700 --> 00:47:56,890
En toen ze allemaal weg waren toen had ik met
m’n via via met mijn vader een afspraak dat eh

775
00:47:56,890 --> 00:48:04,540
terrein eh dat appèlterrein was heel erg groot,
heel heel erg groot en dan zag je heel in de verte

776
00:48:04,540 --> 00:48:09,110
de mannen, onher, je kon ze niet herkennen, was
te ver want ze waren allemaal hetzelfde gekleed.

777
00:48:09,110 --> 00:48:15,480
En ik had via via met mijn vader een
afspraak dat ie zou proberen tijdens dat

778
00:48:15,480 --> 00:48:20,300
lopen enzovoort, aan de buitenkant en
dan zou die proberen iets van een witte

779
00:48:20,300 --> 00:48:25,350
zakdoek of papier uit z’n zak te laten
hangen en dan wist ik dat hij het was.

780
00:48:25,350 --> 00:48:26,610
[humum] En dat is weleens gebeurd.

781
00:48:26,610 --> 00:48:31,070
[ja ja] En, ik had weleens
contact met mijn vader toen

782
00:48:31,070 --> 00:48:37,106
we nog op het bontatel, ik
denk het bontatelier zaten.

783
00:48:37,207 --> 00:48:40,510
Eh mijn vader werkte in een andere
barak en er was geen contact

784
00:48:40,510 --> 00:48:45,230
natuurlijk, maar daar hadden ze
geen water en in die barakken bij

785
00:48:45,230 --> 00:48:49,969
ons, waar wij werkten waren tussen
de barakken in een klein fonteintje.

786
00:48:50,070 --> 00:48:54,610
En ze moesten weleens een emmertje water
halen en mijn vader haalde dan met z’n

787
00:48:54,610 --> 00:48:58,760
emmertje water, om de beurt met een andere
man daar die ook een dochter bij ons had,

788
00:48:58,760 --> 00:49:05,490
en als er dan dan gingen de anderen uitkijken
of de SS-bewaking op dat moment ergens

789
00:49:05,490 --> 00:49:10,240
anders was en toen kwam mijn vader aan het
fonteintje en als de SS-bewaking dan een

790
00:49:10,240 --> 00:49:14,330
eindje verder was, dan ging ik ook naar
het fonteintje en dan konden we praten.

791
00:49:14,330 --> 00:49:17,210
Eén keer zijn we gesnapt.

792
00:49:17,210 --> 00:49:25,265
En eh, toen dat was ook door een Nederlander,
uit Leeuwarden, hoe heette die toch?

793
00:49:25,366 --> 00:49:30,510
Hij was, hij had met een voddenkar gelopen
in Leeuwarden zeiden de mensen uit Friesland.

794
00:49:30,510 --> 00:49:33,520
Geen Joodse man uiteraard, het was een SS’er.

795
00:49:33,520 --> 00:49:37,170
En eh we werden niet gestraft.

796
00:49:37,170 --> 00:49:39,266
Waarom werden we niet gestraft?

797
00:49:39,367 --> 00:49:40,510
Ze dachten zo raar.

798
00:49:40,510 --> 00:49:42,990
Omdat we vader en dochter waren.

799
00:49:42,990 --> 00:49:46,310
Als we man en vrouw waren
geweest waren we wel gestraft.

800
00:49:46,310 --> 00:49:49,000
[humum, ja] En toen zijn we betrapt.

801
00:49:49,000 --> 00:49:52,430
[ja] En zodoende had ik weleens
contact met mijn vader.

802
00:49:52,430 --> 00:50:01,030
[Ja,ja] Ik heb mijn vader ook een keer
gezien dat ie kreupel geslagen was.

803
00:50:01,030 --> 00:50:01,618
Waarom?

804
00:50:01,619 --> 00:50:02,499
[zucht] wachten, even stoppen.

805
00:50:02,499 --> 00:50:03,037
ja.

806
00:50:03,037 --> 00:50:03,740
[stilte, drinkt]

807
00:50:03,740 --> 00:50:04,340
eventjes.

808
00:50:04,340 --> 00:50:28,470
Ja hoor. We hebben de tijd.

809
00:50:28,470 --> 00:50:30,578
[stilte]

810
00:50:30,579 --> 00:50:36,709
[snuift] ja. Ik ben er weer.

811
00:50:36,710 --> 00:50:37,060
oke.

812
00:50:37,060 --> 00:50:43,210
Eh, dat hoorde ik van anderen.

813
00:50:43,210 --> 00:50:50,100
Ze hadden een man, waren ze aan het,
met z’n een paar SS’ers hadden die man

814
00:50:50,100 --> 00:50:56,600
als mikpunt genomen en waren hem aan het
slaan en aan het heen en weer gooien.

815
00:50:56,600 --> 00:50:59,750
En toen was mijn vader daartussen
gekomen en toen hebben ze hem genomen

816
00:50:59,750 --> 00:51:04,390
en toen ik aan dat fonteintje dus
zei: waarom heb je dat dan gedaan?

817
00:51:04,390 --> 00:51:09,000
Zei die: maar ze lieten hem tenminste met rust.

818
00:51:09,101 --> 00:51:10,140
hum. Was ie erg beschadigd?

819
00:51:10,140 --> 00:51:19,470
Hij liep kreupel. [humum humum] hij
liep in elkaar kreupel. [drinkt]

820
00:51:19,470 --> 00:51:20,620
Heeft uw moeder dit geweten?

821
00:51:20,620 --> 00:51:21,830
Die was toen al weg.

822
00:51:21,830 --> 00:51:27,315
Aha, ja ja. Heeft u zelf

823
00:51:27,416 --> 00:51:28,660
Daar heb ik van geleerd.

824
00:51:28,660 --> 00:51:29,820
Ja, ja.

825
00:51:29,820 --> 00:51:31,138
[drinkt]

826
00:51:31,138 --> 00:51:36,650
Bent u zelf agressief bejegend, door bewaking of?

827
00:51:36,650 --> 00:51:36,890
Nee.

828
00:51:36,890 --> 00:51:37,310
Nee.

829
00:51:37,310 --> 00:51:42,333
Absoluut niet, nee. Ik was een van de velen.

830
00:51:42,434 --> 00:51:42,880
Ja.

831
00:51:42,880 --> 00:51:51,260
Ik ga heel even naar het moment,
uhm op een zeker moment is het

832
00:51:51,260 --> 00:51:58,493
kamp overvol [ja] en gaan de,
worden de transporten georganiseerd.

833
00:51:58,593 --> 00:52:00,440
Die begonnen al vrij gauw hoor.

834
00:52:00,440 --> 00:52:00,810
Ja?

835
00:52:00,810 --> 00:52:01,600
Ja.

836
00:52:01,600 --> 00:52:03,140
Die begonnen al vrij gauw.

837
00:52:03,140 --> 00:52:10,440
Die gingen naar Westerbork, dan eh was je nog in
Holland, want dat hoorden we van, je hoorde al,

838
00:52:10,440 --> 00:52:16,670
en er kwamen steeds mensen bij, en dus je hoorde van
de mensen die erbij kwamen: die is ook weggehaald

839
00:52:16,670 --> 00:52:21,180
en die is ook weggehaald en die is naar Westerbork
en dat transport is zit nu in Westerbork.

840
00:52:21,180 --> 00:52:23,570
Dat hoorde je van de mensen
die tot dan toe thuis waren.

841
00:52:23,570 --> 00:52:29,000
[Ja] En die dan naar Vught kwamen. En van mensen
die van Westerbork naar Vught gestuurd werden.

842
00:52:29,000 --> 00:52:30,936
Ja.

843
00:52:31,036 --> 00:52:34,470
Had u een idee dat dat systematisch gebeurde, hè?

844
00:52:34,470 --> 00:52:40,644
Want eh achteraf weten we, het zijn eerste de
moeders met kinderen en dan de op leeftijdsgroepen

845
00:52:40,745 --> 00:52:45,590
Ehh nou, ’t was wel zo dat ze probeerden
de mensen daar te houden die konden werken.

846
00:52:45,590 --> 00:52:48,830
Ja, ja. En u was een, in een werkbaar

847
00:52:48,830 --> 00:52:49,740
Ik was 19 jaar.

848
00:52:49,740 --> 00:52:58,340
Ja. Uhm, wanneer eh eh wist uw moeder dat
eh zij de volgende dag moest aantreden?

849
00:52:58,340 --> 00:53:01,400
I Ik denk de dag d’r voor. En eh

850
00:53:01,400 --> 00:53:04,039
Hoe ging dat?

851
00:53:04,140 --> 00:53:06,070
Dat weet ik niet meer.

852
00:53:06,070 --> 00:53:07,850
Dat weet ik echt niet meer.

853
00:53:07,850 --> 00:53:16,350
Maar ze moest met mijn beide zusjes
weg, want mijn zusje Eva die werd

854
00:53:16,350 --> 00:53:20,040
twee dagen later 16 jaar en de
kinderen onder de 16 jaar moesten weg.

855
00:53:20,040 --> 00:53:25,010
En m’n moeder heeft toen nog – hoe ze
dat gedaan heeft en ik ik weet het niet,

856
00:53:25,010 --> 00:53:32,996
hemel en aarde, nou hemel, bewogen om m’n
zusje Eva niet mee te hoeven laten gaan.

857
00:53:32,997 --> 00:53:37,853
Maar omdat die in een andere barak was
wist ik alleen dat zij weg moesten.

858
00:53:37,853 --> 00:53:44,590
En eh op het allerlaatst
hoorde ik dat Eva mocht blijven.

859
00:53:44,590 --> 00:53:48,970
Eva was 11, zou 11 juni 16 jaar worden.
[humum] Dat transport ging 5 en 6 juni en eh

860
00:53:48,970 --> 00:53:50,139
‘43

861
00:53:50,140 --> 00:53:56,890
Jaaa toen we in Vught waren.

862
00:53:56,890 --> 00:53:57,880
En uiteraard Vught.

863
00:53:57,880 --> 00:54:02,850
En eh mijn moeder heeft dus hemel
en aarde bewogen en wat ze wat

864
00:54:02,850 --> 00:54:05,440
ze allemaal gedaan heeft ik weet
het echt, dat weet ik ook niet.

865
00:54:05,440 --> 00:54:05,620
Nee.

866
00:54:05,620 --> 00:54:12,080
Maar eh, dus maar ik wist ook niet waar Eva
was, want die barak was helemaal leeg verder.

867
00:54:12,080 --> 00:54:15,220
Zou leeg zijn, want al die kinderen moesten weg.

868
00:54:15,220 --> 00:54:24,230
[humum] En eh eh, ik weet wel dat ik eh, mijn
ik heb nog afscheid kunnen nemen van m’n moeder

869
00:54:24,230 --> 00:54:29,626
en m’n zusje [humum, hoe ging dat] en toen hoorde
ik dus dat m’n andere zusje niet mee hoefde.

870
00:54:29,627 --> 00:54:30,470
[hum] Nou dat was eh, eh

871
00:54:30,470 --> 00:54:35,320
Op welk moment vond dat afs dat persoonlijke
afsteid eh afscheid tussen jullie drieën plaats?

872
00:54:35,320 --> 00:54:39,930
I Toen ze bepakt en bezakt weggejaagd werden.

873
00:54:39,930 --> 00:54:41,898
’s Ochtends vroeg was dat.

874
00:54:41,999 --> 00:54:45,370
Ik dacht zelfs dat dat we achter
wij stonden achter een hek.

875
00:54:45,370 --> 00:54:49,030
[humum] Nee, het was niet ’s
ochtends zo vroeg dacht ik.

876
00:54:49,030 --> 00:54:53,030
In mijn her, ja het was al
licht, dus ik weet het niet.

877
00:54:53,030 --> 00:54:56,013
[humum] Het was in ieder
geval licht [humum] buiten.

878
00:54:56,014 --> 00:54:58,570
[Maar] Maar ja het was in
juni dus dat weet ik echt niet.

879
00:54:58,570 --> 00:55:02,090
En het laatste wat ik van mijn
moeder en mijn zusje gezien

880
00:55:02,090 --> 00:55:12,600
heb: [zucht, neemt slok] ze
zaten ze met honden achterna.

881
00:55:12,600 --> 00:55:20,780
[humum] Tegenwoordig, ik denk dat je dat nou pittbulls
zou noemen, toen noemden we dat bloedhonden.

882
00:55:20,780 --> 00:55:23,160
[humum] En die joegen die mensen voort.

883
00:55:23,160 --> 00:55:27,770
Ik zag dat m’n moeder viel en dat was
het laatste wat ik van ze gezien heb.

884
00:55:27,770 --> 00:55:36,020
[humum] Maar niet wat ik van ze
gehoord heb, want mijn moeder heeft op

885
00:55:36,020 --> 00:55:41,800
een stuk papiervod met ik weet niet
wat een soort briefje geschreven.

886
00:55:41,800 --> 00:55:46,760
Dat heeft ze, dat was vlak over de
Duitse grens, uit de trein gegooid.

887
00:55:46,760 --> 00:55:51,390
D’r waren Duitse spoorwegbeambten die die briefjes

888
00:55:51,390 --> 00:55:54,960
opraapten en naar de adressen
stuurde die erop stonden.

889
00:55:54,960 --> 00:55:56,320
Mag ook weleens gezegd worden.

890
00:55:56,320 --> 00:56:02,366
[humum] En na, dat wist ik pas na de
oorlog, een broer van mijn moeder had dat

891
00:56:02,467 --> 00:56:02,720
ontvangen

892
00:56:02,720 --> 00:56:02,970
ontvangen.

893
00:56:02,970 --> 00:56:12,234
En daar stond in: ik dacht dat ik het eens naar
het Joods Historisch Museum heb gedaan ook.

894
00:56:12,335 --> 00:56:19,495
Eh daar stond in: wij eh zijn op
weg, ik weet niet waar naartoe.

895
00:56:19,596 --> 00:56:23,524
Dat, dat stond, nou het was maar een paar woorden.

896
00:56:23,625 --> 00:56:31,030
Ja. Uw moeder en jongste zusje Judith [ja] zijn
eerst naar Westerbork gebracht en van daaruit

897
00:56:31,030 --> 00:56:32,170
ja dat wisten wij in Vught niet

898
00:56:32,170 --> 00:56:34,260
Wist u niet hè. Nee, nee, nee.

899
00:56:34,260 --> 00:56:36,010
Dat wisten wij niet.

900
00:56:36,010 --> 00:56:36,632
Nee.

901
00:56:36,632 --> 00:56:39,880
Dat hoorden we later van mensen die weer uit
Westerbork naar Vught getransporteerd werden.

902
00:56:39,880 --> 00:56:45,360
Ja. Weg. Uiteindelijk zijn
ze terecht gekomen in Polen.

903
00:56:45,360 --> 00:56:46,150
Sobibor.

904
00:56:46,150 --> 00:56:58,399
Sobibor. Alle twee. Dat heeft niet lang
geduurd, tussen het vertrek in Vught en de

905
00:56:58,500 --> 00:56:59,890
uiteindelijke bestemming.

906
00:56:59,890 --> 00:57:00,993
ja

907
00:57:00,993 --> 00:57:05,170
En dat wisten we natuurlijk niet.

908
00:57:05,170 --> 00:57:07,330
Nee, dat wist u niet. In Vught gingen
daar verder ook geen geruchten over.

909
00:57:07,330 --> 00:57:07,610
Nee.

910
00:57:07,610 --> 00:57:08,390
Nee.

911
00:57:08,390 --> 00:57:10,232
Nee, absoluut niet.

912
00:57:10,232 --> 00:57:13,276
U was alleen met uw middelste zusje.

913
00:57:13,277 --> 00:57:14,350
Ja, en m’n vader.

914
00:57:14,350 --> 00:57:14,780
En vader.

915
00:57:14,780 --> 00:57:16,930
Nou ja [ja toch?] Ja.

916
00:57:16,930 --> 00:57:22,430
Hoe hoe was het voor uw vader te weten dat
uw vrouw of eh dat zijn vrouw en eh dochter

917
00:57:22,430 --> 00:57:25,680
daar hebben we, daar konden we niet,
hoe konden we daarover praten.

918
00:57:25,680 --> 00:57:26,950
Misschien bij het kraantje?

919
00:57:26,950 --> 00:57:31,670
Nee, nee dat praatten we, dat we u moet
niet denken dat we gesprekken konden voeren.

920
00:57:31,670 --> 00:57:32,723
Nee.

921
00:57:32,824 --> 00:57:43,287
We konden als hij daar stond en ik hier
konden we iets zeggen tegen elkaar.

922
00:57:43,388 --> 00:57:46,700
En dan nog altijd opletten of
er nu [humum, ja ja] Dus eh, ja.

923
00:57:46,700 --> 00:57:48,990
Hoe was het algemene?

924
00:57:48,990 --> 00:57:53,180
Iedereen was down, dat was
je toch, maar eh mensen wisten

925
00:57:53,180 --> 00:57:55,830
niet wat er met de mensen
gebeurde die weggevoerd werden.

926
00:57:55,830 --> 00:57:59,440
En de gezinnen werden dus moedwillig gebroken.

927
00:57:59,440 --> 00:58:05,360
humum. Heeft u nog uw zusje gezien,
uw andere zusje was nog wel bij

928
00:58:05,360 --> 00:58:11,260
Ja, die kwam toen, hoe weet ik het ook
niet meer, ik was half gek toen, en ik heb

929
00:58:11,260 --> 00:58:12,940
Waarom zegt u dat ‘ik was half gek’?

930
00:58:12,940 --> 00:58:14,500
Nou ik moest weten waar ze was.

931
00:58:14,500 --> 00:58:18,339
Ik wilde, ik wist dat dat ze
ergens was, maar ik wist niet waar.

932
00:58:18,440 --> 00:58:20,594
Dus ik wilde d’r bij me hebben.

933
00:58:20,695 --> 00:58:24,840
En eh, ik weet niet meer hoe dat
ging, maar uiteindelijk kwam ze

934
00:58:24,840 --> 00:58:27,940
bij mij terecht, maar ja er was
natuurijk geen plaats in onze barak.

935
00:58:27,940 --> 00:58:31,800
Maar hoe ik er nou voor gezorgd heb dat ze
toch bij me kon blijven weet ik niet meer.

936
00:58:31,800 --> 00:58:32,950
Maar jullie waren even met z’n tweeën

937
00:58:32,950 --> 00:58:34,810
Ik was stapelgek denk ik.

938
00:58:34,810 --> 00:58:35,472
Ja.

939
00:58:35,473 --> 00:58:38,470
Nee, toen zijn we tot november samen gebleven.

940
00:58:38,470 --> 00:58:42,790
[ja] Hoe ze hoe ik dat heb voor mekaar
gekregen dat ze kon blijven weet ik niet meer.

941
00:58:42,790 --> 00:58:43,650
[humum] Dat is ook pffuut.

942
00:58:43,650 --> 00:58:44,334
Ja.

943
00:58:44,334 --> 00:58:47,110
maar ik heb het voor elkaar gekregen.

944
00:58:47,110 --> 00:58:50,662
Ja. Hoe was zij d’r aan toe?

945
00:58:50,763 --> 00:58:53,774
Nou ja ehhh, eh dat is geen vraag.

946
00:58:53,875 --> 00:58:54,660
Iedereen was.

947
00:58:54,660 --> 00:58:58,464
Van iedereen was het halve gezin weggevoerd.

948
00:58:58,565 --> 00:59:04,543
Dus dat eh, en niemand wist waar
je aan toe was. Niemand wist iets.

949
00:59:04,644 --> 00:59:07,830
Eh, ik zal het anders vragen. Was ze flink? Eva?

950
00:59:07,830 --> 00:59:21,668
Ja, zo was ze altijd wel. [hum] Nou ja, wat is
flink. Ik bedoel eh, wat wat is flink. Wat is flink.

951
00:59:21,769 --> 00:59:23,440
Ja, ik probeer een beetje

952
00:59:23,440 --> 00:59:26,906
Als ze niet gaat zitten huilen. Bedoelt u dat?

953
00:59:27,006 --> 00:59:29,260
Nou, nee. Nee, ja ’t is

954
00:59:29,260 --> 00:59:31,440
Mensen zeggen weleens: oh
wat is die of die flink, dan

955
00:59:31,440 --> 00:59:34,140
zou ik altijd moeten ze dan
gillend langs de straat lopen.

956
00:59:34,140 --> 00:59:38,670
Humum, humum. Maar in ieder geval
u was de, het oudere zusje en

957
00:59:38,670 --> 00:59:43,090
Ja en toen pro moest ja het
gevoel van haar te beschermen.

958
00:59:43,090 --> 00:59:45,760
[ja] ’t Is me uiteraard niet gelukt helemaal.

959
00:59:45,760 --> 00:59:51,660
Nee, nee. Want dat ging alle machten te boven.

960
00:59:51,660 --> 00:59:54,320
Ja, dat ging alle machten te boven.

961
00:59:54,320 --> 01:00:02,090
Uhm. Uw vader is nog in het kamp [jaa]
en u en uw zusje zitten even samen.

962
01:00:02,090 --> 01:00:07,520
Via iemand of wat dan ook, dat weet ik ook niet
meer, heb ik laten weten dat zij nog bij me was.

963
01:00:07,520 --> 01:00:09,590
Want dat wist mijn vader ook niet natuurlijk.

964
01:00:09,590 --> 01:00:16,010
Nee, nee. Uhm, wat wat is er toen gebeurd?

965
01:00:16,010 --> 01:00:22,590
Toen eh moesten we weer werken,
er werd geen respijt gegeven.

966
01:00:22,590 --> 01:00:28,140
Op appèl staan en werken en op appèl
staan en eh er werd geen respijt geven.

967
01:00:28,140 --> 01:00:30,400
Je mocht daar helemaal geen niet bij stilstaan.

968
01:00:30,400 --> 01:00:33,070
U ging naar de bontwerkerij op dat moment.

969
01:00:33,070 --> 01:00:36,640
En mijn zusje, ik weet ‘t, die zal misschien ook,
dat weet ik ook niet. Weet ik echt niet meer.

970
01:00:36,640 --> 01:00:39,748
Nee, nee, nee.

971
01:00:39,849 --> 01:00:47,902
En eh toen later toen heb ik bij die lampen
gewerkt. [ja] Maar dat was na half november.

972
01:00:47,903 --> 01:00:49,179
Uhm

973
01:00:49,280 --> 01:00:54,650
Ja, dat was na half november, nadat
mijn zusje ook weg was, want eh eigenlijk

974
01:00:54,650 --> 01:00:58,840
tussen half november als ik het goed
onthouden heb en dat wij weggingen, waren er

975
01:00:58,840 --> 01:01:03,860
geen trans, ja het mannentransport is toen
nog geweest, waar mijn vader ook bij was.

976
01:01:03,860 --> 01:01:06,838
Maar dat was al in in eh in ’44.

977
01:01:06,939 --> 01:01:13,940
Humum. Wanneer werd uw zusje eh opge

978
01:01:13,940 --> 01:01:17,828
Eh, dat was in eh half november 1943.

979
01:01:17,929 --> 01:01:21,680
Hoe ging dat in z’n werk? Weet u dat nog?

980
01:01:21,680 --> 01:01:24,340
Die meiden werden er gewoon
uitgepikt. Dat deden ze wel zo

981
01:01:24,340 --> 01:01:26,450
Kwam er iemand binnen eh

982
01:01:26,450 --> 01:01:29,210
Eh, ach ze hadden weleens plezier
en dan lieten ze de hele boel op

983
01:01:29,210 --> 01:01:31,970
appèl staan weer, nou iedere dag
stonden we wel een paar keer op

984
01:01:31,970 --> 01:01:35,723
appèl en dan pikten ze er mensen
uit, die pffuut weg moesten, klaar.

985
01:01:35,723 --> 01:01:36,710
Waren ze heel makkelijk in.

986
01:01:36,710 --> 01:01:39,790
Wat, op een bepaald moment
was uw zus zusje aan de beurt.

987
01:01:39,790 --> 01:01:42,978
Ja mijn, maar hoe dat dan precies
gegaan is, weet ik niet meer.

988
01:01:43,079 --> 01:01:44,410
Was het onverwacht, weet u dat nog?

989
01:01:44,410 --> 01:01:44,580
Ja.

990
01:01:44,580 --> 01:01:44,720
Ja.

991
01:01:44,720 --> 01:01:50,890
Was onverwachts. Was heel erg.

992
01:01:50,890 --> 01:01:52,830
Heeft u spullen gepakt nog voor haar of

993
01:01:52,830 --> 01:02:00,190
We hadden niets, er was niks te pakken. Wat kon
je nou pakken? We hadden niks. Tuurlijk niet.

994
01:02:00,190 --> 01:02:01,164
Nee.

995
01:02:01,165 --> 01:02:02,970
Nee dat eh.

996
01:02:02,970 --> 01:02:09,590
Uhm, kunt u zich het moment nog
herinneren dat dat ook zij daadwerkelijk

997
01:02:09,590 --> 01:02:10,722
Ja.

998
01:02:10,723 --> 01:02:11,970
Hoe ging dat?

999
01:02:11,970 --> 01:02:13,720
Eh ja hoe ging dat?

1000
01:02:13,720 --> 01:02:15,807
Ze ging weg.

1001
01:02:15,908 --> 01:02:18,316
Met nog een heleboel anderen.

1002
01:02:18,317 --> 01:02:26,110
En er was een tante van mij met haar twee
dochters ook in Vught op dat moment [hoest]

1003
01:02:26,110 --> 01:02:28,320
Want dat was het kindertransport

1004
01:02:28,320 --> 01:02:28,920
Neeee

1005
01:02:28,920 --> 01:02:31,030
van van van 16-jarigen

1006
01:02:31,030 --> 01:02:33,120
Nee nee, dat waren volwassen mensen ook

1007
01:02:33,120 --> 01:02:33,931
Oh ja?

1008
01:02:33,931 --> 01:02:39,000
Wij werden, oh ja nou weet ik het weer, eh
Philips heeft ontzettend veel gedaan [hum] en

1009
01:02:39,000 --> 01:02:43,130
die zij hadden mensen nodig voor bepaalde lampen
voor de gevechtsvliegtuigen, weet ik veel.

1010
01:02:43,130 --> 01:02:49,250
En eh toen kregen we, nou weet ik het
weer, eh we werden gekeurd vanaf een

1011
01:02:49,250 --> 01:02:54,835
bepaalde leeftijd op onze ogen en als
je voor die keuring als je er door kwam,

1012
01:02:54,936 --> 01:03:00,610
want je moest met loupes werken en weet
ik wat, eh dan kon je voorlopig blijven.

1013
01:03:00,610 --> 01:03:07,350
En ik eh werd ook gekeurd en dat was
absoluut niet te zien wat je te zien kreeg,

1014
01:03:07,350 --> 01:03:13,690
maar degenen die voor me waren die vertelden
wat het was en zodoende konden wij

1015
01:03:13,690 --> 01:03:18,250
die erachter waren, die inlichtingen
hadden, konden zeggen dat en dat en dat.

1016
01:03:18,250 --> 01:03:24,060
En zodoende, anders had ik ook, denk ik,
met dat half november transport meegegaan.

1017
01:03:24,060 --> 01:03:27,220
Wij wisten toen ook niet
dat die anderen wel gingen.

1018
01:03:27,220 --> 01:03:30,030
[nee] Dat, hè, want er werd
niks gezegd natuurlijk.

1019
01:03:30,030 --> 01:03:37,000
Maar mijn tante en haar twee dochters, d’r
was nog een dochter, die woont nu in Amsterdam

1020
01:03:37,000 --> 01:03:42,420
en ik heb haar eergisteren nog gesproken, en
eh mijn tante had twee dochters, gingen gelijk

1021
01:03:42,420 --> 01:03:49,200
met mijn zusje en dus mijn zusje had toch een
beetje steun aan haar tante en twee nichtjes

1022
01:03:49,200 --> 01:03:49,710
Dat was even

1023
01:03:49,710 --> 01:03:50,260
hoop ik.

1024
01:03:50,260 --> 01:03:50,740
geruststellend.

1025
01:03:50,740 --> 01:03:54,340
[snikt] dat eh dat was iets tenminste.

1026
01:03:54,340 --> 01:04:02,680
Ja, ja, ja. [en] Zijn ook ongeveer op dezelfde
dag overleden, in Auschwitz. In januari pas.

1027
01:04:02,680 --> 01:04:06,282
ja. Uhm, ogenblikje

1028
01:04:06,283 --> 01:04:07,926
bandje.

1029
01:04:07,926 --> 01:04:15,285
[stilte, er wordt een nieuw tape in gezet]

1030
01:04:15,386 --> 01:04:26,540
Ik pak de draad eventjes op. Uhm, heeft
u van uw zusje afscheid kunnen nemen?

1031
01:04:26,540 --> 01:04:26,620
Ja.

1032
01:04:26,620 --> 01:04:30,820
Kunt u daar iets over vertellen?

1033
01:04:30,820 --> 01:04:34,410
’t Was emotioneel, van m’n tante en m’n
nichtjes was natuurlijk emotioneel.

1034
01:04:34,410 --> 01:04:38,250
Ja. En, en, ja je wist niks.

1035
01:04:38,250 --> 01:04:38,780
Nee.

1036
01:04:38,780 --> 01:04:42,313
Zij ging dus naar Westerbork, eerst.

1037
01:04:42,314 --> 01:04:43,460
Dat wist u op dat moment?

1038
01:04:43,460 --> 01:04:44,000
[kucht] Nee.

1039
01:04:44,000 --> 01:04:44,470
Nee? Nee.

1040
01:04:44,470 --> 01:04:45,740
Nee, we wisten niets.

1041
01:04:45,740 --> 01:04:50,200
Nee. Zijn zij ook, ook zij zijn ’s
ochtends vertrokken in de ochtend?

1042
01:04:50,200 --> 01:04:52,888
Dat weet ik niet meer. [Nee]
Weet ik echt niet meer.

1043
01:04:52,989 --> 01:04:56,790
U weet niet of u ze nog in
de bus hebt zien stappen of

1044
01:04:56,790 --> 01:05:01,863
Nee, ze werden in bussen, als er bussen
stonden was het misschien buiten het kamp.

1045
01:05:01,963 --> 01:05:02,190
ka.

1046
01:05:02,190 --> 01:05:13,410
Maar ze werden niet eh [nee]
vervoerd eh. [ja] Nee hoor. Eh.

1047
01:05:13,410 --> 01:05:15,390
Uhm, oke, maar u wordt wakker
’s ochtends, uw zusje is nog

1048
01:05:15,390 --> 01:05:19,172
bij u en dan op een gegeven
moment moet u naar het werk.

1049
01:05:19,173 --> 01:05:22,860
Ja dat weet ik niet meer [weet u niet
meer] Ik weet het echt niet meer.

1050
01:05:22,860 --> 01:05:25,288
Nee, nee, nee.

1051
01:05:25,389 --> 01:05:31,090
Uhm, achteraf weet u dat uw zusje en uw tante
en uw nichtjes naar Westerbork zijn gegaan?

1052
01:05:31,090 --> 01:05:33,080
Ja veel veel later wisten we dat. [ja] Maar ja

1053
01:05:33,080 --> 01:05:36,348
[abrupte stilte]

1054
01:05:36,348 --> 01:05:39,790
Ga je gang, sorry

1055
01:05:39,790 --> 01:05:47,525
Veel later wist u dat ’t eh transport
via Westerbork voor hun verlopen is.

1056
01:05:47,626 --> 01:05:51,290
Waar is eh Eva uiteindelijk eh naartoe

1057
01:05:51,290 --> 01:05:52,220
Auschwitz.

1058
01:05:52,220 --> 01:05:55,980
Naar Auschwitz. Samen met
uw tante en uw twee zusjes.

1059
01:05:55,980 --> 01:05:57,040
En dat hele transport.

1060
01:05:57,040 --> 01:05:57,790
En dat hele transport.

1061
01:05:57,790 --> 01:05:58,130
Ja.

1062
01:05:58,130 --> 01:06:02,794
En ik weet ook hoe ze overleden is.

1063
01:06:02,895 --> 01:06:09,169
[kucht] Toen wij in juni in Auschwitz kwamen toen
bleek dat derde nichtje die in Amsterdam nu woont,

1064
01:06:09,270 --> 01:06:14,270
die was ondergedoken, was verraden en die was in
Auschwitz, maar dat wisten wij natuurlijk niet.

1065
01:06:14,270 --> 01:06:16,970
En een schoonzusje van haar
was ook bij ons transport.

1066
01:06:16,970 --> 01:06:20,393
En zij was in een ander gedeelte van het kamp.

1067
01:06:20,393 --> 01:06:26,220
En zij is toen eh via hekwerk en
weet ik veel bij ons transport

1068
01:06:26,220 --> 01:06:30,640
gekomen, we waren stomverbaasd want
we dachten dat ze ondergedoken was.

1069
01:06:30,640 --> 01:06:36,020
Ik heb pas na de oorlog geweten dat ze
veilig in het andere kamp teruggekomen

1070
01:06:36,020 --> 01:06:39,420
is, want ze zei ik weet niet of
ik dat haal, maar in ieder geval.

1071
01:06:39,420 --> 01:06:44,770
En zij vertelde dus dat transport
van waar mijn zusje en m’n tante

1072
01:06:44,770 --> 01:06:47,950
en m’n nichtjes bij waren, die
waren ergens in een barak gedumpt.

1073
01:06:47,950 --> 01:06:55,100
Daar was typhus uitgebroken, ze hadden
ze laten liggen, gewoon laten liggen.

1074
01:06:55,100 --> 01:06:59,560
En eh, toen hadden ze ze degenen
die nog leefden en niet leefden

1075
01:06:59,560 --> 01:07:08,720
in januari weggehaald daar
en naar de gaskamers gebracht.

1076
01:07:08,720 --> 01:07:11,930
En dat, daar hoorde zij dus
dat haar moeder en haar

1077
01:07:11,930 --> 01:07:16,940
twee zusjes op die manier ook
mijn zusje omgekomen was.

1078
01:07:16,940 --> 01:07:22,030
En daardoor wist ik van haar toen al
hoe mijn zusje, het einde was. [hum]

1079
01:07:22,030 --> 01:07:30,130
Ja. In Vught weet u dat allemaal nog niet.

1080
01:07:30,130 --> 01:07:30,690
Wat zegt u?

1081
01:07:30,690 --> 01:07:32,630
In Vught weet u dat allemaal nog niet.

1082
01:07:32,630 --> 01:07:33,460
We weten niets

1083
01:07:33,460 --> 01:07:33,386
je bent gewoon aan het werk

1084
01:07:33,386 --> 01:07:33,610
je weet niets

1085
01:07:33,610 --> 01:07:35,860
nee je weet niets.

1086
01:07:35,860 --> 01:07:37,330
nog concentratiekamp.

1087
01:07:37,330 --> 01:07:38,658
Ja.

1088
01:07:38,759 --> 01:07:44,681
Uw vader is dan als enige nog
eh in het mannengedeelte.

1089
01:07:44,782 --> 01:07:53,570
Uhm, heeft u elkaar gezien, gesproken
na het vertrek van uw zusje?

1090
01:07:53,570 --> 01:07:57,090
Jaaa, eh nee, alleen maar op
de manier zoals ik net zei.

1091
01:07:57,090 --> 01:08:00,670
[Ja] Van die zakd van die
witte papier of weet ik veel.

1092
01:08:00,670 --> 01:08:01,370
[humum] Nee.

1093
01:08:01,370 --> 01:08:03,250
[Nee] Er was geen ge.

1094
01:08:03,250 --> 01:08:05,720
Want ik ging ergens anders werken dus, in die

1095
01:08:05,720 --> 01:08:09,200
lampentoestand [humum] en er
was geen gelegenheid meer voor.

1096
01:08:09,200 --> 01:08:10,847
Nee, nee.

1097
01:08:10,948 --> 01:08:11,340
nee.

1098
01:08:11,340 --> 01:08:15,638
Uhm, wanneer ging uw vader op transport?

1099
01:08:15,739 --> 01:08:19,010
In mijn herinnering is zes
weken voordat wij op transport

1100
01:08:19,010 --> 01:08:20,390
gingen - wij wisten ook niet
dat we op transport zouden gaan.

1101
01:08:20,390 --> 01:08:25,250
[nee] Eh, ik dacht dat zes of acht
weken daarvoor, exact de datum weet ik

1102
01:08:25,250 --> 01:08:29,610
niet, is eh dat mannentransport (5)
gegaan, maar die ging naar Westerbork.

1103
01:08:29,610 --> 01:08:31,140
Die ging naar Westerbork.

1104
01:08:31,140 --> 01:08:33,130
Dat wisten wij ook niet, maar dit dat
hoor je allemaal later. [humum] Ja.

1105
01:08:33,130 --> 01:08:40,254
Maar wat is er vanaf
Westerbork met uw vader gebeurd?

1106
01:08:40,355 --> 01:08:40,720
Ehhh

1107
01:08:40,720 --> 01:08:42,770
Achteraf sprekende, op dat moment weet u dan niet

1108
01:08:42,770 --> 01:08:44,160
Dat weet ik natuurlijk niet.

1109
01:08:44,160 --> 01:08:46,090
Ik weet niet, hij is hij
is in verschillende kampen

1110
01:08:46,090 --> 01:08:50,100
geweest en eh mijn vader
heeft de oorlog overleefd.

1111
01:08:50,100 --> 01:08:54,411
Dat heb ik weleens verteld, denk ik.

1112
01:08:54,512 --> 01:08:55,650
Helaas niet lang.

1113
01:08:55,650 --> 01:09:01,170
En eh, waar ie vandaan
gekomen is dat weet ik niet.

1114
01:09:01,170 --> 01:09:08,432
Ik weet wel dat ie dus lopend, moet dat
zijn geweest, tot in Oldenzaal is gekomen.

1115
01:09:08,533 --> 01:09:13,517
En eh, hij woog 37 kilo, was doodziek.

1116
01:09:13,618 --> 01:09:21,330
En is daar overleden. [humum] Wist niet dat ik
er nog was, ik wist ook niet dat hij er nog was.

1117
01:09:21,330 --> 01:09:27,720
U hebt hem niet meer kunnen spreken.

1118
01:09:27,720 --> 01:09:31,790
Ik was in Zweden, ik werd [ja
ja] en er was geen verbinding.

1119
01:09:31,790 --> 01:09:38,760
En trouwens eh dat eh het
was toen een chaos hier ook.

1120
01:09:38,760 --> 01:09:42,280
Ja. Hij is waarschijnlijk overleden in
de weten in de gedachte dat iedereen

1121
01:09:42,280 --> 01:09:42,480
dat.

1122
01:09:42,480 --> 01:09:49,530
Hij heeft brieven geschreven naar een
broer van mijn moeder, eh kaarten, kaarten.

1123
01:09:49,530 --> 01:09:53,912
En eh ik heb die kaarten gekregen van mijn oom.

1124
01:09:54,013 --> 01:09:58,880
En eh hij had geen illusies wat dat betreft meer.

1125
01:09:58,880 --> 01:10:04,610
[nee] En ik heb ook naar die
zelfde oom geschreven en eh

1126
01:10:04,610 --> 01:10:13,198
ik heb daar in steeds gevraagd
of mijn vader al terug was.

1127
01:10:13,299 --> 01:10:16,730
En toen uiteindelijk na
zoveel tijd kwamen de brieven

1128
01:10:16,730 --> 01:10:21,237
uit Holland door, toen kwamen
er vijf brieven tegelijk.

1129
01:10:21,338 --> 01:10:22,290
Van mijn oom.

1130
01:10:22,290 --> 01:10:27,460
En daar stond in de eerste je vader is in
Oldenzaal, is heel erg ziek enzovoort enzovoort.

1131
01:10:27,460 --> 01:10:32,108
Toevallig de eerste die ik openmaakte.

1132
01:10:32,209 --> 01:10:39,208
Maar je vraagt alleen naar je vader,
zijn je moeder en je zusjes dan bij jou?

1133
01:10:39,309 --> 01:10:42,750
Maar ja, ik wist heel zeker,
dat heb ik ook weleens aan

1134
01:10:42,750 --> 01:10:44,770
Janneke gezegd, ik wist dat
mijn vader terug zou komen.

1135
01:10:44,770 --> 01:10:46,974
Ik wist heel zeker.

1136
01:10:47,075 --> 01:10:50,230
En ik wist van mijn moeder en mijn
zusjes inmiddels wel hoe het was.

1137
01:10:50,230 --> 01:11:01,410
[humum ja] En ik maakte de tweede brief
open, daar stond in dat ie overleden was.

1138
01:11:01,410 --> 01:11:10,322
hum ja. Uhm dan bent u nog een paar maanden, nee
een week of zes geloof ik, alleen nog in het kamp.

1139
01:11:10,423 --> 01:11:13,470
Maar we wisten niet dat ‘t zes
weken, we wisten helemaal geen benul.

1140
01:11:13,470 --> 01:11:13,780
Nee, nee nee nee.

1141
01:11:13,780 --> 01:11:17,780
Maar toen eh, dat ging heel plotseling. Dat eh

1142
01:11:17,780 --> 01:11:22,376
Hoe was dat voor u, daar nu alleen
te zitten? Vader weg, moeder weg, eh

1143
01:11:22,477 --> 01:11:26,350
Nou ja, je was toch alleen. Bij wijze
van spreken. [ja] Je was toch alleen.

1144
01:11:26,350 --> 01:11:29,220
Ja. Had u steun aan vriendinnen.

1145
01:11:29,220 --> 01:11:30,410
Ja, oh ja.

1146
01:11:30,410 --> 01:11:34,857
Dat is nog altijd een zeer
zeer innige vriendschap.

1147
01:11:34,958 --> 01:11:40,660
[humum] Ja, daar kan nooit iets
of iemand tussen komen. Nee.

1148
01:11:40,761 --> 01:11:43,570
Ja, dat trekt je er ook doorheen op zo’n moment.

1149
01:11:43,570 --> 01:11:49,736
Ja, ze hebben me eh ze hebben me, ze zijn
ongelooflijk geweest mijn vriendinnen.

1150
01:11:49,737 --> 01:11:51,380
[humum] Die hebbn me er echt doorheen getrokken.

1151
01:11:51,380 --> 01:11:56,233
En ik heb op mijn beurt weer
anderen erdoorheen getrokken.

1152
01:11:56,334 --> 01:12:05,710
Als u als u eh terugkijkend
naar Vught eh, wat voor eh

1153
01:12:05,710 --> 01:12:09,827
wat Vught aangaat voor u
het meest rampzalige aspect?

1154
01:12:09,927 --> 01:12:21,240
Eh de ik denk, ik denk de onzekerheid,
wat er met iedereen gaat gebeuren.

1155
01:12:21,341 --> 01:12:25,078
Maar je leeft van dag tot dag, van uur tot uur.

1156
01:12:25,178 --> 01:12:27,670
Want je wist om drie uur niet wat
er om vier uur gebeurde natuurlijk.

1157
01:12:27,670 --> 01:12:35,080
[humum] En eh ze waren heel
willekeurig eh, had je de hele, had je

1158
01:12:35,080 --> 01:12:39,913
twaalf uur gewerkt en dan moest je
vier tot zes uur op appèl staan.

1159
01:12:40,014 --> 01:12:47,594
Puur voor de lol. [hum] Dus je wist echt
niet eh, het was willekeurig allemaal.

1160
01:12:47,695 --> 01:12:54,481
Ja. Op een bepaald moment krijgt u te
horen, u gaat ook weg. Met z’n allen?

1161
01:12:54,582 --> 01:12:56,260
Ja dat ging heel snel hoor.

1162
01:12:56,260 --> 01:12:56,930
Dat ging heel snel?

1163
01:12:56,930 --> 01:13:02,690
Ja dat, ja want eh we hoorden toen, we wisten
toen nog niet van de invasie in eh Normandië

1164
01:13:02,690 --> 01:13:10,290
natuurlijk, maar eh op een moment hoorden we
dat, maar toen wisten we al dat we weg moesten.

1165
01:13:10,290 --> 01:13:15,030
[humum] En dat ging allemaal zo snel,
want we zijn niet in Westerbork geweest.

1166
01:13:15,030 --> 01:13:16,790
Wij zijn meteen doorgestuurd.

1167
01:13:16,790 --> 01:13:23,620
Maar, dankzij Philips, Frits Philips was
daar een heel belangrijk persoon in, die zelf

1168
01:13:23,620 --> 01:13:32,450
ook vastgezeten heeft trouwens, en eh die heeft
contacten gehad met fabrieken in Duitsland

1169
01:13:32,450 --> 01:13:39,270
en heeft gezegd: deze groep is zo belangrijk,
die eh die kunnen jullie gebruiken.

1170
01:13:39,270 --> 01:13:43,220
En van al de miljoenen mensen in
Auschwitz, dat hoor je allemaal

1171
01:13:43,220 --> 01:13:48,060
later, waren wij het enige
transport wat niet geselecteerd is.

1172
01:13:48,060 --> 01:13:55,520
De ouderen en de kleine, nou er waren
misschien drie kleine kinderen bij,

1173
01:13:55,520 --> 01:13:58,840
meer niet, eh we kon we eh iedereen
is in leven gebleven in Auschwitz.

1174
01:13:58,840 --> 01:14:01,480
[humum] Werden ook daarna
getransporteerd naar andere kampen,

1175
01:14:01,480 --> 01:14:04,250
maar we zijn van alle miljoenen,
maar dat wisten we niet, dat.

1176
01:14:04,250 --> 01:14:07,660
[Nee, nee] Maar we zijn er
wel geregistreerd natuurlijk.

1177
01:14:07,660 --> 01:14:09,200
U bent genummerd.

1178
01:14:09,200 --> 01:14:10,140
Ja uiteraard.

1179
01:14:10,140 --> 01:14:14,520
[Ja] Maar ook geregistreerd [humum] en
eh degeen die mochten blijven leven werden

1180
01:14:14,520 --> 01:14:19,980
geregistreerd - dat hoorde je ook later
- en we kregen allemaal een naam erbij.

1181
01:14:19,980 --> 01:14:25,292
De vrouwen kregen de naam Sara d’r bij en
de mannen kregen de naam Israël d’r bij.

1182
01:14:25,293 --> 01:14:26,870
[oh] Ja, ze waren gek hoor.

1183
01:14:26,870 --> 01:14:31,470
Ja, ja. Nog heel even terug
naar de laatste dag in Vught. Uhm

1184
01:14:31,470 --> 01:14:39,660
Nou laatste dag, het was ochtend dat we weggingen,
als ik het goed heb. [Ja] En de avond tevoren

1185
01:14:39,660 --> 01:14:44,220
In wat voor soort trein moest u?

1186
01:14:44,220 --> 01:14:48,370
Oh eh veewagens. En kolenwagens. [hum hum] Ja

1187
01:14:48,370 --> 01:14:48,785
Dat was een

1188
01:14:48,886 --> 01:14:50,580
dat waren veewagens

1189
01:14:50,580 --> 01:14:50,730
ja

1190
01:14:50,730 --> 01:14:52,260
die gesloten veewagens.

1191
01:14:52,260 --> 01:14:54,020
[ja] Ja nee dat weet ik, dat weet ik weer.

1192
01:14:54,020 --> 01:14:59,130
[ja?] Want ik weet dat we aan de grens
bij, noem eens een plaats, Oldenzaal, nog

1193
01:14:59,130 --> 01:15:05,000
voor Oldenzaal nog in Holland, en daar
stond de trein stil want er was een

1194
01:15:05,000 --> 01:15:11,630
spoorwegovergang en door kieren kon je
als je kon staan of zitten, want het was

1195
01:15:11,630 --> 01:15:16,770
volgepropt, kon je kijken en toen riep een
meisje: “Ach, daar staat een kennisje van me”.

1196
01:15:16,770 --> 01:15:16,994
Dat zal ik ook nooit vergeten.

1197
01:15:16,995 --> 01:15:17,467
Ja.

1198
01:15:17,467 --> 01:15:17,710
Die stond voor de spoorboom.

1199
01:15:17,710 --> 01:15:21,199
Die stond voor de spoorboom.

1200
01:15:21,300 --> 01:15:26,050
Ja. Dat waren die dichte eh [ja] dingen. [Ja] ja.

1201
01:15:26,050 --> 01:15:28,380
Ja. En eh verder duurde de rit

1202
01:15:28,380 --> 01:15:31,680
En er stond een emmer of
en daar moest iedereen zijn

1203
01:15:31,680 --> 01:15:36,122
behoefte op doen en eh, nou
water hadden we niet, nee.

1204
01:15:36,123 --> 01:15:36,770
[nee?] Was niks.

1205
01:15:36,770 --> 01:15:42,250
Maar u was als als vriendinnenclub
even bij mekaar nog steeds?

1206
01:15:42,250 --> 01:15:44,560
We waren bij elkaar, d’r waren in een transport.

1207
01:15:44,560 --> 01:15:46,311
Ja, ja.

1208
01:15:46,412 --> 01:15:48,645
Hoe lang duurde die reis?

1209
01:15:48,746 --> 01:15:51,780
Dat weet ik niet, want je
bent alle besef van tijd kwijt.

1210
01:15:51,780 --> 01:15:54,600
Daar sta je stil en daar sta
je niet. Ik weet ’t echt niet.

1211
01:15:54,600 --> 01:15:58,390
Nee, nee. Weet u nog dat u in Auschwitz aankwam?

1212
01:15:58,390 --> 01:16:11,160
Ja, dat weet ik nog heel duidelijk.
En die lucht ruik ik ook. [stilte]

1213
01:16:11,160 --> 01:16:15,310
Het was de tijd, dat hoorden we ook
naderhand, dat de crematoria volle

1214
01:16:15,310 --> 01:16:21,360
sterkte, op ovensterkte werkte,
want in die eerste week, eerste twee

1215
01:16:21,360 --> 01:16:28,403
weken van juni ’44 werd Hongarije
leeggehaald, Joden uit Hongarije.

1216
01:16:28,504 --> 01:16:31,321
Dat wisten we toen natuurlijk
n, dat hoorde je allemaal later.

1217
01:16:31,422 --> 01:16:34,970
En dat werd eh achter mekaar ging dat en ja.

1218
01:16:34,970 --> 01:16:39,220
Ja die vlammen en die lucht.

1219
01:16:39,220 --> 01:16:42,827
[humum] ja.

1220
01:16:42,928 --> 01:16:48,720
En ik weet op dat perron, ja
dat eh, en toen moesten we

1221
01:16:48,720 --> 01:16:51,390
naar een registratie, ja dat
ging niet zachtzinnig hoor.

1222
01:16:51,390 --> 01:16:55,027
[Nee?] Toen moesten we naar een registratieruimte

1223
01:16:55,128 --> 01:16:58,545
Stond, het perron was volledig bewaakt eh

1224
01:16:58,646 --> 01:17:04,020
Ja, met honden en en zwepen en alles
natuurlijk. [humum] Maar dat was standaard.

1225
01:17:04,020 --> 01:17:08,380
Ja, maar ondanks dat u een een soort privi

1226
01:17:08,380 --> 01:17:11,180
Nee dat niet, nee nee dat
had er niets mee te maken.

1227
01:17:11,180 --> 01:17:12,950
Daar hadden zij niets mee te maken.

1228
01:17:12,950 --> 01:17:20,780
En je je moest d’r moest nog, dat wisten wij
niet hoor dat dat Philips dat had eh geprobeerd.

1229
01:17:20,780 --> 01:17:22,223
[humum] Dus eh.

1230
01:17:22,223 --> 01:17:26,370
uhum uhum. Moest u even wachten
op het perron, uitstappen?

1231
01:17:26,370 --> 01:17:31,644
Ja natuurlijk, dat was een
chaote toestand, ’t was vreselijk.

1232
01:17:31,745 --> 01:17:34,960
Want zo’n reis dat gaat je ook niet in
je kouwe kleren zitten [lacht schamper].

1233
01:17:34,960 --> 01:17:39,390
Nee. Waar werd u naartoe gebracht?

1234
01:17:39,390 --> 01:17:41,460
Eh, in Birkenau naar een

1235
01:17:41,460 --> 01:17:43,826
Nee, nee vanaf het perron?

1236
01:17:43,927 --> 01:17:50,350
Moet ik even goed onthou, even nadenken, naar een
registratie, ruimte waar we geregistreerd werden.

1237
01:17:50,350 --> 01:17:58,020
[humum] En we wisten toen nog niet dat het
bijzonder was dat we allemaal die kant op gingen.

1238
01:17:58,020 --> 01:18:02,465
Dat wisten we, we wisten dat we, we
wisten ’t absoluut niet. Natuurlijk niet.

1239
01:18:02,566 --> 01:18:08,520
Wat eh is er in de groep op een gegeven
moment een besef van wat Auschwitz

1240
01:18:08,520 --> 01:18:09,870
Nou iedereen was bekaf.

1241
01:18:09,870 --> 01:18:16,180
[Ja] En eh iedereen was blij dat je
even in de frisse lucht was, denk ik.

1242
01:18:16,180 --> 01:18:21,540
[hum] Want je had al die tijd met
stank en alles in in dat ding gezeten.

1243
01:18:21,540 --> 01:18:25,027
[humum] Nou dat wordt er ook niet lekkerder op.

1244
01:18:25,128 --> 01:18:30,290
Nee. Maar eh wat ik wat ik
wilde eh vragen is, in uw groep

1245
01:18:30,290 --> 01:18:33,650
Nee hadden geen benul dat dit.
Nee hoor, wat het betekende

1246
01:18:33,650 --> 01:18:35,670
Dat dat een vernietigingskamp was.

1247
01:18:35,670 --> 01:18:40,020
Nee, nee, absoluut niet. [nee] Hadden
we al waarschijnlijk anders gehandeld.

1248
01:18:40,020 --> 01:18:41,180
Ja

1249
01:18:41,180 --> 01:18:42,400
Maar dat (…)

1250
01:18:42,400 --> 01:18:43,790
Dus u werd geregistreerd?

1251
01:18:43,790 --> 01:18:45,460
ja, we zijn geregistreerd

1252
01:18:45,460 --> 01:18:47,330
en toen werd, bent u naar een barak gebracht.

1253
01:18:47,330 --> 01:18:56,730
Ja, nou dat was ook een ramp, vreselijk.
Maar goed, dat is dat is toen gebeurd. En

1254
01:18:56,730 --> 01:18:56,769
Waarom was dat een ramp?

1255
01:18:56,870 --> 01:19:00,020
Nou omdat er geen plaats was natuurlijk.

1256
01:19:00,020 --> 01:19:03,330
Dat waren hokken, waar je werd
ingeduwd en allemaal mensen voor

1257
01:19:03,330 --> 01:19:07,298
d’r achter stikten, daar zat ik
dan ongeveer, die stikten bijna.

1258
01:19:07,399 --> 01:19:07,690
Eh

1259
01:19:07,690 --> 01:19:08,910
Zo vol.

1260
01:19:08,910 --> 01:19:09,710
Ja natuurlijk.

1261
01:19:09,710 --> 01:19:13,220
Op foto’s zie je weleens die
dingen dat er vooraan men eh

1262
01:19:13,220 --> 01:19:18,920
vrouwen zitten, want achter zitten
er ook een heleboel, dat eh.

1263
01:19:18,920 --> 01:19:24,094
[humum] Dus eh

1264
01:19:24,195 --> 01:19:27,410
Eh, hoe lang bent u daar geweest in Auschwitz?

1265
01:19:27,410 --> 01:19:35,170
Ik dacht 7 of 8 dagen. [ja] En
toen zijn we op transport gesteld

1266
01:19:35,170 --> 01:19:37,930
Moest u die zeven, acht dagen permanent in dat

1267
01:19:37,930 --> 01:19:38,930
Weet ik niet meer.

1268
01:19:38,930 --> 01:19:41,830
Daar weet ik niets meer van.

1269
01:19:41,830 --> 01:19:46,730
[humum] ’t Klinkt gek, maar ‘k weet
het niet. [nee] Ik weet het niet meer.

1270
01:19:46,730 --> 01:19:49,790
nee nee. Op zeker moment

1271
01:19:49,790 --> 01:19:50,860
Ik weet dat ik er geweest ben.

1272
01:19:50,860 --> 01:19:51,680
Ja, akkoord.

1273
01:19:51,680 --> 01:19:54,170
Maar van die, ik weet van de aankomst, ik weet dat

1274
01:19:54,170 --> 01:19:56,220
we weggingen, maar van die
tussentijd weet ik niks.

1275
01:19:56,220 --> 01:19:59,500
[hum] Absoluut niet.

1276
01:19:59,500 --> 01:20:02,550
U weet dat u wegging.

1277
01:20:02,550 --> 01:20:03,120
Ja.

1278
01:20:03,120 --> 01:20:05,720
En wisten ook niet waar we
naartoe gingen natuurlijk.

1279
01:20:05,720 --> 01:20:10,400
[Nee] Maar eh eh we gingen
dus als het Philipstransport,

1280
01:20:10,400 --> 01:20:15,050
zo heette dat officieel en toen
gingen we naar Reichenbach.

1281
01:20:15,050 --> 01:20:24,634
[uhum] En in Reichenbach was een eh
lampenfabriek, die lampen maakte, speciale lampen.

1282
01:20:24,735 --> 01:20:32,367
En in Reichenbach was nog een fabriek en daar
bleken mannen, de mannen tewerk gesteld te zijn.

1283
01:20:32,468 --> 01:20:34,850
Eh, mijn vader niet.

1284
01:20:34,850 --> 01:20:38,600
Dat bleken, nee ik zeg het verkeerd,
niet de mannen van het laatste transport,

1285
01:20:38,600 --> 01:20:42,080
maar bleken al eerder mannen van andere
transporten tewerk gesteld te zijn.

1286
01:20:42,080 --> 01:20:44,520
Zo was het.

1287
01:20:44,520 --> 01:20:55,630
[ja] En eh in Reichenbach zijn we dus in
een barak ondergebracht en toen werden we de

1288
01:20:55,630 --> 01:21:01,570
volgende dag denk ik, werden we ook weer
gekeurd voor wel welke afdeling je geschikt was.

1289
01:21:01,570 --> 01:21:09,337
Een soort, krankzinnig zijn ze, ze zijn echt gek
geweest hoor, een psychologische test kregen we.

1290
01:21:09,438 --> 01:21:14,250
Ze za nu noem je dat een psychologische
test, voor waar je geschikt voor zou zijn.

1291
01:21:14,250 --> 01:21:16,450
Kom je van een dodenkamp en dan doen ze dat.

1292
01:21:16,450 --> 01:21:17,650
Echt gek hoor.

1293
01:21:17,650 --> 01:21:23,259
[humum] En eh ik werd geschikt
bevonden voor de eindcontrole.

1294
01:21:23,360 --> 01:21:30,000
Ze vroegen om een vooropleiding en
eh wat je kon en wat je niet kon.

1295
01:21:30,000 --> 01:21:34,216
En zodoende werd je op afdelingen geplaatst.

1296
01:21:34,317 --> 01:21:37,680
En ik kwam dus bij eindcontrole te zitten.

1297
01:21:37,680 --> 01:21:42,370
En dan kwam je aan [lacht] dat
noemden ze statische meettafels.

1298
01:21:42,370 --> 01:21:45,378
Ik weet niet of je die dingen kent.

1299
01:21:45,479 --> 01:21:52,900
[uhum] ’t Was een soort paneel, een, twee,
drie en als je de lamp op een bepaalde manier

1300
01:21:52,900 --> 01:21:58,885
indrukte en dan kreeg je uitslagen, en dan
kon je zien of iets goed was of niet goed was.

1301
01:21:58,986 --> 01:22:02,257
Dat moesten we leren in een half uur.

1302
01:22:02,358 --> 01:22:07,140
En ik heb wel aan Janneke verteld dat ik snel
kan leren, maar ik heb snel leren leren hoor.

1303
01:22:07,140 --> 01:22:11,950
En eh dat, en daar werkten we 12 uur per dag.

1304
01:22:11,950 --> 01:22:18,590
Half uur pauze en eh voor en
na de het werk appèl natuurlijk.

1305
01:22:18,590 --> 01:22:22,480
[Was ‘t] En dan liepen we weer terug
naar de barak en van de barak.

1306
01:22:22,480 --> 01:22:27,650
Je begon ’s morgens om 6 uur tot
’s avonds 6 uur en omgekeerd.

1307
01:22:27,650 --> 01:22:32,150
[ja] Ik herinner me, ja omgekeerd.
Af en toe zus, af en toe zo.

1308
01:22:32,150 --> 01:22:38,290
Was de verzorging qua voedsel
en en en hygiëne was dat

1309
01:22:38,290 --> 01:22:43,920
beter omdat u in een eh in
een eh werkssituatie werd eh

1310
01:22:43,920 --> 01:22:44,600
Nee hoor.

1311
01:22:44,600 --> 01:22:49,420
In Vught eh toen het Philips nog dat dinges was,

1312
01:22:49,420 --> 01:22:51,910
was dat vrij behoorlijk
want we kregen de Philiprak.

1313
01:22:51,910 --> 01:22:54,130
Ik weet niet of je er ooit van gehoord hebt?

1314
01:22:54,130 --> 01:22:58,620
[nee] Philips had voor z’n werknemers,
die was heel sociaal voor z’n

1315
01:22:58,620 --> 01:23:02,050
werknemers altijd, die heeft ook
huizen laten bouwen, vroeger enzovoort.

1316
01:23:02,050 --> 01:23:05,740
Maar die had eh, daar konden
ze eten de zogenaamde Philiprak.

1317
01:23:05,740 --> 01:23:07,250
Dat was stamppot met nog wat.

1318
01:23:07,250 --> 01:23:10,270
En eh voor arbeiders was dat.

1319
01:23:10,270 --> 01:23:14,640
En in Vught hebben ze bedongen dat het
Philipstransport ook Philiprak kreeg.

1320
01:23:14,640 --> 01:23:18,445
Dat lieten ze dan komen enzovoort.

1321
01:23:18,546 --> 01:23:19,700
Dus dat ja.

1322
01:23:19,700 --> 01:23:24,890
We hebben later een eh reunie gehad na de oorlog

1323
01:23:24,890 --> 01:23:26,920
en toen hebben we allemaal
ook de Philiprak gegeten.

1324
01:23:26,920 --> 01:23:31,560
[[lacht] onvoorstelbaar] Ja, ja, ja.

1325
01:23:31,560 --> 01:23:31,770
Was heel lekker.

1326
01:23:31,770 --> 01:23:35,506
[ja, ja, ja] En eh nee, het eten was bar slecht.

1327
01:23:35,607 --> 01:23:39,020
We kregen van dat eh bruine vieze
brood, maar het was meestal beschimmeld.

1328
01:23:39,020 --> 01:23:44,608
[Ja] Meestal, meestal was het
groen. [ja, ja] En enkel soep.

1329
01:23:44,709 --> 01:23:47,970
ja. Was u nog fysiek redelijk fit in die periode?

1330
01:23:47,970 --> 01:23:54,624
Nou, ik eh toen wij uit Auschwitz weg waren, zoals
ik al eerder heb gezegd had ik een beschermengel.

1331
01:23:54,724 --> 01:24:01,254
Eh, ik zat een paar dagen later aan die
tafel ’s avonds en ik ging van m’n stokje.

1332
01:24:01,355 --> 01:24:06,300
En eh ik werd op een kruiwagen
weggebracht door een

1333
01:24:06,300 --> 01:24:11,801
vriendin en ik bleek typhus te hebben, buiktyphus.

1334
01:24:11,902 --> 01:24:18,070
En toen ben ik gebracht met nog iemand,
nog een eh meisje, ergens anders, 6

1335
01:24:18,070 --> 01:24:24,930
kilometer verder, want de fabriek mocht
niet weten dat wij typhus hadden van de SS.

1336
01:24:24,930 --> 01:24:29,200
Want de SS kreeg voor ons betaald en
als er een besmettelijke ziekte was

1337
01:24:29,200 --> 01:24:33,340
dan mochten al die mei, die arbei, die
slaven niet meer in de fabriek komen.

1338
01:24:33,340 --> 01:24:40,320
Dus wij zijn zes kilometer verder, ook
op een kruiwagen gebracht eh en daar

1339
01:24:40,320 --> 01:24:45,530
hebben we zijn we ergens in een oud
kasteeltje in de kerker onder eh opgesloten

1340
01:24:45,530 --> 01:24:51,150
met een Russische en een Poolse dokter
die krijgsgevangen, die Russische was

1341
01:24:51,150 --> 01:24:56,930
krijgsgevangene gemaakt en die Poolse
arts, vrouwe, die was eh ook gevangene.

1342
01:24:56,930 --> 01:25:03,628
Dat was een eh politieke gevangene.
[ja, ja] Daar werden we mee opgesloten.

1343
01:25:03,729 --> 01:25:06,900
Eigenlijk werd u een soort
quarantaineplek ingeduwd

1344
01:25:06,900 --> 01:25:08,727
Ja precies, ja.

1345
01:25:08,827 --> 01:25:09,740
Om de rest niet te infecteren,

1346
01:25:09,740 --> 01:25:15,130
Nou ja, ze mochten ut ut ut ut eh [ja] ze
mochten, Telefunken mocht het niet weten.

1347
01:25:15,130 --> 01:25:19,960
Kreeg u de verzorging wel die
nodig was om eh aan te sterken?

1348
01:25:19,960 --> 01:25:24,560
Nou, we kregen natuurlijk practisch eh eh
hetzelfde, want daar waren ook een gevangene,

1349
01:25:24,560 --> 01:25:31,954
in daar, in die eh een heel transport Poolse
vrouwentransport en dat eten kregen wij.

1350
01:25:32,055 --> 01:25:34,760
Dat was ook eh, nee, nou ja je kon
toen toch niet eten, ik had eh.

1351
01:25:34,760 --> 01:25:40,290
Het enige wat ze had was een thermometer,
alles wat, hoe ze eraan kwam weet ik niet.

1352
01:25:40,290 --> 01:25:45,790
En ik had drie weken lang bijna 42 graden koorts.

1353
01:25:45,790 --> 01:25:51,950
Het is echt ongelovelijk, maar het is zo.
Ja. Een mens kan heel veel hebben hoor.

1354
01:25:51,950 --> 01:25:52,190
Ongelooflijk.

1355
01:25:52,190 --> 01:25:53,390
Ja.

1356
01:25:53,390 --> 01:25:54,000
Ja.

1357
01:25:54,000 --> 01:26:00,260
Maar ik was volkomen verlamd,
kon kon me niet bewegen.

1358
01:26:00,260 --> 01:26:03,760
Maar doordat we in die quarantaine waren
konden ze me bij stukjes en beetjes leren lopen.

1359
01:26:03,760 --> 01:26:10,560
[ja] En toen ik weer naar het kamp
bij ons moest was ik zover dat ik

1360
01:26:10,560 --> 01:26:13,900
kon staan en zoals ik misschien
eerder heb gezegd, mijn vriendinnen

1361
01:26:13,900 --> 01:26:19,060
op de appèlplaats hielden me vast,
dat ik omhoog was tijdens appèl.

1362
01:26:19,060 --> 01:26:24,560
Dus toen er weer selectie werd gehouden, dat
ze van Gross Rosen, wij waren een buitencommando

1363
01:26:24,560 --> 01:26:31,470
van Gross Rosen, da’s een concentratiekamp,
toen werd een selectie werd gehouden ssstond ik

1364
01:26:31,470 --> 01:26:33,600
Want wat voor nut had die selectie?

1365
01:26:33,600 --> 01:26:37,663
dat werd die werden meegenomen die
daar hoorde je nooit meer iets van.

1366
01:26:37,764 --> 01:26:40,830
De zieken. Dat is gebeurd, heb ik gezien.

1367
01:26:40,830 --> 01:26:57,400
ja. Uhm, kreeg u in Reichenbach eh, had u een idee
dat eh dat eh de bevrijding of eh aanstaande was

1368
01:26:57,400 --> 01:27:00,250
Neeee, helemaal niet. Die was ook niet aanstaande.

1369
01:27:00,250 --> 01:27:02,216
Nee.

1370
01:27:02,317 --> 01:27:04,800
Die was ook niet aanstaande.

1371
01:27:04,800 --> 01:27:08,730
En het werd koud, het werd steeds
kouder en die winter was heel koud.

1372
01:27:08,730 --> 01:27:14,360
[humum] En we zaten daar in Schlesien, Niederschlesien
is dat geloof ik, of zoiets dergelijks.

1373
01:27:14,360 --> 01:27:17,690
En het was toen 36 graden onder nul.

1374
01:27:17,690 --> 01:27:23,740
[hum] [lacht] En eh dat werd, is
helemaal niet interessant wat ik nou ga

1375
01:27:23,740 --> 01:27:28,590
vertellen voor het verhaal, maar ik
kreeg daar kiespijn, hele erge kiespijn.

1376
01:27:28,590 --> 01:27:33,040
Nu hadden we bij het transport mevrouw
Lievendag, dat was een tandarts en die zat in

1377
01:27:33,040 --> 01:27:38,570
Peterswaldero, dat was ook waar een groep
van ons was, zes, paar kilometer verder.

1378
01:27:38,570 --> 01:27:46,060
En eh ik had zo’n verschrikkelijke kiespijn dat ik
met een, een van die Aufseherinnen, een SS-vrouw,

1379
01:27:46,060 --> 01:27:56,940
een opzichteres, nou daar moest ik mee lopen naar
eh Peterswaldo en mevrouw Lievendag, ja die zei,

1380
01:27:56,940 --> 01:28:03,300
had natuurlijk geen instrumenten, maar iemand
vond ergens een roestige nijptang en ze hebben me

1381
01:28:03,300 --> 01:28:08,660
op een kruk gezet en, nou ja dat was heel erg, en
ik ben flauwgevallen en ze wou niet verder gaan.

1382
01:28:08,660 --> 01:28:14,573
En toen ik bijkwam heb ik echt op m’n
knieën zitten smeken of ze door wou gaan.

1383
01:28:14,674 --> 01:28:16,220
En dat heeft ze gedaan.

1384
01:28:16,220 --> 01:28:21,810
En toen we terugliepen kreeg ik de opdracht,
ik mocht niet huilen want anders zouden

1385
01:28:21,810 --> 01:28:26,817
de mensen denken die ons tegenkwamen,
denken dat we niet goed behandeld werden.

1386
01:28:26,918 --> 01:28:29,460
Maar de kies is met een nijptang getrokken.

1387
01:28:29,460 --> 01:28:30,280
Ja.

1388
01:28:30,280 --> 01:28:34,810
Na de oorlog heb ik wekenlang bij
een kaakchirurg gelopen, want er

1389
01:28:34,810 --> 01:28:38,690
bleven kaaksplinters in zitten en
iedere week haalde die er eentje uit.

1390
01:28:38,690 --> 01:28:40,834
ja, ja, ja

1391
01:28:40,834 --> 01:28:41,663
ja

1392
01:28:41,764 --> 01:28:49,960
Uhm, op welk moment in de tijd zijn we nu? Dus

1393
01:28:49,960 --> 01:28:51,750
Eh dat we nog in Reichenbach waren.

1394
01:28:51,750 --> 01:28:53,950
Ja. Dus de winter ’44-’45.

1395
01:28:53,950 --> 01:28:56,465
ja. Ja ja ja [ja] ja.

1396
01:28:56,566 --> 01:29:01,380
Waar bent u op een bepaald
moment eh of merkte u eh op een

1397
01:29:01,380 --> 01:29:04,270
bepaald moment in Reichenbach
eh onrust bij de bewaking

1398
01:29:04,270 --> 01:29:10,540
Ja, ja ha [lacht] want er werkte
ook eh, wij hadden een chef op de

1399
01:29:10,540 --> 01:29:15,730
afdeling, dat was een eh mijneer
Buba, mijnheer Bubak heette die.

1400
01:29:15,730 --> 01:29:16,600
Bubak hè, Bubak.

1401
01:29:16,600 --> 01:29:24,452
En dat was een Duitser uiteraard
en ik werkte met een mevrouw die,

1402
01:29:24,553 --> 01:29:28,430
haar man was aan het front, een
Duitse mevrouw, Frau Betsinski.

1403
01:29:28,430 --> 01:29:29,690
Gek hè, dat je die namen onthoudt.

1404
01:29:29,690 --> 01:29:33,950
[humum hum] Ja, en eh was een heel aardig
iemand trouwens, die kon er ook niks aan doen.

1405
01:29:33,950 --> 01:29:42,320
En eh, jawel die, en eh we hoorden
ook de ra, ze hadden radio aanstaan.

1406
01:29:42,320 --> 01:29:46,210
Het was een hele grote ruimte
met verschillende afdelingen

1407
01:29:46,311 --> 01:29:50,960
en eh, ja ze werden onrustig, heel erg onrustig.

1408
01:29:50,960 --> 01:29:56,010
Want hoe langer we in de tijd
gingen, hoe meer luchtal, iedere

1409
01:29:56,010 --> 01:29:58,300
middag was er luchtalarm, kon je
zeker van zijn, kwamen de Russen.

1410
01:29:58,300 --> 01:29:59,330
Vliegen.

1411
01:29:59,330 --> 01:30:03,550
En daar moesten we eruit,
moesten we in die Spittegraben

1412
01:30:03,550 --> 01:30:06,544
noemden ze dat, loopgraven
of zoiets, weet ik veel.

1413
01:30:06,645 --> 01:30:12,620
En eh nou daar zat iedereen dan in en het kon
ons helemaal niks schelen eerlijk gezegd.

1414
01:30:12,620 --> 01:30:13,870
Of je nou zo of zo gaat.

1415
01:30:13,870 --> 01:30:18,750
En eh, maar zij, die Duitsers
waren waanzinnig bang.

1416
01:30:18,750 --> 01:30:24,210
Niet zozeer voor die bommen maar voor de
Russen. Waren echt doodsbang voor de Russen.

1417
01:30:24,210 --> 01:30:30,568
humum. Uhm, kuurden ze dat op u uit?

1418
01:30:30,669 --> 01:30:32,474
Die paar mensen daar?

1419
01:30:32,575 --> 01:30:36,850
[ja] Nou, die eh mijnheer Bubak was
was echt, dat was een hele nare

1420
01:30:36,850 --> 01:30:43,030
man, uhm er was ook een chef die,
Startski, dat is een lange knappe

1421
01:30:43,030 --> 01:30:50,590
man, en eh die had het NSDAP-speldje
achter z’n revers, werd ons verteld.

1422
01:30:50,590 --> 01:30:54,756
En, dat zal ik ook nooit vergeten,
die zei Fraulein tegen ons.

1423
01:30:54,857 --> 01:30:57,528
Dat, dat zijn dingen die je nooit vergeet.

1424
01:30:57,629 --> 01:31:00,840
Dat we dachten, hoe kan zo iemand lid die
die dit doet lid van zo’n partij zijn.

1425
01:31:00,840 --> 01:31:06,680
[ja, ja] Dat is heel raar. [humum] Ja.

1426
01:31:06,680 --> 01:31:10,220
De wereld op z’n kant.

1427
01:31:10,220 --> 01:31:11,720
Ja, zeker. Jaha.

1428
01:31:11,720 --> 01:31:12,453
Uhm

1429
01:31:12,454 --> 01:31:18,880
[lacht] Maar eh [ja] ik ik weet wel dat
we toen op laatst toen eh werd er zo

1430
01:31:18,880 --> 01:31:24,253
gebombardeerd steeds door de Russen dat de
Duitsers onderdoken in het kamp bij ons.

1431
01:31:24,254 --> 01:31:29,620
[Ja] Maar wij, met de eindcontrole,
moesten toch naar de fabriek.

1432
01:31:29,620 --> 01:31:34,960
En dat was ook zo een uur lopen of
meer, in op midden op de gladde weg.

1433
01:31:34,960 --> 01:31:40,537
En eh, ik weet wel dat toen viel er een bom.

1434
01:31:40,638 --> 01:31:43,930
’t Was maar, ’t was maar een eh etage hoor.

1435
01:31:43,930 --> 01:31:46,849
Ik zie het dak nog zo schudden, heel grappig.

1436
01:31:46,850 --> 01:31:48,200
Ja heel raar is dat.

1437
01:31:48,200 --> 01:31:52,740
Maar ik zie nog die die eh mijnheer
Bubak onder de tafel kruipen.

1438
01:31:52,740 --> 01:31:54,326
Net alsof dat zou helpen.

1439
01:31:54,327 --> 01:31:55,150
[humum] Ja.

1440
01:31:55,150 --> 01:32:02,840
En toen is de bom is uiteindelijk gevallen in de
Dorpsstraat op de fabriek waar de mannen werkten,

1441
01:32:02,840 --> 01:32:09,250
maar die waren er op dat moment niet en eh wij
moesten later door die Dorpsstraat, want aan

1442
01:32:09,250 --> 01:32:14,030
een kant had je een garage waar de Duitse
vehikels stonden en aan de andere kant die fabriek.

1443
01:32:14,030 --> 01:32:17,090
Die stond volledig in brand,
daar moesten we tussendoor lopen.

1444
01:32:17,090 --> 01:32:22,850
[hum] En toen heb ik echt mensen uit
die fabriek zien halen, losse armen

1445
01:32:22,850 --> 01:32:26,920
en weet ik wat allemaal, armen d’r
af en weet ik wat alle benen d’r af.

1446
01:32:26,920 --> 01:32:36,610
Ja. [maar die] En toen zijn we vandaar
vanuit dit weggevoerd op die looptocht.

1447
01:32:36,610 --> 01:32:44,970
Ja, waar uhm, hoe ging dat in z’n werk. Werd u
op een bepaald moment eh op een appèl verzameld en

1448
01:32:44,970 --> 01:32:48,540
Ja we werden een paar keer per dag op appèl
verzameld, dus dat was niks bijzonders.

1449
01:32:48,540 --> 01:32:54,560
Nee oke, maar hoe kreeg u te horen van eh:
wij gaan u verplaatsen, wij gaan ergens anders

1450
01:32:54,560 --> 01:33:01,020
Nee, dat kondigden ze helemaal niet aan.
Tuurlijk niet. Je had te gaan en daarmee uit.

1451
01:33:01,020 --> 01:33:02,574
humum. U wist ook niet waar naartoe.

1452
01:33:02,675 --> 01:33:04,040
Nee, ik denk dat ze het zelf ook niet wisten.

1453
01:33:04,040 --> 01:33:06,454
Nee.

1454
01:33:06,555 --> 01:33:16,050
We zijn op verschillende eh we hebben daaagen
gelopen en eh overnacht, ja, ik weet nog

1455
01:33:16,050 --> 01:33:24,000
wel dat we een keer in een paardenstal overnacht
hebben en nog ergens, maar dat is vaag.

1456
01:33:24,000 --> 01:33:27,900
[humum] Ik weet wel dat we
liepen en dat het ijzig koud

1457
01:33:27,900 --> 01:33:32,350
was, het was keihard allemaal,
het was bevroren allemaal.

1458
01:33:32,350 --> 01:33:39,280
En eh, en ik weet wel op een gegeven
moment zei iemand: we zijn in Tsjechië.

1459
01:33:39,280 --> 01:33:41,820
We liepen langs een klokkenfabriek
die kapot was trouwens.

1460
01:33:41,820 --> 01:33:46,350
Daar hing een kapotte klok buiten
en toen waren we in Tsjechië.

1461
01:33:46,350 --> 01:33:48,100
[humum] Wij waren touristen ‘avant
la lettre’, zei ik altijd. [ja] Ja.

1462
01:33:48,100 --> 01:33:53,270
ja. Was u nog op dat moment
met uw vriendinnen, groep

1463
01:33:53,270 --> 01:33:58,666
Ik liep toen met een andere
vriendin, die niet meer voort kon.

1464
01:33:58,767 --> 01:34:01,090
En eh die ook ziek was geweest.

1465
01:34:01,090 --> 01:34:09,820
Daar niet van dat groepje maar [humum]
en eh, nou op die manier ging dat nog.

1466
01:34:09,820 --> 01:34:14,160
En we hielpen, iedereen hielp iedereen,
iedereen hielp iedereen die niet meer kon.

1467
01:34:14,160 --> 01:34:20,222
[hum] Je probeerde, je probeerde, vergeet
niet dat je al zolang met elkaar allemaal was.

1468
01:34:20,323 --> 01:34:22,230
Hoe was de bewaking van die tocht?

1469
01:34:22,230 --> 01:34:27,897
Nou d’r liepen bewakers naast
en eh het geweer in de aanslag.

1470
01:34:27,998 --> 01:34:35,076
Zoals ik straks zei, wie achterbleef kreeg een
nekschot. [humum] Waren ze heel makkelijk in.

1471
01:34:35,077 --> 01:34:38,400
Ja. Heeft u mensen uit uw kring?

1472
01:34:38,400 --> 01:34:42,290
Ik weet van, ja, ja. Zeker. [uhum]

1473
01:34:42,290 --> 01:34:46,020
En die kon u ook niet meer verder helpen?

1474
01:34:46,020 --> 01:34:48,060
Dat wisten we niet, want die bleven achter.

1475
01:34:48,060 --> 01:34:48,530
Ja.

1476
01:34:48,530 --> 01:34:54,889
Dat weet je niet. Je gaat langzamer
lopen en dat eh, dat hoor je dan later.

1477
01:34:54,990 --> 01:34:56,320
Wie achteraan liep.

1478
01:34:56,320 --> 01:34:58,750
Ja, dat dat weet je ook niet.

1479
01:34:58,750 --> 01:35:04,760
Nee, nee. Ja. Waar bent u
uiteindelijk terecht gekomen?

1480
01:35:04,760 --> 01:35:08,160
Eh, in hoe heet dat nou toch?

1481
01:35:08,160 --> 01:35:12,718
En daar was een transport van de
diamantvrouwen noemden we dat.

1482
01:35:12,819 --> 01:35:15,570
Vrouwen die in de diamant hebben gewerkt.

1483
01:35:15,570 --> 01:35:17,870
Hoe heette dat, waar die zoutmijnen waren.

1484
01:35:17,870 --> 01:35:20,993
Ik kan op het moment niet op de naam komen.

1485
01:35:21,094 --> 01:35:29,203
En eh daar waren zoutmijnen, daar
hadden die vrouwen in moeten werken.

1486
01:35:29,304 --> 01:35:34,407
En daar waren ook zigeunertransport,
was er een zigeunertransport.

1487
01:35:34,508 --> 01:35:40,800
En daarvandaan zijn we weggevoerd en toen zijn
we dacht ik in van die eh veewagens gegaan.

1488
01:35:40,800 --> 01:35:45,360
Want als ik me goed herinner hebben we
op verschillende plaatsen stilge, er werd

1489
01:35:45,360 --> 01:35:50,899
gebombardeerd, of je ging van de Amerikaanse
kant naar de Russische en weet ik wat allemaal.

1490
01:35:51,000 --> 01:35:58,290
En eh ik meen me te herinneren dat
het Dresden was, dat was geloof ik

1491
01:35:58,290 --> 01:36:04,940
erg gebombardeerd, dat we op het
rangeerterrein van Dresden stonden.

1492
01:36:04,940 --> 01:36:10,990
[humum, ja] En toen zei iemand, want
dat rook je ook die lucht hè, nou

1493
01:36:10,990 --> 01:36:14,460
dat was natuurlijk, dat was ‘t
bombardement geweest of zoiets dergelijks.

1494
01:36:14,460 --> 01:36:18,790
Was heel erg. [humum] Ja. En eh

1495
01:36:18,790 --> 01:36:22,710
Dus u bent een aantal dagen [Ja. Ja]
met de trein heen en weer gereden.

1496
01:36:22,710 --> 01:36:26,480
Ja, ja ja ja. Ja, want ze wisten zelf
ook niet meer waar ze naartoe moesten.

1497
01:36:26,480 --> 01:36:27,278
Nee.

1498
01:36:27,279 --> 01:36:35,096
En toen zijn we in Eidelstedt terecht gekomen
uiteindelijk, dat is in Westfalen, Porto Westfalica.

1499
01:36:35,197 --> 01:36:36,620
God dat ik dat nog weet.

1500
01:36:36,620 --> 01:36:44,270
En eh daar werden we te werk gesteld want
we waren het Philipstransport, waren.

1501
01:36:44,270 --> 01:36:48,560
In, eh dat was een hoog gebergte,
hele hoge berg en daar hadden

1502
01:36:48,560 --> 01:36:52,922
ze in de berg hadden ze fabrieken
gemaakt op iedere etage.

1503
01:36:53,023 --> 01:37:02,030
En eh wij werden dus daarheen gebracht en daar
stonden de eh apparatuur van Philips uit Eindhoven.

1504
01:37:02,030 --> 01:37:03,780
Die hadden ze gepikt en daar neergezet.

1505
01:37:03,780 --> 01:37:05,550
Dat las ik een half jaar later in de krant.

1506
01:37:05,550 --> 01:37:12,780
[hum, hum] Want de Amerikanen hebben die fabriek
pas maanden later ontdekt. Stond in die krant.

1507
01:37:12,780 --> 01:37:14,900
U moest als het waren ondergronds werken.

1508
01:37:14,900 --> 01:37:17,390
Ja en daar heb ik een hekel aan.

1509
01:37:17,390 --> 01:37:18,410
Wie niet.

1510
01:37:18,410 --> 01:37:21,470
[hum] En ik weet nog wel, wij
mochten natuurlijk alleen

1511
01:37:21,470 --> 01:37:26,343
maar naar een wc, maar moest
je eerst je melden officieel.

1512
01:37:26,344 --> 01:37:32,000
En ik ben, heb geprobeerd uit te zoeken
waar ik naar een andere etage kon.

1513
01:37:32,000 --> 01:37:37,909
En eh, dat is me ook gelukt om
te zien hoe je daar kon komen.

1514
01:37:38,010 --> 01:37:38,940
Maar weer terug.

1515
01:37:38,940 --> 01:37:44,120
En toen op een dag stonden we weer
op appèl en mijn naam begint met een

1516
01:37:44,120 --> 01:37:49,010
W, je ging op alfabetisch, dus ik
stond ongeveer op het einde van de rij.

1517
01:37:49,010 --> 01:37:55,192
En vlakbij stonden eh een groep zigeuners,
die ook gevangen werden, vrouwen.

1518
01:37:55,293 --> 01:37:58,320
En toen ging het gerucht, de
zigeuners hadden dat gehoord via

1519
01:37:58,320 --> 01:38:03,410
via dat ze ons allemaal in de
berg wilden fft en dichtmaken.

1520
01:38:03,410 --> 01:38:08,836
En toen spraken we af dat
zouden we natuurlijk niet nemen.

1521
01:38:08,937 --> 01:38:17,492
Eh, ons geluk is geweest dat de,
ze zijn heel punktlich, Duitsers.

1522
01:38:17,593 --> 01:38:25,900
Ze moesten nog de toestemming hebben of weet ik
veel, het sein van Berlijn dat dat moest gebeuren.

1523
01:38:25,900 --> 01:38:29,336
Ze wisten je moet wachten op bevel.

1524
01:38:29,437 --> 01:38:34,869
En het schijnt dat die dag, of
die ochtend de telegraafdraden

1525
01:38:34,870 --> 01:38:38,480
door de bombardementen waren kapotgemaakt waren.

1526
01:38:38,480 --> 01:38:39,740
Dat hoorden we ook later.

1527
01:38:39,740 --> 01:38:41,310
Dus dat bevel kwam niet.

1528
01:38:41,310 --> 01:38:45,200
We stonden stonden stonden
en eh uiteindelijk is dat

1529
01:38:45,200 --> 01:38:49,490
niet gebeurd en we hebben
later gehoord hoe dat kwam.

1530
01:38:49,490 --> 01:38:51,830
Ook weer een beschermengel. Net wat ik zeg.

1531
01:38:51,830 --> 01:38:53,230
Maar

1532
01:38:53,230 --> 01:38:56,932
En toen zijn we.

1533
01:38:57,033 --> 01:39:01,509
Zijn we nou van Eidelstedt naar Zweden gegaan?

1534
01:39:01,610 --> 01:39:06,590
Dat is best mogelijk, dat
dat dat liep al op z’n end.

1535
01:39:06,590 --> 01:39:14,330
En toen zouden we worden uitgewisseld naar Zweden
voor, dat had graaf Volker Bernadotte geregeld.

1536
01:39:14,330 --> 01:39:19,130
En 4 mei, of de oorlog wel
of niet afgelopen was, hadden

1537
01:39:19,130 --> 01:39:23,640
we 4 mei hadden we dat ging
dat door voor ons transport.

1538
01:39:23,640 --> 01:39:30,980
Werden we via Flensborg in Duitsland, we werden
keurig in treinen gezet, in nette treinen.

1539
01:39:30,980 --> 01:39:33,250
Hele gewone treinen.

1540
01:39:33,250 --> 01:39:41,780
En via Flensborg werden we op de grens van Padborg
is dat, overgedragen aan het Deense Rode Kruis,

1541
01:39:41,780 --> 01:39:50,170
was inmiddels 5 mei en toen stonden daar eh
mannen van het Deense Rode Kruis in uniform en die

1542
01:39:50,170 --> 01:39:54,534
zeiden, ze konden geen Duits spreken, ze konden
alleen maar Deens, maar ze zeiden: “Hitler kaput”.

1543
01:39:54,635 --> 01:39:59,020
En eh wij begrepen dus dat
er iets aan de hand was en

1544
01:39:59,020 --> 01:40:02,783
toen zijn we overgedragen
aan het Deense Rode Kruis.

1545
01:40:02,884 --> 01:40:04,200
En daar bent u

1546
01:40:04,200 --> 01:40:07,570
Maar we waren ontredderd,
dat kan ik u wel verzekeren.

1547
01:40:07,570 --> 01:40:07,690
Ja.

1548
01:40:07,690 --> 01:40:12,220
En in Denemarken zijn we dus eh.

1549
01:40:12,220 --> 01:40:19,520
Van Denemarken zijn we via de boot, met
de boot naar Göteborg gebracht en op die

1550
01:40:19,520 --> 01:40:23,600
boot – we waren hadden luizen, kleren we
zaten onder de luizen, we zagen er niet uit.

1551
01:40:23,600 --> 01:40:42,946
Het was verschrikkelijk. Maar we kwamen ’s morgens
aan boord en de tafel was gedekt met wit linnen.

1552
01:40:43,047 --> 01:40:50,300
[huilt en drinkt wat]

1553
01:40:50,300 --> 01:40:58,716
ja. Ja en d’r was pap en alles, nou goed dat doet
er verder niet toe. En witte servetten. [huilt]

1554
01:40:58,817 --> 01:41:07,640
Daarmee was de cirkel rond.

1555
01:41:07,640 --> 01:41:08,164
Ja. On ongeveer.

1556
01:41:08,164 --> 01:41:08,668
Ja.

1557
01:41:08,668 --> 01:41:09,260
En toen kwamen we in Göteborg,
moesten we ook in quarantaine.

1558
01:41:09,260 --> 01:41:16,420
En eh de vrouwen uit Ravensbrück
waren daar al eerder gekomen en ze

1559
01:41:16,420 --> 01:41:19,360
hadden geleerd van die vrouwen dat
ze vooral niet teveel eten moesten

1560
01:41:19,360 --> 01:41:22,820
geven, want die hadden allemaal
maag- en darmklachten gekregen.

1561
01:41:22,820 --> 01:41:24,700
Dus ze hebben met ons dat kalm aan gedaan.

1562
01:41:24,700 --> 01:41:25,674
Ja, ja, ja.

1563
01:41:25,775 --> 01:41:28,210
En eh

1564
01:41:28,210 --> 01:41:28,974
Niet te vet vooral hè.

1565
01:41:28,975 --> 01:41:29,800
Nou eh, ik weet niet dat eh

1566
01:41:29,800 --> 01:41:30,670
ja, ja, ja

1567
01:41:30,670 --> 01:41:34,690
Het gekke was dat sommigen van ons bewaarden
toch het brood nog voor de volgende dag.

1568
01:41:34,690 --> 01:41:43,720
Ja, ja. Heeft u vanuit Zweden eh bericht
gestuurd naar Nederland? Dat het zo erg was

1569
01:41:43,821 --> 01:41:49,618
Ja, het was toen in Nederland natuurlijk
ook net bevrijd en d’r was geen verbinding.

1570
01:41:49,719 --> 01:41:50,403
Nee.

1571
01:41:50,403 --> 01:41:55,230
Maar wij konden brieven sturen
naar adressen en maar zien of

1572
01:41:55,230 --> 01:41:59,328
er wat aankwam en of er nog
iemand was [Ja] die ze ontvangen.

1573
01:41:59,429 --> 01:42:06,660
En eh maar uiteindelijk zijn die
brieven aangekomen en eh we kregen

1574
01:42:06,660 --> 01:42:09,820
dus post terug, maar dat was toch
wel twee maanden later dacht ik.

1575
01:42:09,820 --> 01:42:13,450
[ja, ja, ja] Want er was natuurlijk geen verbinding,
d’r waren in Nederland was ook alles weg.

1576
01:42:13,450 --> 01:42:15,645
[nee] Ja.

1577
01:42:15,746 --> 01:42:22,270
Uhm, want op dat moment had u alleen
nog hoop dat u uw vader nog zou zien?

1578
01:42:22,270 --> 01:42:24,110
Ja, ja dat eh wist ik zeker.

1579
01:42:24,110 --> 01:42:24,630
Ja.

1580
01:42:24,630 --> 01:42:26,230
Ik wist dat ie terug zou komen.

1581
01:42:26,230 --> 01:42:27,403
Humum.

1582
01:42:27,503 --> 01:42:32,849
Dus stond nergens op gestoeld natuurlijk.
[nee] Volkomen irreëele gedachte.

1583
01:42:32,850 --> 01:42:35,120
Nou, een hele sterke intuïtie waarschijnlijk.

1584
01:42:35,120 --> 01:42:36,740
Eh, hij had het me beloofd.

1585
01:42:36,740 --> 01:42:37,290
Ja, ja.

1586
01:42:37,290 --> 01:42:44,262
Hij had gezegd, als wij nou
het eerst terugkomen. Ja.

1587
01:42:44,363 --> 01:42:47,700
Wanneer heeft u weer eh uw voet
op Nederlandse bodem gezet?

1588
01:42:47,700 --> 01:42:52,540
Ik werd ziek in Zweden en ik ben
er langer gebleven dan de anderen.

1589
01:42:52,540 --> 01:42:56,300
[humum] Ik ben dus half november,
dat kon u zien in de brief,

1590
01:42:56,300 --> 01:43:01,070
eh ben ik eh weer in Holland
gekomen, met een vliegtuig.

1591
01:43:01,070 --> 01:43:03,731
Eenmotorig ja.

1592
01:43:03,832 --> 01:43:05,670
En op Schiphol was niets.

1593
01:43:05,670 --> 01:43:12,023
D’r waren, er was een houten barak en eh ik geloof
twee landingsbanen of een. Ik weet het niet meer.

1594
01:43:12,124 --> 01:43:13,520
En waar bent u toen naar naartoe gegaan?

1595
01:43:13,520 --> 01:43:19,610
Toen zijn we naar het Centraal
Station in Amsterdam gebracht en eh,

1596
01:43:19,610 --> 01:43:26,045
daar zaten een paar mensen achter
een bureau en eh je kreeg dan eh.

1597
01:43:26,146 --> 01:43:30,640
Nou ik had in Holland in Zweden al een bewijs
van Nederlanderschap gekregen uiteraard.

1598
01:43:30,640 --> 01:43:35,240
En eh, nou ze hadden totaal geen belangstelling.

1599
01:43:35,240 --> 01:43:40,340
En eh: “u hebt zeker wel een
adres?” Nou ik had het adres van

1600
01:43:40,340 --> 01:43:44,130
mijn oom, maar hoe ik daar
komen moest, ik had geen benul.

1601
01:43:44,130 --> 01:43:46,990
Die woonde in de Indische
Buurt hier en eh, ik dacht ja,

1602
01:43:46,990 --> 01:43:52,490
en die wist ook niet dat ik
zou komen, dat (…) over was.

1603
01:43:52,490 --> 01:43:57,300
En toen en toen ja, bij de gratie Gods mocht
ik ergens opbellen dat ie me zou komen halen.

1604
01:43:57,300 --> 01:44:03,690
Nou die kwam met de fiets en achterop de fiets ben
ik daarmee naar huis gegaan. [humum] Dat was ‘t.

1605
01:44:03,690 --> 01:44:09,210
Dat was ‘t. Uhm, bent u teruggegaan
naar het ouderlijk huis?

1606
01:44:09,210 --> 01:44:14,110
Neeee, wat moest ik daar doen?
Daar woonden andere mensen.

1607
01:44:14,110 --> 01:44:14,281
Hum

1608
01:44:14,382 --> 01:44:18,400
Nou staat er op dat moment,
op die plaats eh het stadhuis.

1609
01:44:18,400 --> 01:44:20,965
Ja, ja.

1610
01:44:21,066 --> 01:44:28,842
Uhm, wat waren er aan bezittingen
over? Van uw familie, van uw gezin?

1611
01:44:28,843 --> 01:44:32,072
Over? D’r was, alles was toch weg.

1612
01:44:32,173 --> 01:44:33,980
Je had geen fotootjes meer.

1613
01:44:33,980 --> 01:44:36,620
Mijn oom had een paar fotootjes
gelukkig en die heb ik gekregen.

1614
01:44:36,620 --> 01:44:39,841
humum

1615
01:44:39,942 --> 01:44:42,550
Ja. Dat was, is ook ’t enige
wat ik van ze heb. Ja. [humum]

1616
01:44:42,550 --> 01:44:47,046
En het poezie-album.

1617
01:44:47,047 --> 01:44:48,600
Dat had mijn oom ook, ja.

1618
01:44:48,600 --> 01:44:51,150
Dat heeft hij u toen gegeven?

1619
01:44:51,150 --> 01:44:58,454
Ja, ja ja ja. En ook dat briefje van mijn moeder
en de briefkaarten van mijn vader. [humum] Ja.

1620
01:44:58,555 --> 01:45:02,376
Heeft u ’t eh ’t eh poezie-album bij u?

1621
01:45:02,476 --> 01:45:02,820
Die heb ik hier.

1622
01:45:02,820 --> 01:45:03,700
[ja] Dat heb ik u straks eh.

1623
01:45:03,700 --> 01:45:18,190
Waar, waar heb ik mijn tas? Het ligt daar naast
mijn tas denk ik. [oh ja] Hier. [gestommel]

1624
01:45:18,190 --> 01:45:20,570
Het is het poezie-album van m’n zusje Eva, dus.

1625
01:45:20,570 --> 01:45:21,280
Ja?

1626
01:45:21,280 --> 01:45:22,406
Dat eh, heeft ze toen gekregen. Ja.

1627
01:45:22,507 --> 01:45:29,460
Heeft u daar nog iets in geschreven
of heeft ze daar zelf in geschreven?

1628
01:45:29,460 --> 01:45:33,820
Ja, ja daar heb ik toen ik eh terug
was een paar dagen iets in geschreven.

1629
01:45:33,820 --> 01:45:34,150
Ja.

1630
01:45:34,150 --> 01:45:38,650
En toen ik eh ik heb jaren later er ook
weer iets in geschreven. [humum] Ja.

1631
01:45:38,650 --> 01:45:47,460
Ja, ja. Uhm, kunt u daar iets uit eh voorlezen?

1632
01:45:47,460 --> 01:45:47,526
Dat is heel moeilijk.

1633
01:45:47,626 --> 01:45:49,902
Dat is heel moeilijk. Zullen we maar niet doen?

1634
01:45:50,003 --> 01:45:52,440
Eh, misschien kan een ander het doen.

1635
01:45:52,440 --> 01:45:53,694
Ja?

1636
01:45:53,694 --> 01:45:58,467
Eens even kijken.

1637
01:45:58,467 --> 01:46:02,234
[bladert] Eh.

1638
01:46:02,235 --> 01:46:09,772
Dit is het stukje dus, hier.

1639
01:46:09,773 --> 01:46:28,370
[zucht] En dit stukje. Dus dit, dit
tot hier en dit daarachter. [drinkt]

1640
01:46:28,370 --> 01:46:31,560
Dit, dit hebt u geschreven op 27 november.

1641
01:46:31,560 --> 01:46:33,300
27 november?

1642
01:46:33,300 --> 01:46:34,130
1945.

1643
01:46:34,130 --> 01:46:35,320
Dat zal wel ja.

1644
01:46:35,320 --> 01:46:36,770
Toen was u bij

1645
01:46:36,770 --> 01:46:38,480
mijn oom en tante in huis.

1646
01:46:38,480 --> 01:46:41,950
Mijn tante was een eh Duitse niet-Joodse vrouw.

1647
01:46:41,950 --> 01:46:48,400
Een van de liefste mensen die ik heb gekend ooit.
[humum] Daar ben ik vijf jaar in huis geweest.

1648
01:46:48,400 --> 01:46:51,624
U schrijft het volgende.

1649
01:46:51,725 --> 01:46:55,756
“Tussen deze datum en de
vorige ligt een lange tijd.

1650
01:46:55,857 --> 01:47:01,240
Zolang zelfs dat ik dit
boekje in gebruik ga nemen.

1651
01:47:01,341 --> 01:47:05,180
Veel is er gebeurd in deze laatste jaren.

1652
01:47:05,281 --> 01:47:09,905
Wat wat hiervoor was is nog slechts herinnering.

1653
01:47:10,006 --> 01:47:15,181
Ik ben om acht, ik ben nu
acht dagen weer in Holland.

1654
01:47:15,282 --> 01:47:20,563
Vroeger is voorbij, zowel thuis als het kamp.

1655
01:47:20,664 --> 01:47:23,105
Daar moet ik punt achter.

1656
01:47:23,206 --> 01:47:28,850
Maar toch wil ik de volgende bladzijde benutten
door wat kampliedjes over te schrijven.”

1657
01:47:28,850 --> 01:47:32,360
Hum, dat was niet meer van belang.
Dat zijn andere dingen. [ja ja]

1658
01:47:32,360 --> 01:47:33,470
Daar moet een punt achter zegt u.

1659
01:47:33,470 --> 01:47:38,786
Ja. Ja. We dachten dat we dat konden.

1660
01:47:38,887 --> 01:47:39,640
Ja?

1661
01:47:39,640 --> 01:47:42,460
En er was ook geen mens die
belangstelling had voor me.

1662
01:47:42,460 --> 01:47:43,418
Humum.

1663
01:47:43,418 --> 01:47:48,040
Heeft u het gevoel gehad na
uw terugkomst in Nederland

1664
01:47:48,040 --> 01:47:54,883
eh uhm weer een volledig leven te kunnen leiden?

1665
01:47:54,984 --> 01:47:56,340
Dat hoopten we.

1666
01:47:56,340 --> 01:47:58,816
Dat probeerden we.

1667
01:47:58,917 --> 01:48:02,862
Dat dat is waar we alle kracht aan gaven.

1668
01:48:02,963 --> 01:48:07,320
Je had ’t gevoel je moest iets doen,
je moest ook meehelpen en weet ik wat.

1669
01:48:07,320 --> 01:48:07,517
humum. Maar heeft u

1670
01:48:07,618 --> 01:48:10,540
En je wou absoluut geen slachtoffer zijn.

1671
01:48:10,540 --> 01:48:17,060
Nee. Maar u heeft mij ook verteld op
momenten ook wel heel erg teleurgesteld

1672
01:48:17,060 --> 01:48:25,370
Ja nou. Dat begon al op het Centraal Station.

1673
01:48:25,370 --> 01:48:25,817
hum.

1674
01:48:25,818 --> 01:48:26,200
Tuurlijk.

1675
01:48:26,200 --> 01:48:26,150
Daar had je de terugkomst anders verwacht?

1676
01:48:26,150 --> 01:48:26,690
Nee.

1677
01:48:26,690 --> 01:48:31,050
Ik wist dat want ik eh, de vriendin, ik
werd ziek en moest langer blijven, maar

1678
01:48:31,050 --> 01:48:35,740
m’n vriendinnen die eerder waren gegaan
hadden geschreven en die hadden geschreven

1679
01:48:35,740 --> 01:48:40,870
wat ze hier aantroffen en en hoe ze het
aantroffen en de houding enzovoort.

1680
01:48:40,870 --> 01:48:48,665
En eh dus dat wisten we al. Nee hoor, dat viel
niet tegen want dat wisten we al. Absoluut.

1681
01:48:48,766 --> 01:48:49,230
Ja.

1682
01:48:49,230 --> 01:48:50,750
daar hadden we geen illusies over.

1683
01:48:50,750 --> 01:48:51,670
Nee.

1684
01:48:51,771 --> 01:49:02,850
Nee, integendeel. Dat, wat dat betreft eh, ja
nee. Dat kon ons niet tegenvallen. [humum] Dus eh.

1685
01:49:02,850 --> 01:49:09,145
Kunt u in het eh kort nog heel even
zeggen van u bent naderhand eh getrouwd.

1686
01:49:09,246 --> 01:49:15,810
Ik ben eh ik ben gaan werken natuurlijk,
want ik moest natuurlijk (…) en

1687
01:49:15,810 --> 01:49:20,410
eh ik ben later, ik ben toen eerst
ben ik weer naar het atelier gegaan.

1688
01:49:20,410 --> 01:49:22,396
Ik moest werken, ik moest geld verdienen.

1689
01:49:22,497 --> 01:49:26,240
En eh ik ben, ik ben later getrouwd.

1690
01:49:26,240 --> 01:49:31,440
Ik ben in 1951 de verpleegstersopleiding begonnen.

1691
01:49:31,440 --> 01:49:35,060
[humum] Ik ben drie jaar
hoofdverpleegster later geweest.

1692
01:49:35,060 --> 01:49:40,678
En ik ben daarna in ’58 ben ik getrouwd.

1693
01:49:40,779 --> 01:49:43,680
Ben na m’n trouwen in Dordrecht
ook weer gaan werken en heb

1694
01:49:43,680 --> 01:49:51,380
daar 18 jaar gewerkt [humum] en
eh in 1980 is m’n man overleden.

1695
01:49:51,380 --> 01:49:52,430
Heeft u kinderen?

1696
01:49:52,430 --> 01:50:02,450
Nee, nee, nee, nee. Dus eh. Dat was ‘t.

1697
01:50:02,450 --> 01:50:02,760
Dankjewel.

1698
01:50:02,760 --> 01:50:05,620
Dat stukje dat eh, dat andere
stukje als u dat wil dat

1699
01:50:05,620 --> 01:50:07,300
ik [Ja] kan me niet kan me
niet schelen als u dat wil.

1700
01:50:07,300 --> 01:50:18,650
Oke, ga ik dat nog even kijken,
dat was die 18e augustus, hè? Ja.

1701
01:50:18,650 --> 01:50:19,010
Dit schrijft u 18 augustus 1994.

1702
01:50:19,010 --> 01:50:21,557
Kan wel.

1703
01:50:21,658 --> 01:50:31,140
“Nu ik bijna 71 jaar ben wil ik weer
hierin schrijven, wat ik 27-11-’45

1704
01:50:31,140 --> 01:50:38,912
schreef, waren voornemens, maar na al de
tussenliggende jaren weten we allemaal

1705
01:50:39,013 --> 01:50:46,669
dat punten achter iets zetten en doen
alsof het voorbij was, onmogelijk was.

1706
01:50:46,770 --> 01:50:51,420
Ondanks het hele erge verdriet
dat altijd zal blijven is

1707
01:50:51,420 --> 01:51:00,101
het goed om niet te vergeten
en aan ze te blijven denken.

1708
01:51:00,202 --> 01:51:12,410
Hoewel we ons tenminste de meesten van ons niet

1709
01:51:12,410 --> 01:51:16,486
kunnen begrijpen dat we dat
zelf waren, in die jaren.

1710
01:51:16,586 --> 01:51:19,610
Blijft de realiteit.

1711
01:51:19,610 --> 01:51:21,780
Niet slapen of nachtmerries.

1712
01:51:21,780 --> 01:51:29,748
Lachen als je zou willen huilen op dagen dat
je zou willen treuren toch aan alles deelnemen.

1713
01:51:29,849 --> 01:51:37,358
Zelfs in de jaren waarin ik echt heel gelukkig
was, is de achtergrond er altijd geweest.

1714
01:51:37,459 --> 01:51:43,405
Dat zal bij heel veel van ons
zo zijn en blijven denk ik.

1715
01:51:43,506 --> 01:51:48,556
Ik refereer aan de oorlogsjaren
en de overheersende invloed die

1716
01:51:48,557 --> 01:51:59,637
eh die op al al onze gedachten
daardoor worden uitgeoefend.

1717
01:51:59,738 --> 01:52:08,050
De vele dingen tussen ’45 en nu hebben
een heleboel van het verdriet dragelijk

1718
01:52:08,050 --> 01:52:13,900
gemaakt en het mogelijk gemaakt van het
leven met de mogelijkheden te genieten.

1719
01:52:14,001 --> 01:52:20,312
Daarom voor kort of iets
langer zullen we maar doorgaan.”

1720
01:52:20,413 --> 01:52:23,820
Dat is mijn instelling dus geweest.

1721
01:52:23,820 --> 01:52:28,980
Nou buitengewoon heel bijzonder. Zuinig op zijn.

1722
01:52:28,980 --> 01:52:32,380
Ach ja, dat. Ja.

1723
01:52:32,380 --> 01:52:32,530
Dankjewel Kitty, voor je komst
hier en voor het gesprek.

1724
01:52:32,530 --> 01:52:36,312
Ik hoop dat men er wat aan heeft.

1725
01:52:36,413 --> 01:52:37,600
Zeker weten.

1726
01:52:37,600 --> 01:52:37,730
Oke.

1727
01:52:37,730 --> 01:52:43,140
Zal ik een kopje koffie halen?

1728
01:52:43,140 --> 01:52:44,420
Ja, lekker. Ja.

1729
01:52:44,420 --> 01:52:46,080
voor de mensen. Ja?

1730
01:52:46,080 --> 01:52:49,870
Dankjewel. Ik doe even de deur open.