1
00:00:00,210 --> 00:00:04,770
Ik zou bijvoorbeeld nog
even willen terugkomen: u

2
00:00:04,770 --> 00:00:10,640
noemde dat uw vader werd
ontslagen op het gymnasium.

3
00:00:10,640 --> 00:00:11,824
Waarom werd hij ontslagen?

4
00:00:11,670 --> 00:00:14,470
Omdat ie jood was. Hij werd niet
ontslagen door het gymnasium.

5
00:00:14,470 --> 00:00:19,560
Hij werd er uit gegooid door de
Duitsers. Alle joden gingen er uit.

6
00:00:19,560 --> 00:00:22,655
Dat was in die hoogleraren… in die
zaak van klee.. ja, dat weten jullie

7
00:00:22,655 --> 00:00:26,780
helemaal niet, jullie zijn veel te
jong (lacht). Die zaak van Kleveringa.

8
00:00:26,780 --> 00:00:31,280
Oh, maar Kleveringa was geen jood.

9
00:00:32,060 --> 00:00:38,150
Die is uit protest.. hij heeft een
protest gedaan in Leiden, en daar waren

10
00:00:38,150 --> 00:00:41,560
we allemaal een beetje benauwd voor:
wat zou er nou met die man gebeuren?

11
00:00:41,640 --> 00:00:45,105
Nou, die heeft het wel overleefd,
maar ik weet niet meer precies.

12
00:00:45,105 --> 00:00:47,970
Of ie nou opgepikt geweest
is, dat weet ik niet meer.

13
00:00:47,970 --> 00:00:55,340
Maar er werd toen alle joodse leraren en
ambtenaren eind ’40 dacht ik, maar dat weet ik niet

14
00:00:55,340 --> 00:01:02,500
zeker meer, ontslagen werden, een klein protest
geweest in Leiden door professor Kleveringa,

15
00:01:02,500 --> 00:01:09,740
want die joodse professoren.. in het algemeen,
ook uit het concertgebouw, en toneelverenigingen.

16
00:01:09,740 --> 00:01:15,900
Alle joden werden er uit gegooid
op bevel van de Duitsers natuurlijk.

17
00:01:15,900 --> 00:01:22,640
En in het algemeen ging dat met heel weinig
protest. Eigenlijk gek. Eigenlijk heel gek.

18
00:01:22,640 --> 00:01:24,010
En waarom werden ze er uit gegooid?

19
00:01:24,010 --> 00:01:32,440
Allemaal omdat ze joods waren. Uitsluitend omdat
ze joods waren. Wat een gekke vraag(lacht).

20
00:01:32,440 --> 00:01:32,700
Waarom?

21
00:01:32,700 --> 00:01:33,960
Nouja, dat spreekt vanzelf.

22
00:01:33,960 --> 00:01:36,348
De joodse leraren werden
eruit gegooid, de joodse

23
00:01:36,349 --> 00:01:37,880
ambtenaren werden eruit
gegooid, omdat ze jood waren.

24
00:01:37,880 --> 00:01:38,959
Zo ging dat bij de Duitsers.

25
00:01:38,960 --> 00:01:41,639
Dat lijkt een hele rare regel.

26
00:01:41,640 --> 00:01:47,875
Ja, die kristalnacht was toch ook een schande.
Daar heb je toch wel iets over gelezen hoop ik.

27
00:01:50,588 --> 00:01:50,750
(lacht)

28
00:01:50,750 --> 00:01:53,580
Wat deed dat bij u thuis?

29
00:01:53,580 --> 00:01:58,910
Ach, mijn vader was er erg laconiek
onder. Die had dat allemaal wel verwacht.

30
00:01:58,910 --> 00:02:01,940
En er werd natuurlijk, er
waren een paar joodse families

31
00:02:01,940 --> 00:02:07,030
in Bergen.. en ééntje had in
zijn geheel zelfmoord gepleegd.

32
00:02:07,030 --> 00:02:13,060
Maar de anderen, dat was een joodse
arts, en een joodse handelaar.

33
00:02:13,060 --> 00:02:19,730
En die kwamen onmiddellijk bij elkaar natuurlijk,
en praten en: ‘Hoe lang zou het duren?’ Na 10 mei.

34
00:02:19,730 --> 00:02:25,230
En dan zeiden ze: ‘Het duurt maar een jaar,
of korter.’ En vader praatte daar in mee,

35
00:02:25,230 --> 00:02:30,040
en die was altijd erg optimistisch, maar
hij wist dondersgoed dat het niet zo was.

36
00:02:30,320 --> 00:02:33,410
Hij wist best dat het veel langer kon
duren, en dat het veel beroerder werd.

37
00:02:33,410 --> 00:02:34,592
Hij wist natuurlijk niet
dat het vijf jaar zou duren.

38
00:02:35,680 --> 00:02:39,400
Hij geloofde er niet in, maar hij
ging er wel in mee, in dat optimisme.

39
00:02:39,400 --> 00:02:44,400
Want hij wilde die mensen wel.. iedereen, die
andere joodse mensen, die waren erg ongerust.

40
00:02:44,880 --> 00:02:50,260
En zeker die familie van Gelder. Mevrouw..
die was trouwens gemengd gehuwd.

41
00:02:50,260 --> 00:02:56,900
Het is heel gek geweest, dat die gemengd
gehuwden uit Bergen niet vrij gelopen hebben.

42
00:02:57,400 --> 00:03:04,180
En gemengd gehuwden ergens anders wel. Die
joodse man kon de oorlog gewoon doorkomen.

43
00:03:04,180 --> 00:03:07,300
Ik weet niet hoe dat gekomen
is. Heb ik nooit begrepen.

44
00:03:07,620 --> 00:03:11,670
Mensen zeiden wel eens na de oorlog:
‘God, maar je vader was toch niet gehuwd.

45
00:03:11,670 --> 00:03:16,580
Die had toch geen last eigenlijk.’ Ik
denk dat dat ook weer van de Nederlandse

46
00:03:16,850 --> 00:03:20,270
bureaucratie af hing, en in ieder geval
van die Duitsers, maar dat werd toch

47
00:03:20,270 --> 00:03:26,581
voornamelijk door de Nederlandse bureaucratie,
werd dat gedaan, ambtenarij, dacht ik.

48
00:03:26,581 --> 00:03:27,810
Maar ik weet niet hoe dat komt.

49
00:03:27,810 --> 00:03:30,330
In het begin werden ze
gespaard, volgens mij.

50
00:03:30,330 --> 00:03:36,610
In het begin werd altijd een gedeelte gespaard.
Dat deden ze expres, om ongerustheid weg te halen.

51
00:03:36,850 --> 00:03:39,295
En tenslotte hebben ze
iedereen op willen halen.

52
00:03:39,296 --> 00:03:43,220
En als het nog langer had geduurd, hadden ze
de hele Nederlandse bevolking weg willen hebben.

53
00:03:43,400 --> 00:03:48,120
Dat heb ik later pas gehoord. Maarja, dat is
allemaal helemaal niet doorgegaan gelukkig.

54
00:03:51,340 --> 00:03:57,510
Ze hebben dus gemengd gehuwden echt uitgezonderd.
En waarom vader daar niet onder viel weet ik niet.

55
00:03:58,110 --> 00:04:01,670
Ik denk dat dat, nogmaals,
dat dat aan de ambtenarij lag.

56
00:04:06,450 --> 00:04:12,540
Is het moment dat uw vader
ontslagen werd, is dat ongeveer ook

57
00:04:12,540 --> 00:04:15,520
het moment geweest waarop uw
broer in het verzet is begonnen.

58
00:04:15,520 --> 00:04:17,100
Ja, dat denk ik wel.

59
00:04:18,140 --> 00:04:20,320
Ik denk dat toen gedacht heeft:
‘Hier moet iets gebeuren.’

60
00:04:20,320 --> 00:04:23,480
Ik weet niet zeker of ie voor
die tijd dat al gedacht heeft.

61
00:04:23,480 --> 00:04:29,884
Dat staat ook in dat verhaal volgens mij. In dat
verhaal van Jan zelf, waarmee die zelf begonnen is.

62
00:04:29,885 --> 00:04:30,599
Misschien wist ie het zelf
ook niet helemaal meer.

63
00:04:30,600 --> 00:04:35,850
Maar het ligt hier, dus je
kunt er zo in kijken (lacht).

64
00:04:35,850 --> 00:04:42,830
Kunt u iets over die verzetsgroep
vertellen, waar uw broer..

65
00:04:42,830 --> 00:04:48,540
Nou, ik heb gezegd van die verzetsgroep,
dat ik daar helemaal niks van weet.

66
00:04:48,660 --> 00:04:50,160
Jan hield dat helemaal stil.

67
00:04:50,160 --> 00:04:55,250
Het enige wat ik echt goed gemerkt heb, is
dat ie natuurlijk voor joodse mensen opkwam.

68
00:04:55,250 --> 00:04:59,690
En dat ie daar, onder andere voor
dat meiske van het.. voor die

69
00:04:59,690 --> 00:05:04,010
familie van het joodse lyceum, die
twee meisjes die plotseling bij ons

70
00:05:04,010 --> 00:05:08,771
binnenkwamen, en daardoor van de
leeftijd van mij broer en van mij.

71
00:05:08,930 --> 00:05:12,286
Bovendien een knap meisje, dus
Jaap die voelde daar wel wat voor.

72
00:05:12,450 --> 00:05:15,490
En toen zijn we ze in
Amsterdam op gaan zoeken.

73
00:05:15,490 --> 00:05:22,160
En op den duur heeft Jan gezorgd voor het
onderduiken van één van die twee meisjes, en dat was

74
00:05:22,160 --> 00:05:32,630
dus voor de familie Speier(?). En in aanvang
heeft de familie Wansink(?), in Zandpoort de zoon

75
00:05:32,630 --> 00:05:38,011
en de dochter in huis genomen, want die hadden
van tevoren gezegd, helemaal aan het begin van

76
00:05:38,030 --> 00:05:43,620
de oorlog, tegen vader en moeder: ‘Denk erom:
als Jaap gevaar loopt.’ Mijn vader heet jaap.

77
00:05:43,620 --> 00:05:51,110
‘gevaar loopt, dan kan ie bij ons onderduiken.’
En dat onderduikadres had vader niet nodig, en

78
00:05:51,110 --> 00:05:56,520
toen heeft Jan het gebruikt om deze familie Speier
onder te brengen, in ieder geval de kinderen.

79
00:05:57,280 --> 00:06:00,640
Ja, en daardoor weet ik dus
dat Jan daarvoor zorgde.

80
00:06:00,640 --> 00:06:08,636
En aan het eind van de oorlog in
’44 heb ik, toen was ik natuurlijk

81
00:06:08,636 --> 00:06:13,870
ouder, toen woonden wij al in
Putten, omdat Bergen ontruimd werd.

82
00:06:14,150 --> 00:06:19,260
En toen zijn we in Putten gaan wonen,
en Jan is op een.. wanneer was dat nou.

83
00:06:19,260 --> 00:06:28,070
In een kerstvakantie van ’44 en ’45..
nee, van ’43 op ’44, is ie bij ons geweest.

84
00:06:28,590 --> 00:06:34,350
En toen zei-ie: ‘Die kinderen daar op
Zandpoort.’ Dat was in de winter van ’43 op ’44.

85
00:06:34,930 --> 00:06:38,330
‘Die kinderen in Zandpoort,
die lopen gevaar, want die

86
00:06:38,330 --> 00:06:41,410
familie bestaat uit een vader,
een moeder, en twee dochters.

87
00:06:41,410 --> 00:06:45,470
Daar is bijna iedereen ziek, en daar kan
niemand meer bij de deur komen, en ik

88
00:06:45,470 --> 00:06:53,070
zoek iemand, die daar eigenlijk een
huishouden kan komen doen.’ Waarop we elkaar

89
00:06:53,070 --> 00:06:57,720
aankeken, want hij had niet speciaal aan
mij gedacht, en zei-ie: ‘Ja, dat moet ik

90
00:06:57,720 --> 00:07:02,730
dan maar doen.’ Want ik had eindexamen
gedaan in Alkmaar op het gymnasium op ’43.

91
00:07:02,730 --> 00:07:10,560
Daarna zijn we naar Putten gegaan, vanaf
september, tot december ben ik op het lyceum

92
00:07:10,560 --> 00:07:15,860
in Harderwijk geweest, samen met mijn broer,
die daar zijn vrouw onmiddellijk ontdekte.

93
00:07:16,080 --> 00:07:23,240
En dat deed ik dus eigenlijk voor mijn plezier,
om mijn andere eindexamen alpha te halen.

94
00:07:23,240 --> 00:07:28,761
Ik had bèta gedaan in Alkmaar, en dat was
eigenlijk.. nouja, wat moest ik? Ik kon niks.

95
00:07:28,761 --> 00:07:31,590
Dus ga maar weer naar school.

96
00:07:31,860 --> 00:07:36,810
En toen ben ik weer van school af gegaan,
en ben ik in Zandpoort gekomen bij die

97
00:07:36,810 --> 00:07:43,140
familie Wansink(?). En in die tijd zal ik
Jan wel eens af en toe gesproken hebben.

98
00:07:43,140 --> 00:07:50,780
Daar ben ik geweest tot september
’44. Toen kreeg je de spoorwegstaking..

99
00:07:50,780 --> 00:07:52,350
Wat deed u daar?

100
00:07:52,350 --> 00:07:53,230
Wat ik daar deed?

101
00:07:54,120 --> 00:07:58,410
Nouja, samen met Elleke, die
ongeveer even oud was als ik, iets

102
00:07:58,410 --> 00:08:02,570
jonger, en daar ondergedoken was,
zorgen dat de huishouding liep.

103
00:08:02,570 --> 00:08:09,040
Mevrouw Wansink(?) die studeerde theologie in die
tijd, en die las ons onder andere de bijbel voor.

104
00:08:09,041 --> 00:08:12,943
Daar heb ik een poos aan meegedaan, want
ik wist veel te weinig van de bijbel.

105
00:08:12,944 --> 00:08:25,980
En eigenlijk, wat ik weet, weet ik dus van haar.
Die zoon, die jonge Speier(?), die werd doodziek.

106
00:08:26,150 --> 00:08:35,970
Die had het aan zijn darmen. Daar is ie na de
oorlog aan doodgegaan. Met 1945, ’46. Ja, ’46.

107
00:08:35,970 --> 00:08:37,760
En die moest verzorgd worden.

108
00:08:37,760 --> 00:08:44,770
En daar kwam een joodse internist uit
Amsterdam, die kwam af en toe naar hem kijken.

109
00:08:44,770 --> 00:08:49,430
En die nam dat een staaltje
ontlasting mee, om te onderzoeken.

110
00:08:49,430 --> 00:08:53,490
Hij had het echt kennelijk aan zijn
ingewanden. Hij lag dus in bed boven.

111
00:08:53,720 --> 00:08:55,910
En Elke en ik zorgden er voor.

112
00:08:55,910 --> 00:08:59,340
En mevrouw Wansink(?) had
natuurlijk de supervisie over

113
00:08:59,340 --> 00:09:02,110
ons, maar die deed in het
huishouden niet zo super veel.

114
00:09:02,110 --> 00:09:04,287
Dus ik deed het huishouden,
en ik ging af en toe

115
00:09:04,460 --> 00:09:07,430
naar Putten, om bij te
tanken, laten we maar zeggen.

116
00:09:09,060 --> 00:09:13,750
Vader zat ondergedoken toen in Putten,
in het huis van.. bij mijn moeder.

117
00:09:14,330 --> 00:09:16,130
Waar mijn jongste broer dus ook was.

118
00:09:16,130 --> 00:09:17,880
De vader van..

119
00:09:17,880 --> 00:09:18,930
Nee, mijn vader.

120
00:09:18,930 --> 00:09:19,730
Oh, uw vader.

121
00:09:19,730 --> 00:09:25,620
Mijn vader was.. Ja, wanneer
is ie eigenlijk ondergedoken.

122
00:09:25,620 --> 00:09:28,540
Hij zat natuurlijk in
Amsterdam op het joodse lyceum.

123
00:09:28,540 --> 00:09:31,610
Dat joodse lyceum is in zijn geheel
opgerold, en allemaal naar Duitsland..

124
00:09:31,610 --> 00:09:35,120
wie ze te pakken konden krijgen
naar Duitsland gevoerd, en vermoord.

125
00:09:35,470 --> 00:09:37,470
Laat ik dat er vooral bij zeggen.

126
00:09:37,940 --> 00:09:42,330
Want ze zeggen wel: ‘Ja, ze zijn
omgekomen.’ Nee, ze zijn vermoord gewoon.

127
00:09:42,490 --> 00:09:46,720
En toen is vader dus ondergedoken.

128
00:09:47,060 --> 00:09:50,440
En in, ik weet niet precies
welk jaartal, maar ik weet

129
00:09:50,440 --> 00:10:00,150
wel dat ie in de zomer van
’43… dat kan niet… Ja, wel.

130
00:10:00,150 --> 00:10:04,990
In de zomer van ’43 woonde
mijn vader en moeder bij een

131
00:10:04,990 --> 00:10:07,860
van de broers van mijn.. dat
was dus nog niet ontruimd.

132
00:10:07,860 --> 00:10:10,390
Dat is niet ontruimd, Wassenaar,
dat lag natuurlijk niet aan de kust.

133
00:10:11,680 --> 00:10:14,890
En die hadden een.. dat was een
rijke broer van mijn moeder.

134
00:10:15,670 --> 00:10:19,110
Die logeerden daar, en die
waren met zijn tweeën in

135
00:10:19,110 --> 00:10:24,220
de garage, waar een
logeergelegenheid van gemaakt was.

136
00:10:26,540 --> 00:10:30,840
Was mijn vader dus in Wassenaar
ondergedoken, en daar hebben wij ook

137
00:10:30,840 --> 00:10:36,360
gelogeerd, mijn jongste broer en ik,
denk ik, toen, in de zomer van augustus.

138
00:10:36,360 --> 00:10:39,530
Dus juli, augustus van ’43.

139
00:10:39,530 --> 00:10:46,460
Daarna zijn we, omdat Bergen
ontruimd was, naar Putten gegaan,

140
00:10:46,460 --> 00:10:49,379
en bij de jongste broer van
mijn moeder in huis gekomen.

141
00:10:49,379 --> 00:10:54,910
En mijn vader is meegegaan, en die had,
en dat wist ik toen denk ik ook al,

142
00:10:56,310 --> 00:11:01,620
of ik heb het gehoord later, een
uitstekend persoonsbewijs van Jan gekregen.

143
00:11:01,920 --> 00:11:04,030
Hij heette Ploeg, weet ik wel.

144
00:11:07,490 --> 00:11:10,140
Dus hij liep niet meer met een ster

145
00:11:10,190 --> 00:11:13,550
Nee, die ster, die heeft ie
zo snel mogelijk af gedaan.

146
00:11:13,550 --> 00:11:17,670
Het was heel moeilijk, dat ie in
Bergen niet zonder ster kon lopen, want

147
00:11:17,670 --> 00:11:22,920
iedereen wist dat ie.. daar, wat er aan
NSB was, die wisten dat ie een jood was.

148
00:11:24,500 --> 00:11:26,710
En dat kon ie dus niet doen.

149
00:11:26,730 --> 00:11:31,760
Maar als ie kon, als het mogelijk was,
dan liep ie in Amsterdam ook zonder ster.

150
00:11:31,760 --> 00:11:36,610
Maarja, toen ie op dat joodse lyceum
was, en bij zijn zuster woonde, die ook

151
00:11:36,610 --> 00:11:41,270
joods was natuurlijk, een halzuster
,toen heeft ie wel een ster gedragen.

152
00:11:41,270 --> 00:11:42,750
En op dat joodse lyceum ook.

153
00:11:42,930 --> 00:11:47,770
Maar wanneer ie die ster afgedaan heeft… zodra
ie onderdook, deed ie die ster af, uiteraard.

154
00:11:47,770 --> 00:11:51,060
En die werd ook meteen uit huis
gedaan, of die werd ergens verstopt.

155
00:11:51,060 --> 00:11:52,446
Want die moesten ze ook niet vinden.

156
00:11:53,370 --> 00:11:57,960
Dus hij is ondergedoken bij de broer…

157
00:11:57,960 --> 00:12:00,640
Ja, bij mijn moeder is hij
in feite ondergedoken, samen

158
00:12:00,640 --> 00:12:03,130
met.. mijn moeder was
natuurlijk niet ondergedoken.

159
00:12:03,130 --> 00:12:07,010
Maar dat was in Wassenaar.
Waar die voor die tijd was?

160
00:12:07,010 --> 00:12:10,680
Ik denk dat in ’43, dat dat
lyceum opgedoekt.. Nee, ze

161
00:12:10,680 --> 00:12:15,660
hebben ook nog bij de oude
professor van der Waals, in de P.C.

162
00:12:15,660 --> 00:12:23,710
Hooftstraat gewoond met zijn tweeën. En daar was
mijn vader ook ondergedoken. Mijn moeder en vader.

163
00:12:24,450 --> 00:12:27,850
Maar wanneer was dat nou?
Dat weet ik niet meer.

164
00:12:28,520 --> 00:12:32,070
Want ze zijn daar zelfs nog binnen gevallen,
daar zijn Duitsers aan de deur geweest.

165
00:12:32,070 --> 00:12:41,550
Professor van der Waals heeft ze toen
afgewimpeld. Dat was dus een razzia, daarlangs.

166
00:12:41,550 --> 00:12:47,547
En toen hebben ze daar boven gelegen, mijn
vader en moeder. Dat weet ik niet, dat verhaal.

167
00:12:47,547 --> 00:12:48,650
Dat ben ik vergeten.

168
00:12:48,650 --> 00:12:49,250
Waar was u toen?

169
00:12:49,250 --> 00:12:59,670
Ja, waar was ik toen? Dat weet ik
niet meer. Dat weet ik niet meer.

170
00:12:59,670 --> 00:13:09,190
Want we zijn in Putten gebleven, en toen
Putten in brand ging, zou vader toen.. nee.

171
00:13:09,820 --> 00:13:14,850
Toen moet ie daar ook gebleven zijn, hij is
kort daarop opgepikt. Dat weet ik niet meer.

172
00:13:14,850 --> 00:13:20,110
Dat moet geweest zijn voor die Wassenaarse
geschiedenis. Voordat ze naar Wassenaar waren.

173
00:13:20,110 --> 00:13:28,370
Dus dat moet in begin ’43, of ’42 geweest zijn.
En bij de van der Waals.. waar was ik dan.

174
00:13:28,370 --> 00:13:31,190
Oh, wij moesten natuurlijk
nog eindexamen doen in ’43.

175
00:13:31,190 --> 00:13:37,610
En omdat we in Alkmaar.. omdat
Bergen ontruimd was, is mijn broer bij

176
00:13:37,630 --> 00:13:42,680
mensen hier in Alkmaar niet ondergedoken,
geweest als pension, zeg maar.

177
00:13:42,680 --> 00:13:46,610
Die is daar in huis geweest, om zijn
eindexamen daar in Alkmaar te kunnen doen.

178
00:13:46,610 --> 00:13:53,540
En ik was bij de familie Hiddinga(?) in Stompetoren.
Die tijd zaten vader en moeder op de P.C.

179
00:13:53,540 --> 00:13:55,780
Hooftstraat bij de
familie van der Waals.

180
00:13:56,790 --> 00:13:58,400
Wie regelde dat allemaal?

181
00:13:58,400 --> 00:13:59,890
Geen notie.

182
00:14:00,320 --> 00:14:00,880
Wat denkt u?

183
00:14:00,880 --> 00:14:03,700
Dit weet ik niet. Nee, ik weet
niet of Jan dit gedaan heeft.

184
00:14:03,700 --> 00:14:07,510
Het is best mogelijk, want vader had
natuurlijk ook kennissen, en het is

185
00:14:07,510 --> 00:14:11,910
best mogelijk dat van der Waals hem
uitgenodigd heeft, dat weet ik niet meer.

186
00:14:13,170 --> 00:14:15,790
Daar heb ik me ook niet mee bemoeid.

187
00:14:15,790 --> 00:14:19,990
Ik weet wel dat de oude
mevrouw, en professor van der

188
00:14:19,990 --> 00:14:22,280
Waals een dochter hadden, en
die dochter heette Hansje.

189
00:14:22,280 --> 00:14:24,245
En professor van der Waals
die zei dat altijd zo

190
00:14:24,246 --> 00:14:29,060
‘Hansje’, ‘Hansje’. Ik kan
het niet zo goed na doen.

191
00:14:29,060 --> 00:14:34,011
Die woonde er niet meer in huis, die had kinderen.
Ze waren wat ouder, haar vader en moeder.

192
00:14:34,012 --> 00:14:36,950
En daar hebben ze een poos gewoond,
en toen zijn ze naar Wassenaar gegaan.

193
00:14:36,950 --> 00:14:38,720
En vanuit Wassenaar zijn
ze naar Putten gegaan.

194
00:14:38,820 --> 00:14:43,390
En in Putten ben ik op het lyceum
geweest, om wat te doen te hebben, en in

195
00:14:43,390 --> 00:14:49,910
januari ’44 ben ik naar Zandpoort gegaan,
en daar ben ik geweest tot september.

196
00:14:49,920 --> 00:14:54,880
En ik kwam af en toe thuis, en ik
kwam toen een keer thuis in september

197
00:14:54,880 --> 00:14:58,101
met één van de laatste treinen,
want toen kwam de treinstaking ook.

198
00:14:58,102 --> 00:15:02,290
En toen kwam ik thuis, toen was vader opgepikt.
En dat wist ik niet. En moeder was er ook niet.

199
00:15:03,120 --> 00:15:08,206
En toen ik bij oom en tante daar dus,
en die zei: ‘God, dat weet jij nog niet.

200
00:15:08,206 --> 00:15:12,320
Maar je vader is weggehaald,
en de dag daarop is je moeder

201
00:15:12,320 --> 00:15:16,630
weggehaald.’ Die kwam wel de
volgende dag al weer thuis.

202
00:15:16,630 --> 00:15:22,890
En toen hoorde ik het verhaal dat vader, nota
bene door de Hollandse politie, opgehaald was.

203
00:15:22,890 --> 00:15:33,740
En die is dus niet meer teruggekomen, tot
in april zeker, of mei. Nee mei, juni.

204
00:15:33,740 --> 00:15:36,290
Juni of zoiets, in Putten terug kwam.

205
00:15:36,290 --> 00:15:38,367
Wat is er met hem gebeurd?

206
00:15:38,368 --> 00:15:41,609
Ja, lees het in zijn boek.

207
00:15:41,610 --> 00:15:47,727
Vader heeft beschreven dat ie,
ik geloof in april, bevrijd is, ik

208
00:15:47,727 --> 00:15:53,538
denk, door de Amerikanen in
Buchenwald, daar zat ie het laatste.

209
00:15:53,657 --> 00:16:00,959
Daar heeft ie toen, die Nederlanders
waren zo laks als de pest, heeft ie

210
00:16:00,960 --> 00:16:07,838
toen een poos rondgezworven, met een
stelletje andere ex-gevangenen, langs

211
00:16:07,838 --> 00:16:17,029
boerderijen, en heeft eieren en melk
geëist, zeg maar, van die Duitse boeren.

212
00:16:17,029 --> 00:16:24,510
En zodra die kon is ie, maar dat heeft lang
geduurd, voordat dat transport naar Nederland kwam.

213
00:16:24,511 --> 00:16:33,800
En toen is ie aangekomen in, dat was na
de oorlog, dat was na 5 mei, in Eindhoven.

214
00:16:34,255 --> 00:16:41,301
Wij hadden een jongeman, een vriend van
Jaap, ik denk dat die bij ons logeerde.

215
00:16:41,301 --> 00:16:46,292
Ik was dus ook in Putten, want
ik ben dus in Putten terecht

216
00:16:46,292 --> 00:16:49,109
gekomen in september, en dit
is al ’45, september ’44.

217
00:16:49,110 --> 00:16:58,813
En dit is in ’45 in mei. En die jongen
heette Lodewijk Renalda. Zo heet ie nog.

218
00:16:58,814 --> 00:17:03,458
Zijn vader en zijn broer zaten in Duitsland.
Die zijn ook geen van tweeën teruggekomen.

219
00:17:03,458 --> 00:17:08,034
Dat waren geen joden, maar die
zijn opgepakt vanwege verzetswerk.

220
00:17:08,182 --> 00:17:10,060
Want Lo(dewijk) zat ook in het verzet.

221
00:17:10,060 --> 00:17:15,663
Ja, god, in die laatste maanden
van ’44, en in ’45, zaten

222
00:17:15,664 --> 00:17:17,719
er natuurlijk plotseling veel
meer mensen in het verzet.

223
00:17:17,719 --> 00:17:21,494
En toen was het ook bekender, toen
werd er ook meer over gesproken.

224
00:17:21,494 --> 00:17:31,090
In ieder geval de jongen die was dus in ’45 mei,
dus de Duitsers waren al weg, die ging op zoek

225
00:17:31,239 --> 00:17:35,053
naar zijn vader en moeder, en die kwam..
(verbeterd zichzelf) naar zijn vader en zijn broer.

226
00:17:36,210 --> 00:17:38,897
Die had ergens op een
radio had ie geluisterd.

227
00:17:38,898 --> 00:17:42,999
Want toen werden er de mensen die
terugkwamen, die werden rondgeroepen.

228
00:17:42,999 --> 00:17:47,663
En die kwam zes of zeven mei, kwam ie
thuis, en die zei: ‘Jullie vader is terug.

229
00:17:47,664 --> 00:17:53,475
Want ik heb de naam Hemelrijk gehoord, en
die zit in Eindhoven.’ En die mensen die

230
00:17:53,475 --> 00:17:59,681
werden allemaal.. die concentratiekamp
mensen, die werden allemaal beneden de grote

231
00:17:59,681 --> 00:18:06,540
rivier tegengehouden, in quarantaine, want
ze waren bang voor besmettelijke ziektes.

232
00:18:08,470 --> 00:18:14,990
En toen stopte er één of twee
dagen later een Amerikaanse auto.

233
00:18:14,990 --> 00:18:19,230
Ik had in de tussentijd natuurlijk
al het één en ander meegemaakt van de

234
00:18:19,230 --> 00:18:23,190
Canadese en.. Dat moet dus half mei
geweest zijn, ik weet de datum niet meer.

235
00:18:23,600 --> 00:18:28,400
En wist dus hoe een Amerikaanse auto met
die ster, groene auto met een ster er op.

236
00:18:28,400 --> 00:18:31,330
Een luxe wagen, gewoon een
passagierswagen, hoe heet

237
00:18:31,330 --> 00:18:39,120
zo een ding, stopte op het
bospaadje voor ons huis.

238
00:18:39,120 --> 00:18:42,290
En ik stond buiten, ik
stond de was op te hangen.

239
00:18:43,940 --> 00:18:48,580
En ik liep naar die auto
toe, en ik denk: ‘Dat is een

240
00:18:48,580 --> 00:18:51,400
Amerikaanse auto, daar komt
vader uit.’ En dat was zo.

241
00:18:52,920 --> 00:19:04,270
Ik riep meteen, vader stapte er uit met een Amerikaanse
militair, hoge militair, en ik riep: ‘Moeder!’

242
00:19:04,270 --> 00:19:07,935
En tegen vader zei ik meteen, want die stond
er een beetje verlegen bij, zo van: wat moet ik?

243
00:19:07,936 --> 00:19:11,250
Ik zei: ‘We leven nog allemaal.’
Want ik denk: die man die weet niks.

244
00:19:11,800 --> 00:19:14,690
En toen kwam mijn moeder er bij,
en die Amerikaan is weer weggegaan.

245
00:19:14,690 --> 00:19:18,630
Maar ik had het gevoel van: een
Amerikaanse auto zit vader in.

246
00:19:18,630 --> 00:19:25,470
Want vader was brutaal, zoals mijn moeder altijd
zei, en die had het altijd over brutale joden.

247
00:19:25,600 --> 00:19:28,750
Je zou zeggen ze was een beetje antisemiet,
en dat was ze misschien wel, maar ze

248
00:19:28,750 --> 00:19:33,427
was natuurlijk veel te verstandig om echt
antisemiet, dat was ze natuurlijk niet.

249
00:19:36,530 --> 00:19:41,360
Ik dacht: vader kan er niet
overheen, over die rivieren.

250
00:19:41,360 --> 00:19:45,250
Want ze hielden ze gewoon vast daar in
Eindhoven. Maar ik denk: hij komt er vast over.

251
00:19:45,250 --> 00:19:46,704
En dat had ie dan ook gedaan.

252
00:19:46,704 --> 00:19:51,970
Hij had wat kennissen gesproken, en tenslotte
een militair, die gezegd had: ‘God, maar

253
00:19:51,970 --> 00:19:57,180
ik moet morgen met een auto die rivier over,
je kunt wel mee.’ En zo is het ook gebeurd.

254
00:19:57,700 --> 00:19:58,800
En hoe kom ik hier op?

255
00:19:58,800 --> 00:20:04,840
Omdat het ging over Jan zijn werk, en dat
vader zo een goed persoonsbewijs had.

256
00:20:04,990 --> 00:20:09,940
En dat ik er dus niet bij ben geweest toen
vader opgepikt werd. Daar weet ik dus niks van.

257
00:20:10,220 --> 00:20:16,780
Hij werd opgepikt.. ik kwam dus begin
september, vlak voor de spoorwegstaking,

258
00:20:16,780 --> 00:20:22,230
in september, en vlak voor de brand in
Putten, in september, maar goed, dat

259
00:20:22,230 --> 00:20:27,790
moet iedereen zelf maar opzoeken, want
dat is overal beschreven, in Putten

260
00:20:27,790 --> 00:20:34,060
terug, en kon niet meer naar Zandpoort
terug, omdat de treinen niet meer liepen.

261
00:20:34,260 --> 00:20:36,660
En het enige wat ik had was een
fiets, en ik ging dus niet meer terug.

262
00:20:36,660 --> 00:20:40,720
Naderhand zijn deze mensen,
uit Zandpoort, ook weer

263
00:20:40,720 --> 00:20:44,070
verdreven, en die zijn in
Haarlem terecht gekomen.

264
00:20:44,070 --> 00:20:46,180
Maar dat is verder
niet van zoveel belang.

265
00:20:46,960 --> 00:20:50,365
Wel voor de joodse familie
natuurlijk, en voor die mensen ook.

266
00:20:50,365 --> 00:20:53,990
Die zijn bij een dominee, ik geloof dat die
man Buskus heette, maar dat weet ik niet meer.

267
00:20:53,990 --> 00:21:00,460
Ik haal altijd twee dominees door elkaar met
een ‘b’. En één van die mensen, die heeft

268
00:21:00,460 --> 00:21:08,280
iets met een groep bloe.. nee het heet geen
bloemsberrie(?), maar zoiets, te maken.

269
00:21:08,280 --> 00:21:16,100
Maar goed, die joodse onderduikers, die twee,
die zijn toen in Haarlem terecht gekomen.

270
00:21:16,100 --> 00:21:20,290
Met de familie Wansink(?), die hebben
ze bij zich gehouden, maar die jongen,

271
00:21:20,400 --> 00:21:25,340
die is gered in een ziekenhuis, waar
ze de Duitsers weg konden houden door te

272
00:21:25,340 --> 00:21:29,590
zeggen: ‘Die afdeling is zwaar
besmettelijk.’ Dus daar gingen ze niet kijken.

273
00:21:29,610 --> 00:21:32,890
Die jongen is de oorlog doorgekomen
met nog altijd diezelfde darmziekte.

274
00:21:32,890 --> 00:21:37,050
Is toen geopereerd in Hoorn, en
is tijdens de operatie overleden.

275
00:21:37,280 --> 00:21:41,930
En de dochter, die is ook
in Haarlem terecht gekomen.

276
00:21:41,930 --> 00:21:49,940
Maar die kon het slecht vinden met mevrouw
Wansink(?). En die is toen door mijn broer, denk ik,

277
00:21:49,940 --> 00:21:53,810
weggehaald, in die zin, dat ie zei:
‘Elleke moet weg daar, want dat

278
00:21:53,810 --> 00:22:01,690
loopt fout.’ Ik weet dat mijn
tweede echtgenoot en ik toen naar

279
00:22:01,690 --> 00:22:08,010
Elleke toe zijn geweest, en op de
fiets haar weggehaald hebben daar.

280
00:22:08,620 --> 00:22:14,360
En dat was in november ’44. Dus toen
was ik toevallig ook in Noord-Holland.

281
00:22:14,360 --> 00:22:20,070
Weggebracht hebben naar haar moeder, die
ondergedoken zat bij een zeer christelijke

282
00:22:21,480 --> 00:22:28,360
onderwijzeres met een zoon, een onderwijzer
en een onderwijzeres, broer en zusters, in St.

283
00:22:28,360 --> 00:22:31,060
Pankras. En daar zijn ze
er doorheen gekomen, samen.

284
00:22:32,010 --> 00:22:33,520
Uw broer Jan..

285
00:22:34,450 --> 00:22:37,800
Die heeft daar geloof ik voor
gezorgd. Maar dat weet ik niet zeker.

286
00:22:37,800 --> 00:22:41,490
Want ik weet eigenlijk niet zeker hoe
hij aan dat adres in St. Pancras kwam.

287
00:22:41,490 --> 00:22:46,710
Maar hij heeft kennelijk u in vertrouwen genomen,
en u gevraagd om die kinderen te verzorgen.

288
00:22:46,710 --> 00:22:47,921
Ja, dat denk ik wel.

289
00:22:47,921 --> 00:22:55,420
Nou, hij heeft mij in ieder geval gevraagd om
bij de Wansinks in huis te komen in januari ’44.

290
00:22:55,580 --> 00:23:00,500
Dat heeft Jan mij gevraagd in Putten,
toen hij zei: ‘Dat loopt er fout.

291
00:23:00,500 --> 00:23:05,404
Want iedereen wordt daar ziek.’ Dus Jan
wist.. die heeft die kinderen daar ook

292
00:23:05,404 --> 00:23:11,730
onder… kinderen.. die heeft die kinderen
Speier ondergebracht bij de familie Wansink.

293
00:23:15,560 --> 00:23:18,410
Was u zich bewust van de opdracht?

294
00:23:18,410 --> 00:23:23,640
Jawel. Ik was daar eigenlijk
erg onverschillig onder.

295
00:23:23,640 --> 00:23:28,050
Er is één keer geweest, er is een
schuilplaats in dat huis, dat

296
00:23:28,050 --> 00:23:31,210
die broer en die zuster in die
schuilplaats geslapen hebben.

297
00:23:31,210 --> 00:23:35,620
En er is nog een andere keer
geweest, dat ik bij haar in bed

298
00:23:35,620 --> 00:23:39,670
geslapen heb, zodat ze weg zou
kunnen komen, als er iemand langskwam.

299
00:23:40,740 --> 00:23:45,060
Echt angstig ben ik nooit geweest, maar
mijn moeder zei altijd: ‘Dat is een

300
00:23:45,060 --> 00:23:51,034
gebrek aan inlevingsvermogen, aan fantasie.’
En daar zal ze wel gelijk in hebben.

301
00:23:51,034 --> 00:23:55,554
Ik stel me die dingen niet echt voor. Dat is
maar goed ook, anders deed je die dingen niet.

302
00:23:55,930 --> 00:23:59,310
Hoewel Jan later gezegd
heeft, dat heb ik gelezen, dat

303
00:23:59,310 --> 00:24:02,381
ie toch wel onder een hevige
stress heeft gewerkt, altijd.

304
00:24:02,381 --> 00:24:07,930
En altijd bang was. Maarja, die deed ook veel
meer, en die deed veel gevaarlijkere dingen.

305
00:24:08,050 --> 00:24:11,640
Bij ons was het een kwestie van, werd
je verraden of niet, en kwam er dan een

306
00:24:11,640 --> 00:24:16,749
Hollandse politie om te kijken of er
joodse onderduikers zaten, ja of nee.

307
00:24:17,920 --> 00:24:20,860
En ik weet ook wel dat ik eens
een keer, dat meneer en mevrouw

308
00:24:20,860 --> 00:24:24,200
Wansink weg waren, en die twee
dochters van hun, die waren wat jonger.

309
00:24:24,201 --> 00:24:26,780
Die oudste die was een paar
jaar jonger dan ik, en die

310
00:24:26,780 --> 00:24:28,100
andere, dat was een meisje
van tien jaar of zoiets.

311
00:24:28,100 --> 00:24:32,650
Die meiden die waren
tien en veertien ofzo.

312
00:24:33,450 --> 00:24:37,860
Dat waren echt een paar jaar
jonger.. en dat zij uit waren

313
00:24:38,960 --> 00:24:40,268
met het idee van: er kan
altijd iemand de deur open doen.

314
00:24:40,370 --> 00:24:44,250
Op een avond, dat ik een rondje
om ben gaan lopen, in mijn eentje.

315
00:24:44,400 --> 00:24:46,880
En naderhand zei mevrouw
Wansink: ‘Dat mag je niet doen.

316
00:24:46,880 --> 00:24:50,470
Want als er dan iemand komt,
dan is er niemand om ze

317
00:24:50,470 --> 00:24:52,340
af te..’ Dus dat heb ik
toen ook niet meer gedaan.

318
00:24:52,340 --> 00:24:56,710
Zo onbewust was ik eigenlijk van
de verantwoordelijkheid die ik had.

319
00:24:56,710 --> 00:25:03,480
Ik heb al gezegd, ik was een onnozel kind.
Een geit, zei ik tegen Loes. Ik was een geit.

320
00:25:03,480 --> 00:25:06,556
Maar u wist dondersgoed wat er zou gebeuren,
als er een Duits.. (wordt onderbroken)

321
00:25:06,920 --> 00:25:10,280
Ja, ik wist het wel, maar ik
hield me er niet mee bezig.

322
00:25:11,820 --> 00:25:14,700
Ik heb me eigenlijk ook nooit voorgesteld
wat ik wel of niet zou zeggen.

323
00:25:14,700 --> 00:25:19,130
Het is godzijdank niet gebeurd, want ik heb
weinig vertrouwen in mezelf. Nog altijd.

324
00:25:19,770 --> 00:25:21,000
Maar zeker toen.

325
00:25:21,090 --> 00:25:27,240
Zeker zoals ik toen was, denk ik nu: ‘Dat had
je nooit gered.’ Maar dat weet ik dus niet.

326
00:25:29,870 --> 00:25:31,180
Hoe lang heeft u daar
gezeten, in Zandpoort.

327
00:25:31,180 --> 00:25:36,310
Nou, dat was van januari tot september ’44.
Of eind december, dat weet ik niet meer.

328
00:25:36,310 --> 00:25:39,440
En ik kwam dus af en toe thuis.

329
00:25:39,440 --> 00:25:46,080
En toen ik eenmaal goed en wel thuis was, toen
kwam mijn moeder dus thuis, van het politiebureau.

330
00:25:46,080 --> 00:25:49,220
En toen zijn mijn moeder
en ik, zijn op de fiets naar

331
00:25:49,220 --> 00:25:52,300
Amersfoort geweest, en op de
fiets naar Arnhem geweest.

332
00:25:52,320 --> 00:25:56,270
En in Arnhem hebben we dus
gehoord van Fischer(?), dat

333
00:25:56,270 --> 00:26:00,224
was één van de drie, als ik
me niet vergis, van Eindhoven.

334
00:26:00,224 --> 00:26:02,280
We zaten toch in Eindhoven..

335
00:26:02,280 --> 00:26:02,990
Breda.

336
00:26:02,990 --> 00:26:04,560
Breda.

337
00:26:05,480 --> 00:26:08,960
Die heeft toen opgebeld van
waar vader zou zijn, en die zei:

338
00:26:08,960 --> 00:26:12,470
‘Neun-und-neunzig prozent kans das
er Tott ist.’ Nou dat was ie dus niet.

339
00:26:13,120 --> 00:26:15,499
Maar dat wisten we toen nog niet.

340
00:26:15,500 --> 00:26:24,250
En we zijn daar op audiëntie geweest, via
een kennis van de halfzuster van mijn vader.

341
00:26:24,550 --> 00:26:29,600
Die mevrouw, die was een ambtenaar
in Arnhem, in het gemeentehuis.

342
00:26:29,600 --> 00:26:33,090
En die heeft gezorgd dat wij daar bij
die Ortskommandant toen binnenkwamen.

343
00:26:33,090 --> 00:26:35,052
Daar zijn we dus geweest,
mijn moeder en ik.

344
00:26:35,053 --> 00:26:39,160
En ik denk dat mijn moeder het woord gedaan heeft,
want ik was veel slechter in Duits dan moeder.

345
00:26:40,420 --> 00:26:48,240
Voor het begin van de vorige eeuw, wisten
mensen veel meer van Duits dan van Engels,

346
00:26:48,240 --> 00:26:51,949
terwijl wij natuurlijk, na die oorlogen,
veel meer van Engels wisten dan van Duits.

347
00:26:56,360 --> 00:27:00,030
Waarom was ie opgepakt?
Was ie verraden?

348
00:27:00,030 --> 00:27:05,620
Vader is opgepakt, en ik weet de datum niet
eens, maar dat staat ook wel ergens beschreven,

349
00:27:05,620 --> 00:27:12,850
tegelijk met dat ze bij..
Vader werd opgepakt door

350
00:27:12,850 --> 00:27:17,140
Nederlandse, heb ik begrepen,
Nederlandse politie.

351
00:27:17,240 --> 00:27:23,060
En mijn broer Jaap, die was zo benauwd, dat
ie vader zou verraden, dat, die is langs de

352
00:27:23,060 --> 00:27:27,290
regenpijp naar beneden gegleden in zijn
pyjama, en daar op een holletje dwars door..

353
00:27:27,290 --> 00:27:31,750
en dacht halverwege: ‘Oh jee, als ze maar
geen honden hebben.’ Maar die hadden ze niet.

354
00:27:31,750 --> 00:27:35,870
En die is door het bos gelopen,
en die is naar kennissen gegaan.

355
00:27:36,330 --> 00:27:43,120
Die wisten van een verzetsvereniging
van een K.P., mensen met geweren.

356
00:27:44,040 --> 00:27:46,510
Die dus heel ander werk
deden dan mijn broer Jan.

357
00:27:46,510 --> 00:27:51,370
En daar is ie naar toe gegaan, en toen hebben
die Nederlanders, die agenten, die hebben

358
00:27:51,370 --> 00:27:56,390
in zijn jasje een foto gevonden van vader,
waarop stond: een groet van je vader, ofzo.

359
00:27:57,350 --> 00:28:03,190
En daarop is ie meteen… maar het bleek
dat ze wisten dat vader een jood was.

360
00:28:03,190 --> 00:28:06,243
Moeder heeft denk ik volgehouden
dat ie meneer Ploeg was, en

361
00:28:06,244 --> 00:28:09,170
dat ie toen en toen geboren
was, en dat ie een vriend was.

362
00:28:09,170 --> 00:28:12,470
Maarja, ten eerste lagen ze geloof ik
samen in bed, maar dat weet ik ook niet.

363
00:28:12,860 --> 00:28:17,601
En dat kan trouwens best. Maar ze moeten
geweten hebben dat hij een jood was.

364
00:28:17,690 --> 00:28:18,790
Hij moet dus verraden zijn.

365
00:28:18,790 --> 00:28:24,150
En dat bleek ook, of dat nou na de
oorlog was, of al tijdens de oorlog,

366
00:28:24,150 --> 00:28:29,810
dat er een briefje bij de politiebureau
geweest, van: op dat en dat nummer

367
00:28:29,810 --> 00:28:34,220
zit een jood, en op dat en dat nummer
zitten meer joden, zitten er twee.

368
00:28:34,270 --> 00:28:41,000
Daar zijn ze dus ook naar toe
gegaan, dat was een andere broer

369
00:28:41,000 --> 00:28:43,950
van mijn moeder, die had twee
joodse onderduikers(kucht).

370
00:28:43,950 --> 00:28:47,320
Wilt u wat water even?

371
00:28:48,390 --> 00:28:51,780
Twee joodse onderduikers, en
die waren één of twee dagen

372
00:28:51,780 --> 00:28:56,219
eerder weggehaald, met het
gevoel van: het loopt fout.

373
00:28:56,219 --> 00:29:00,830
(neemt een slok water)
Die waren dus weg.

374
00:29:02,610 --> 00:29:06,540
Als ik het me goed herinner, waren die
weggehaald en ergens anders ondergedoken.

375
00:29:06,540 --> 00:29:09,230
Dus ze hebben alleen
vader kunnen meenemen.

376
00:29:09,740 --> 00:29:13,070
En dat hebben ze gedaan omdat ze
wisten dat het een jood was, en

377
00:29:13,070 --> 00:29:19,540
bovendien dat kleine fotootje vonden,
waarop stond dat dat vader was.

378
00:29:19,720 --> 00:29:28,380
En toen zeiden ze: ‘Dat is niet
meneer Ploeg, dat is dezelfde man.’

379
00:29:28,380 --> 00:29:35,670
Vader is de volgende dag, samen met
degene die geprobeerd heeft hem

380
00:29:35,670 --> 00:29:40,990
te bevrijden… dat ga ik niet vertellen,
want dat is overal beschreven.

381
00:29:44,530 --> 00:29:45,690
Naar Arnhem gebracht.

382
00:29:45,690 --> 00:29:50,420
En daarom zijn moeder en ik later naar Arnhem
gegaan, om te vragen waar ie gebleven was.

383
00:29:50,420 --> 00:29:54,134
Ik herinner dat moeder zei:
‘Als ie dan toch dood is, hoop ik

384
00:29:54,134 --> 00:29:59,580
dat ze hem begraven hebben onder
een berkje.’ Dat zei ze wel.

385
00:29:59,700 --> 00:30:00,560
Onder een berkje?

386
00:30:00,560 --> 00:30:02,940
Onder een berkenboom.
Want daar hield ie zo van.

387
00:30:02,940 --> 00:30:07,770
‘Dan hoop ik dat ze vader begraven
hebben onder een berkenboom.’ Maar goed,

388
00:30:07,770 --> 00:30:11,300
ze hebben vader dus in elkaar geslagen
daar, dat hebben we later gehoord.

389
00:30:11,360 --> 00:30:18,520
En die is naar.. die heeft een poging tot zelfmoord
gepleegd, die mislukt is, en toen is ie naar

390
00:30:18,520 --> 00:30:22,779
Vugt gebracht, terwijl de jongen, die geprobeerd
heeft hem te bevrijden gefusilleerd is in Arnhem.

391
00:30:22,779 --> 00:30:26,970
Die hadden ze ook in elkaar geslagen,
om de beurt, vader en die jongen.

392
00:30:27,350 --> 00:30:34,290
En vader is naar Vugt gebracht met
armbandjes, met verband om zijn armen, waar

393
00:30:34,290 --> 00:30:38,420
die geprobeerd heeft zo veel bloed te
verliezen, dat ie zelfmoord zou plegen.

394
00:30:38,630 --> 00:30:44,750
En die is vanuit Vugt op dolle dinsdag, of vlak
voor dolle dinsdag naar Duitsland gebracht.

395
00:30:44,750 --> 00:30:48,560
En ik was dus vlak voor
dolle dinsdag in Putten.

396
00:30:49,040 --> 00:30:54,980
En toen hebben ze Putten, vanwege
Router.. er was toch een aanslag op Router?

397
00:30:54,980 --> 00:30:55,520
Ja.

398
00:30:57,260 --> 00:31:01,420
Hebben ze Putten in brand gestoken. Toen zat
ik dus in Putten. En mijn broers ook, alle drie

399
00:31:01,420 --> 00:31:06,560
Als represaille, hebben ze
Putten in brand gestoken.

400
00:31:06,560 --> 00:31:07,960
Toen hebben ze honderd huizen, ze hebben
niet heel Putten in brand gestoken.

401
00:31:07,960 --> 00:31:10,044
Ze hebben eerst al die
mannen opgepakt, en die hebben

402
00:31:10,045 --> 00:31:12,640
ze in een kerk opgesloten,
en naar Mauthausen gebracht.

403
00:31:12,640 --> 00:31:18,440
Nou, die waren binnen vijf weken
dood, geloof ik, allemaal.

404
00:31:18,440 --> 00:31:21,460
Mauthausen moet iets
vreselijks geweest zijn.

405
00:31:24,270 --> 00:31:28,880
En de vrouwen hebben ze.. die
hadden ze opgesloten in de

406
00:31:28,880 --> 00:31:31,547
kerk, en de mannen, die hebben
ze weggevoerd, zo was het.

407
00:31:31,548 --> 00:31:36,300
En die vrouwen hebben ze weer vrijgelaten, maar
nadat die huizen in brand gestoken waren, geloof ik.

408
00:31:36,301 --> 00:31:40,300
Dat heb ik dus meegemaakt. Maar
kijk, wij zaten buiten het dorp.

409
00:31:40,640 --> 00:31:44,890
Zo een dorp had zo een
kring van wegen naar andere

410
00:31:44,890 --> 00:31:46,550
dorpen, en dan had je een
bos, en daar woonden wij in.

411
00:31:46,550 --> 00:31:49,470
Dus wij hebben er geen last van gehad.

412
00:31:49,470 --> 00:31:57,250
Ik weet nog wel dat ik op de dag van de brand,
of de dag daarvoor, vanuit het dorp naar ons

413
00:31:57,250 --> 00:32:03,290
huis reed, en een Duitser tegenkwam, op de weg,
die me aanhield, of me juist niet aanhield.

414
00:32:04,270 --> 00:32:06,440
Hij liet me door,
omdat ik er uit ging.

415
00:32:06,440 --> 00:32:10,620
Maar wie er in kwam, die kwam er of
niet in, maar in ieder geval was het een

416
00:32:10,620 --> 00:32:15,286
kordon zo van: vanavond houden we die
razzia, maar nou mag je er nog uit, zoiets.

417
00:32:15,287 --> 00:32:19,481
Ik herinner me dat daar een Duitser
stond. En verder weet ik het niet meer.

418
00:32:19,510 --> 00:32:25,380
En wij hebben.. we zijn naar
Schovenhorst gegaan, op die avond.

419
00:32:26,450 --> 00:32:33,040
En Schovenhorst was een groot buiten, in
Putten. Mijn broer Jan was er ook bij geloof ik.

420
00:32:33,610 --> 00:32:37,340
Leo was er wel bij, want Leo die woonde
daar, met zijn vrouw en zijn dochtertje.

421
00:32:37,920 --> 00:32:43,660
En door die razzia waren die
mannen die buiten Putten waren toch

422
00:32:43,660 --> 00:32:47,300
benauwd geworden, en die waren
allemaal naar Schovenhorst gegaan.

423
00:32:47,300 --> 00:32:55,440
Daar woonde de heer Oudemans, die
daar een bosbouwbedrijf had, en een

424
00:32:55,440 --> 00:33:03,180
pinetum had, een tuin met alle
mogelijke, verschillende naaldbomen.

425
00:33:05,330 --> 00:33:08,840
En daar waren een hele
hoop mensen uit Arnhem.

426
00:33:08,980 --> 00:33:14,130
Want Arnhem was in die tijd al
lang.. dat kan niet in die tussentijd.

427
00:33:14,130 --> 00:33:17,360
Daar kwamen allemaal mensen vandaan.

428
00:33:18,180 --> 00:33:20,511
Maar dat was nog niet de ontruiming van
Arnhem, dat… nou, dat weet ik ook niet.

429
00:33:20,511 --> 00:33:26,220
Er kwamen in ieder geval vluchtelingen.
En daar zaten dus een hoop jongemannen.

430
00:33:26,220 --> 00:33:30,910
En die zijn met zijn allen, met zijn
vijftienen of zoiets, zijn ze het bos

431
00:33:32,200 --> 00:33:38,090
ingegaan, onder wie mijn broer, mijn
oudste broer, en mijn jongste broer, en

432
00:33:38,090 --> 00:33:42,390
die zijn verderop het bos in gegaan, onder
leiding van de kinderen Oudemans(?),

433
00:33:42,390 --> 00:33:46,270
daar was de oudste al in die tussentijd
van verdwenen door die Duitsers.

434
00:33:46,900 --> 00:33:49,950
Daar weet ik het fijne niet
van, maar die was opgepikt.

435
00:33:49,950 --> 00:33:54,070
En dan waren er nog meer
jongens van onze leeftijd.

436
00:33:54,070 --> 00:33:57,880
En die wisten dat er een
boshuis was ergens verderop.

437
00:33:58,130 --> 00:34:01,440
Daar zijn ze naartoe gegaan, toen zijn
ze nog verder getrokken, naar Garderen.

438
00:34:01,530 --> 00:34:08,470
En mijn moeder en ik, denk ik, zijn
op die Schovenhorst geweest, en hebben

439
00:34:08,470 --> 00:34:12,830
buiten, op de straat staan kijken
naar de rook die er uit Putten kwam.

440
00:34:12,830 --> 00:34:18,390
Dat was een halve kilometer weg. En naderhand
zijn we gewoon weer naar huis gegaan.

441
00:34:19,550 --> 00:34:23,641
En de volgende dag, en dagen, hebben we natuurlijk
die ellende gehoord van wat er gebeurd was.

442
00:34:23,641 --> 00:34:27,520
Nou, in de tussentijd wisten mijn
moeder en ik al dat vader dus

443
00:34:27,520 --> 00:34:33,819
waarschijnlijk dood was, en hebben
gewoon doorgeleefd daar in Putten.

444
00:34:34,270 --> 00:34:38,200
En nou moet ik er bij vertellen dat
ik, heb ik veel later pas gehoord,

445
00:34:38,200 --> 00:34:45,690
dat de gemeente Alkmaar, onder
wiens.. bij wie vader in dienst was

446
00:34:45,690 --> 00:34:50,390
al rector, zijn salaris door heeft
betaald, de hele oorlog door.

447
00:34:50,430 --> 00:34:52,800
Misschien een deel er van,
of helemaal, dat weet ik niet.

448
00:34:52,800 --> 00:34:57,390
Dus er was geld, maar daar heb ik
me ook.. ik zei al: ik was onnozel.

449
00:34:57,390 --> 00:35:01,320
Daar heb ik me nooit allemaal mee bemoeid.
Dat liep allemaal, en dat geloofde ik dan wel.

450
00:35:01,320 --> 00:35:09,180
Maar doordat mijn moeder in huis woonde
bij haar jongste broer en zijn vrouw.

451
00:35:09,390 --> 00:35:15,380
Dat was geen prettige vrouw, en daar had ze nog
wel eens moeite mee, en ze hadden samen moeite.

452
00:35:15,380 --> 00:35:19,700
Maar in ieder geval, mijn moeder
had dus alle huisraad hier in

453
00:35:19,700 --> 00:35:23,770
Noord-Holland ondergebracht vanuit
de Spar op een heleboel zolders.

454
00:35:23,770 --> 00:35:27,190
En af en toe werd ik op de fiets
vanuit Alkmaar naar Amsterdam

455
00:35:27,190 --> 00:35:32,030
gestuurd om iets te halen, al
was het linnengoed of zoiets.

456
00:35:33,970 --> 00:35:37,869
En ik ben ook in die hongerwinter,
ben ik ook een week, zogenaamd

457
00:35:37,870 --> 00:35:42,980
op hongertocht geweest, om wat
voedsel te halen, in het noorden dus.

458
00:35:42,980 --> 00:35:48,280
Maar in dus geval ging ik op de fiets, eerst
naar het westen, en toen naar Amsterdam.

459
00:35:48,740 --> 00:35:52,540
En dat heb ik twee of drie keer
gedaan, dat weet ik niet precies.

460
00:35:53,670 --> 00:36:00,200
Het gevolg was wel dat ik de bevrijding van Putten,
die geloof ik in april was, niet meegemaakt heb.

461
00:36:00,340 --> 00:36:02,045
Maar die heb ik in Huizen, bij de familie
Donselaar.. (keert zich plotseling

462
00:36:02,045 --> 00:36:04,013
naar links, vermoedelijk naar haar
man) Donselaar schrijf je met een ‘s’,

463
00:36:04,510 --> 00:36:09,910
niet met een ‘z’. Ja maar, dat wist je
niet denk ik, maar dat stond fout dus.

464
00:36:11,640 --> 00:36:22,340
Nog even dat bericht dat uw vader opgepakt was,
en dat u dacht dat ie het niet zou overleven.

465
00:36:22,780 --> 00:36:25,270
Hoe ging u daar mee om?

466
00:36:25,270 --> 00:36:31,500
Nou, al vrij snel hoorden we
dat ie helemaal niet dood was.

467
00:36:31,720 --> 00:36:40,660
Want ik vertelde dat Elke Speier
uit Zandpoort, zaten ze toen nog..

468
00:36:41,760 --> 00:36:46,120
nee, uit Haarlem, toen zaten ze al
in Haarlem, die familie Wansink.

469
00:36:46,120 --> 00:36:51,360
En toen moest Elke daar weg, omdat het tussen
Elke mevrouw Wansink helemaal niet boterde.

470
00:36:51,680 --> 00:36:57,930
En toen hebben Geer en ik, Geer is dus mijn
tweede echtgenoot, die heel veel voor Jan gedaan

471
00:36:57,930 --> 00:37:05,600
heeft, hier in Alkmaar, op de fiets Elke
gehaald, en tussen ons in naar Alkmaar gebracht.

472
00:37:07,500 --> 00:37:13,090
En toen kwamen we over Limmen, en
toen zei ik: ‘Ik wil even in Limmen

473
00:37:13,090 --> 00:37:20,340
naar de vroegere burgemeester Nieuwenhuis..’
Nieuwenhuis heet ie geloof ik.

474
00:37:20,340 --> 00:37:23,260
‘Binnen.’ Want ik moest
water drinken ofzo.

475
00:37:23,260 --> 00:37:27,100
Nou, Geer was het daar niet mee eens, terecht,
want hij zei: ‘We moeten voor achtten binnen

476
00:37:27,100 --> 00:37:31,350
zijn.’ En dat redde ik niet, want toen ik bij
die familie Nieuwenhuis, die mij wel kenden,

477
00:37:31,350 --> 00:37:35,920
want ik was er wel vaker geweest, waarschijnlijk
lag daar ook een gedeelte van het huishouden

478
00:37:35,920 --> 00:37:40,300
van de Spar, binnen kwam, toen zei die
mevrouw Nieuwenhuis ik moet je wat vertellen.

479
00:37:40,300 --> 00:37:44,740
En die vertelde mij toen dat er
in Haarlem een meneer was, hoe die

480
00:37:44,740 --> 00:37:51,240
heette weet ik niet meer, en daar was
mevrouw Koelma(?) naar toe geweest.

481
00:37:51,240 --> 00:37:58,720
Mevrouw Koelma was de vrouw van de
vroegere vice-burgemeester van Alkmaar.

482
00:37:58,720 --> 00:38:04,060
En meneer Koelma was opgepikt,
weet ik veel waarom, omdat ie

483
00:38:04,060 --> 00:38:07,390
burgemeester was waarschijnlijk,
en naar Duitsland gebracht.

484
00:38:07,390 --> 00:38:12,000
En mevrouw Koelma hoorde dat er iemand
terug was gekomen uit Duitsland.

485
00:38:12,000 --> 00:38:17,390
Die had een straf, en die had die
straf uitgezeten, en die mocht vrij.

486
00:38:17,390 --> 00:38:21,200
Tot mijn stomme verbazing lieten
ze dus ook af en toe mensen vrij.

487
00:38:21,490 --> 00:38:23,250
Deze meneer was in Haarlem aangekomen.

488
00:38:23,251 --> 00:38:27,110
Mevrouw Koelma was naar hem
toe gegaan met een foto-tje

489
00:38:27,110 --> 00:38:29,520
van haar man, en die had
gevraagd of die haar man kende.

490
00:38:29,520 --> 00:38:32,790
En die kende-ie. Die
zat in het zelfde kamp.

491
00:38:32,790 --> 00:38:35,480
En dat vertelde mevrouw
Nieuwenhuis me, en dat duurde

492
00:38:35,480 --> 00:38:38,940
een poosje, vandaar dat we
dat om acht uur niet haalden.

493
00:38:39,260 --> 00:38:46,610
En toen vroeg mevrouw Koelma aan deze
meneer met wie haar man dan omging.

494
00:38:46,610 --> 00:38:56,656
En die leefde dus nog in november 1944.
En hij is ook teruggekomen geloof ik.

495
00:38:56,656 --> 00:39:02,370
En toen zei die, die man uit Haarlem:
‘Ja, hij ging veel om met een meneer

496
00:39:02,370 --> 00:39:08,620
Hemelrijk, een directeur van een school
ofzo, in Alkmaar.’ ‘Wat!’ Zei mevrouw

497
00:39:08,620 --> 00:39:12,810
Koelma, ‘Dat kan helemaal niet, die man is
dood.’ ‘Ja,’ zegt ie, ‘dat weet ik niet.

498
00:39:13,350 --> 00:39:18,970
Ik weet dat er een meneer Hemelrijk was,
en dat was een kennis van uw man, en dat was

499
00:39:18,970 --> 00:39:26,550
een directeur van een school in Alkmaar.’
Dat hoorde ik op 11 of 12 november, 1944.

500
00:39:27,030 --> 00:39:29,000
Dus toen zat ie
inmiddels in Buchenwald?

501
00:39:29,000 --> 00:39:33,350
Nou, ik geloof niet dat dat in Buchenwald
zat, maar dat moet je in het boek kijken.

502
00:39:33,350 --> 00:39:37,690
Maar in ieder geval zat ie in het
concentratiekamp waar deze man uit kwam.

503
00:39:37,860 --> 00:39:41,100
Strafkamp.. kennelijk niet als jood.

504
00:39:41,770 --> 00:39:50,580
En toen ben ik eerst.. ik was op weg dus.. oh, nee,
ik zat hier. Hier in Alkmaar. En ik hoorde dat.

505
00:39:51,850 --> 00:39:59,270
En toen zijn we, nota bene, hier in Alkmaar,
omdat we na achtten waren, nog aangehouden

506
00:39:59,270 --> 00:40:04,050
vlak bij het gymnasium, door Duitsers,
met het joodse meisje tussen ons in.

507
00:40:05,170 --> 00:40:09,760
En zij en ik stonden naast elkaar,
met een stel Duitsers er naast.

508
00:40:09,760 --> 00:40:15,660
In dat gymnasium, daar zaten Duitsers.
En Geer heeft het woord gedaan.

509
00:40:15,660 --> 00:40:18,850
En die viel natuurlijk onder
alle mogelijke dingen: onder

510
00:40:18,850 --> 00:40:22,360
krijgsgevangenschap, onder
student, en onder de arbeidsinzet.

511
00:40:22,520 --> 00:40:27,210
En die heeft ons daar uitgepraat, en
gezegd dat we een lekke band hadden ofzo.

512
00:40:27,320 --> 00:40:31,070
En ik had mijn verdere leven moeten horen dat
ik zo stom was, en daar had ie groot gelijk in.

513
00:40:31,070 --> 00:40:34,720
Maar we zijn er door gekomen,
met zijn drieën. Godzijdank.

514
00:40:34,720 --> 00:40:39,260
Ik dacht: als ze Elleke mee naar binnen namen,
dan zien ze het, want dat meisje had donker haar.

515
00:40:39,260 --> 00:40:42,020
Ze zag er niet joods uit, maar
het was een knappe meid, en ze had

516
00:40:42,020 --> 00:40:45,530
donker haar, en ik weet niet meer
wat voor persoonsbewijs ze had.

517
00:40:45,530 --> 00:40:48,950
Dus we stonden daar, en we
zijn er uit gekomen, en zij

518
00:40:48,950 --> 00:40:53,610
zijn naar hun huis gegaan,
dat was hier op het hoekje.

519
00:40:54,210 --> 00:40:57,420
En daar heb ik ook gelogeerd
denk ik. Dat weet ik niet meer.

520
00:40:57,420 --> 00:41:04,110
Verder, van daar uit ben ik naar Amsterdam gegaan,
heb aan Jan verteld wat mevrouw Nieuwenhuis

521
00:41:04,110 --> 00:41:08,740
verteld heeft, en Jan heeft me met een
pasfotootje van mijn vader naar Haarlem gestuurd.

522
00:41:09,010 --> 00:41:11,980
Ik ben daar in Haarlem bij
die meneer geweest, en die

523
00:41:12,310 --> 00:41:13,060
zei: ‘Ja, dat is meneer
Hemelrijk.’ Zei die meteen.

524
00:41:13,060 --> 00:41:15,670
Dus toen wisten we dat ie nog leefde.

525
00:41:15,670 --> 00:41:17,610
Die man uit het zelfde kamp.

526
00:41:17,610 --> 00:41:23,580
Die kwam kennelijk uit het zelfde kamp, want die
had Koelma en mijn vader met elkaar zien praten.

527
00:41:26,010 --> 00:41:28,100
Weet u waarom hij het heeft
overleefd in dat kamp?

528
00:41:28,100 --> 00:41:32,400
Nee, geen notie. Die man was gewoon geen
jood. Die man die had gewoon een straf.

529
00:41:32,400 --> 00:41:32,850
Ik bedoel uw vader.

530
00:41:32,850 --> 00:41:41,190
Mijn vader? Dan moet je zijn boek lezen.
Maar dat ie het overleefd heeft, is toeval.

531
00:41:41,720 --> 00:41:49,430
Toeval van kennissen die zijn joodse kaart
weggestopt hebben, uit de administratie

532
00:41:49,430 --> 00:41:54,559
gehaald, en hem gewoon een kaart gegeven
hebben, waar ie geen jood op was.

533
00:41:54,600 --> 00:41:55,570
Waar is dat gebeurd?

534
00:41:55,570 --> 00:41:59,890
Dat was in Oraniënburg. Ik
geloof dat ze daar in Oraniënburg.

535
00:41:59,890 --> 00:42:02,792
Ik geloof dat ie daar het
eerste terecht is gekomen.

536
00:42:02,793 --> 00:42:06,400
Ik wil het wel voor je opzoeken, het
staat hier natuurlijk in de kast.

537
00:42:06,870 --> 00:42:11,990
En dat staat in het boek ‘zeven maanden
concentratiekamp’, daar heeft ie dat in geschreven.

538
00:42:11,990 --> 00:42:14,980
En hoe konden die kennissen dat doen?

539
00:42:14,980 --> 00:42:18,510
Toen hij in het concentratiekamp
aankwam, dan kom je natuurlijk door

540
00:42:18,510 --> 00:42:23,320
de administratie heen van zo een kamp,
en daar zaten kennissen van hem.

541
00:42:23,320 --> 00:42:29,870
Dat werd gedaan door gevangenen. En daar zaten
gevangenen in die hem kenden, van uit de SDAP.

542
00:42:29,870 --> 00:42:36,910
En.. Koos Vorrink zat er onder andere. En er
zat iemand, ik ben nou zijn naam vergeten.

543
00:42:36,910 --> 00:42:42,860
Loes weet jij het niet(weer naar links gericht).
De naam van de man die in die administratie zat.

544
00:42:42,860 --> 00:42:47,060
En er zijn toen twee kisten
meegekomen uit Vugt, drie kisten.

545
00:42:47,130 --> 00:42:48,830
En één van die kisten
hebben ze weggemaakt.

546
00:42:49,410 --> 00:42:52,682
En dat hebben ze dus uitgezocht:
die en die stoppen we weg,

547
00:42:52,682 --> 00:42:56,030
en die houden we… of die hebben
ze andere papieren gegeven.

548
00:42:57,180 --> 00:43:03,180
En op die manier is ie dus als niet-jood
in dinge gekomen. Wou je wat zeggen Loes?

549
00:43:06,180 --> 00:43:11,630
Hoe kwam vader in Oraniënburg terecht?

550
00:43:11,630 --> 00:43:15,250
Hij is niet als jood
uit Vugt weggevoerd.

551
00:43:15,250 --> 00:43:27,080
Zij hebben toen vlak voor die dolle dinsdag,
hebben ze het hele kamp in Vugt leeggehaald.

552
00:43:27,080 --> 00:43:35,520
En Vugt was een gijzelaarskamp, en een crimineel
kamp, en er zat een handje vol joden, per ongeluk.

553
00:43:35,520 --> 00:43:42,660
Ze hebben het hele kamp, met alle administratie
op een trein gezet, en gebracht naar Oraniënburg.

554
00:43:42,690 --> 00:43:46,820
En toen ie in Oraniënburg aankwam,
is ie meteen door die kennissen in

555
00:43:46,820 --> 00:43:51,560
die administratie, uit de administratie
als jood gehaald, hij is dus als

556
00:43:51,560 --> 00:43:55,003
jood uit de administratie gehaald,
en als niet-jood er weer in gestopt.

557
00:43:56,460 --> 00:44:04,410
En zo is hij als niet-jood die laatste zeven jaar..
maanden door die concentratiekampen heengerold.

558
00:44:04,410 --> 00:44:07,620
En dat ie niet dood is
gegaan dat is toeval.

559
00:44:07,630 --> 00:44:13,170
Want hij is doodziek geweest in
januari, en in januari zat ik ook weer

560
00:44:13,170 --> 00:44:18,170
op de fiets, door mijn moeder
gestuurd, hier in Noord-Holland, in St.

561
00:44:18,170 --> 00:44:23,680
Pancras bij een vroegere dienstmeisje van
ons. Die was daar getrouwd, en die woonde daar.

562
00:44:23,680 --> 00:44:29,230
Die had ook joodse onderduikers gehad.
Op dat moment niet meer geloof ik.

563
00:44:29,230 --> 00:44:33,580
En die had onder andere die vader van
Elleke Speier een poosje ondergedoken gehad.

564
00:44:33,580 --> 00:44:36,300
Het was dus ook een
onderduikadres van mijn broer Jan.

565
00:44:36,650 --> 00:44:42,250
Maar ik zat daar en die man vertelde
mij, die man van het dienstmeisje, die

566
00:44:42,250 --> 00:44:46,820
zei: ‘Er is hier iemand teruggekomen
uit Duitsland.’ Dat was in januari ’45.

567
00:44:47,030 --> 00:44:50,120
‘Die was terugekomen uit Duitsland,
en daar willen we naar toe, want

568
00:44:50,120 --> 00:44:53,770
misschien kent die ook je vader wel.’
En waarachtig, die kende ook vader.

569
00:44:54,100 --> 00:44:56,370
Daar ben ik dus naar toe
geweest met die meneer Biersen..

570
00:44:57,310 --> 00:45:06,490
Triersen.. Tinus Biersen heette
die, en die was getrouwd met Trien.

571
00:45:06,490 --> 00:45:08,193
En die man, van wie ik mij verder
niets herinner, was waarschijnlijk

572
00:45:08,240 --> 00:45:11,660
een boerenarbeider, die om een of
andere reden opgepakt was, een straf

573
00:45:11,660 --> 00:45:14,700
gekregen had, uitgezeten had, en
terug was gegaan naar Nederland.

574
00:45:14,760 --> 00:45:24,150
Nou, dat ging ook niet met een luxe auto hoor. Dat
ging lopend en liftend, en die man kende vader.

575
00:45:24,680 --> 00:45:27,820
Of ie hem nou herkende van een fotootje,
of dat ik zijn naam vroeg, dat weet ik niet.

576
00:45:27,820 --> 00:45:32,180
Die zei: ‘Hij is heel erg ziek geweest. Hij
heeft een hele zware longontsteking gehad.

577
00:45:32,180 --> 00:45:35,370
Maar hij is weer beter geworden.’
En dat heb ik natuurlijk

578
00:45:35,370 --> 00:45:37,460
ook aan moeder verteld toen
ik weer terug kwam in Putten.

579
00:45:37,460 --> 00:45:41,200
Maar vanaf dat moment ben ik zo
optimistisch geweest om te denken:

580
00:45:41,200 --> 00:45:44,799
als vader door die ziekte gekomen
is, dan redt ie het helemaal.

581
00:45:44,800 --> 00:45:46,872
Nou, dat was niet terecht,
want ik geloof dat hij daarna

582
00:45:46,872 --> 00:45:49,454
nog ik weet niet wat voor
ellende nog meegemaakt heeft.

583
00:45:49,455 --> 00:45:51,300
Maar hij kwam er wel door.

584
00:45:51,300 --> 00:45:55,690
Ja, want ze hebben toen in Buchenwald,
hebben ze Buchenwald leeggehaald met treinen.

585
00:45:55,690 --> 00:46:02,730
En in drie afdelingen. En de vierde afdeling,
of de derde, die bleef in Buchenwald.

586
00:46:02,730 --> 00:46:11,680
En vader heeft in één van die groepen gestaan,
en die is er uit gehaald door een groep, ik denk

587
00:46:11,680 --> 00:46:17,550
communisten, die daar een
hele organisatie op touw

588
00:46:17,550 --> 00:46:21,300
hadden gezet, en daar
vader bij getrokken hebben.

589
00:46:21,300 --> 00:46:22,970
En misschien Koelma ook wel.

590
00:46:22,970 --> 00:46:26,360
En wie ze daar niet bij getrokken
hebben, en dat vind ik een vreselijk

591
00:46:26,360 --> 00:46:31,640
verhaal, dat is de burgemeester van
één van de dorpen hier in het noorden.

592
00:46:31,840 --> 00:46:33,070
Hij heette Hoogeveen.

593
00:46:33,070 --> 00:46:36,727
Die leefde toen ook nog, en die
heeft nog zo(doet voor) staan kijken

594
00:46:36,790 --> 00:46:39,188
naar vader, maar die heeft hem
er niet uit kunnen krijgen, en die

595
00:46:39,189 --> 00:46:42,060
is op één van die dodentransporten
gegaan, die is niet teruggekomen.

596
00:46:42,340 --> 00:46:47,600
En leefden dus toen nog. Dat moet
in begin april 1945 geweest zijn.

597
00:46:47,600 --> 00:46:50,120
Toen hebben ze Buchenwald al bevrijd.

598
00:46:50,190 --> 00:46:56,580
En vader is dus tot na de vijfde
mei, nota bene, in Duitsland geweest.

599
00:46:56,580 --> 00:46:59,450
Nee, hij was wel al een paar
dagen terug in Eindhoven.

600
00:46:59,450 --> 00:47:05,360
Maar hij is dus nog weken in, of twee of drie
weken, is ie dus nog in Duitsland geweest.

601
00:47:05,360 --> 00:47:09,120
Voordat ze dus, op de een of andere manier,
die Nederlanders naar Nederland haalden.

602
00:47:09,770 --> 00:47:14,500
En toen is ie dus stiekem over de
grote rivier in Putten terecht gekomen.

603
00:47:15,320 --> 00:47:19,990
Ik geloof niet dat ik afgedwaald ben. Ik geloof
dat ik terug gekomen ben waar ik begonnen ben.

604
00:47:19,990 --> 00:47:21,200
In ieder geval met sprongetje.

605
00:47:21,200 --> 00:47:22,469
Ja, inderdaad.

606
00:47:25,660 --> 00:47:31,250
Ja, wij wisten dus van begin
november dat vader niet dood was.

607
00:47:31,250 --> 00:47:37,168
Het gevolg was dat vader na de oorlog
alle condoleancebrieven beantwoord heeft.

608
00:47:37,169 --> 00:47:41,130
Tussen september en november
heeft mijn moeder natuurlijk

609
00:47:41,130 --> 00:47:44,675
condolea.. oh, en wij hebben
stil gehouden dat vader leefde.

610
00:47:44,675 --> 00:47:49,090
Mijn moeder heeft meteen gezegd toen ze dat
hoorde: ‘Denk erom, dat vertel je niet rond.

611
00:47:49,120 --> 00:47:54,280
Want stel je voor dat dat via via in Duitsland
terecht komt, dan weten ze toch nog dat

612
00:47:54,280 --> 00:47:58,620
ie een jood is, en dat ie eigenlijk dood
moet.’ Dus niemand wist het, tot na de oorlog.

613
00:47:58,620 --> 00:48:04,010
Dus in die tussentijd zijn er allemaal
condoleancebrieven binnengekomen.

614
00:48:04,460 --> 00:48:06,974
Dat moet niet makkelijk geweest zijn.

615
00:48:08,570 --> 00:48:13,436
Nee, ik heb er ook verwijten over
gehoord na de oorlog: ‘Waarom heb

616
00:48:13,436 --> 00:48:16,730
je ons dat niet verteld?’ Ik zeg:
‘Dat mocht ik niet van moeder.’